Μεσαιωνικός μόλος των Μύλων Ρόδου: Ιστορική μεγαλοπρέπεια

Η ανάδειξη των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων που βρίσκονται μέσα σε ιστορικές πόλεις πρέπει να γίνεται με τρόπο ώστε να δένουν αρμονικά με το σήμερα και να αναδεικνύεται η ιστορική συνέχεια από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Με αυτή την αντίληψη γίνεται μια ολοκληρωμένη επέμβαση στα οχυρωματικά μνημείων των μόλων που βρίσκονται στο μεσαιωνικό λιμάνι της Ρόδου. Το έργο εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007-2013 με προϋπολογισμό 600 χιλ. ευρώ τον Δεκέμβριο του 2010 και υλοποιείται από τη Διεύθυνση Βυζαντικών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Έτσι, σύντομα το σπουδαίο αυτό μνημείο θα επανακτήσει την ιστορική του μεγαλοπρέπεια και θα μετεξελιχθεί σε έναν ζωντανό και πλήρως επισκέψιμο χώρο. ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ Στην καρδιά του τουριστικού λιμανιού της Ρόδου, βρίσκεται ο μεσαιωνικός μόλος των Μύλων με το επιβλητικό Φρούριο του Αγίου Νικολάου στο βόρειο άκρο του. Πρόκειται για το θαλάσσιο οχυρωματικό σύνολο του αρχαίου λιμανιού της Ρόδου, εμπορικού στον Μεσαίωνα, κατασκευές μιας μακρινής εποχής που πέρασαν από πολλές ιστορικές φάσεις, άλλοτε πλήρους εγκατάλειψης κι άλλοτε ακέραιης χρηστικότητας. Η εξελικτική διαδικασία οχύρωσης της πόλης της Ρόδου κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους ξεκίνησε τον 7ο μ.Χ. αι. με τη δημιουργία του πρωτοβυζαντινού φρουρίου ανάμεσα σε δύο κεντρικά λιμάνια της αρχαιότητος. Ολοκληρώθηκε το 1467 με την εκ βάθρων κατασκευή του μεμονωμένου οχυρού, γνωστού ως Φρούριο του Αγίου Νικολάου, από τον Μεγάλο Μάγιστρο Πιερ Ζακόστα. Η πρώτη αυτή οικοδομική φάση διακρίνεται για την καλή ποιότητα των υλικών και την υψηλή τεχνική των κατασκευών, τον κανονικό σχεδιασμό και τη συμμετρία και τις σαφέστατες καλλιτεχνικές προθέσεις στην απόδοση των λεπτομερειών και των χαρακτηριστικών στοιχείων του φρουρίου. Σίγουρα πρόκειται για το πιο σημαντικό από καλλιτεχνική άποψη οχυρωματικό σύμπλεγμα της Ρόδου. Όσον αφορά τον ίδιο τον φάρο στην οροφή του πύργου θεωρείται σημαντικό σημείο αναφοράς της Ρόδου ως ένας από τους παλαιότερους της Μεσογείου. Επιπλέον, οι ανεμόμυλοι, δεκαέξι στην αρχαιότητα, βρίσκονται κατά μήκος της ανατολικής πλευράς και, όπως το φρούριο, ήταν κτίσματα στρατηγικά τοποθετημένα ώστε να είναι ανθεκτικά στις αλλεπάλληλες επιθέσεις των βαρβάρων που ήθελαν να κατακτήσουν το νησί. Στις μέρες μας, στέκουν ως μνημεία της μακραίωνης ιστορίας του νησιού, όχι άψυχα απομεινάρια υπενθύμισης του παρελθόντος, αλλά ζωντανοί οργανισμοί που συνεχίζουν να εξελίσσονται αλλάζοντας ρόλο· σπάνε το φράγμα του χώρου και του χρόνου, αφού η αίγλη τους αφήνει το αποτύπωμά της σε ανθρώπους διαφόρων εθνικοτήτων που προσορμίζουν ή τον περιδιαβαίνουν. Ως τέτοιο αξιοποιείται Για την υλοποίηση του έργου απαιτήθηκε διεπιστημονική συνεργασία όλων των συναρμόδων φορέων και επέμβαση υψηλής εξειδίκευσης κατόπιν μελέτης και σωστού συντονισμού. Η οργάνωση εξειδικευμένου εργοταξίου και η δημιουργία τεχνογνωσίας κρίθηκαν απαραίτητα γι’ αυτό επιστρατεύτηκαν αντίστοιχοι τεχνίτες. Την επιστασία την έχει αναλάβει Επιτροπή Παρακολούθησης Έργων με επιβλέπουσα την κ. Κατερίνα Ντέλλα, η οποία μας ενημέρωσε εμπεριστατωμένα και αναλυτικά για την αξία και την πορεία του έργου. Ο ΜΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΥΛΩΝ Με την ολοκλήρωση του έργου, θα παραδοθεί ο μεσαιωνικός προμαχώνας ενταγμένος στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Συγκεκριμένα, το έργο περιλαμβάνει την ανασκαφική έρευνα και διαμόρφωση μιας ζώνης προστασίας πλάτους περίπου 10 μέτρων γύρω από το μεσαιωνικό μόλο των Μύλων, ως περιμετρική ζώνη περιπάτου, ώστε να αναδειχθεί η αρχική κλίμακα του μεσαιωνικού επιθαλάσσιου οχυρού. Προβλέπεται η διαμόρφωση ξύλινου καταστρώματος ως χαμηλωμένου διαδρόμου περιπάτου με επιλεγμένα σημεία θέασης, μέσω των οποίων θα επιτυγχάνεται η συνολική ανάδειξη του μόλου και η οπτική σύνδεσή του με τα υπόλοιπα σημεία αναφοράς του μεσαιωνικού λιμανιού, που σήμερα βρίσκεται ενσωματωμένο στο κέντρο του σύγχρονου λιμανιού της πόλης. Παράλληλα, επιλέγεται η εναλλαγή άνετων βαθμίδων με κεκλιμένα επίπεδα πρόσβασης ΑΜΕΑ και συμπαγή μελετημένη ένταξη φωτιστικών σωμάτων στο επίπεδο του περιμετρικού πεζοδρομίου αναμένεται να αναβαθμίσει κατά πολύ τον χώρο με τη νυκτερινή ανάδειξη του μεσαιωνικού μόλου. Επίσης, προβλέπεται η στερέωση και αποκατάσταση του ανατολικού τείχους του μόλου των Μύλων μήκους 250 μέτρων. Φυσικά, θα γίνουν επείγουσες σωστικές επεμβάσεις στο σύνολο των μεσαιωνικών κατασκευών του μόλου. Τέλος έχουν προβλεφθεί και ενέργειες για την ενημέρωση και κατεύθυνση των επισκεπτών σε σχέση με τη λειτουργία του τουριστικού λιμένος. ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Το έργο αποτελεί συνέχιση των εργασιών που ξεκίνησαν με χρηματοδότηση από το Γ’ ΚΠΣ. Με την τρέχουσα χρηματοδότηση, θα αποκατασταθεί το διώροφο πυροβολείο και η πρόσβαση στον κεντρικό πύργο, στα ανατολικά του περιτειχίσματος, ολοκληρώνοντας την επιφανειακή συντήρηση και στερέωση του ανατολικού αυθεντικού τμήματος του μεσαιωνικού περιτειχίσματος της αρχικής οικοδομικής φάσης του φρουρίου (επιφάνεια 300 τ.μ.), με αφαίρεση των παλαιών λανθασμένων επεμβάσεων και την ανακατασκευή της αρχικής πρόσβασης στον κεντρικό πύργο. Επίσης, επιλεγμένα οχυρωματικά στοιχεία θα αποκατασταθούν. Για παράδειγμα, θα κατασκευαστεί ξύλινη ανυψούμενη γέφυρα εισόδου στον πύργο (pont-levis), έτσι ώστε να αναγνωρίζει κανείς την αρχική μορφή του. Επίσης, στην περιμετρική ημιυπαίθρια στοά του ισογείου, θα μπορούν να φιλοξενούνται κατά τους θερινούς μήνες περιοδικές καλλιτεχνικές ή μουσικές εκδηλώσεις και εκθέσεις αντικειμένων που θα προσαρμόζονται στις ιδιαίτερες συνθήκες του μερικώς στεγασμένου χώρου. Τέλος, θα διαμορφωθούν οι επισκέψιμοι εκθεσιακοί χώροι και θα επιδιορθωθεί το δάπεδο, με πρόβλεψη για την πρόσβαση ΑΜΕΑ, ενώ θα υπάρχουν ενημερωτικές πινακίδες και πληροφορίες ως αναδρομή της αναστηλωτικής επέμβασης. ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Αξίζει να σημειωθεί ότι παρ’ όλη την αναστάτωση που έφερε η κατάργηση του επιβλέποντα φορέα (Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων) και η μεταφορά των αρμοδιοτήτων στη Διεύθυνση του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, η πορεία των έργων δεν επηρεάστηκε καταλυτικά, αφού η πλειοψηφία του προσωπικού άνηκε ήδη στο υπουργείο. Λόγω της καθυστέρησης που δημιουργήθηκε στις διαδικασίες, η ολοκλήρωσή τους θα παραταθεί για το τέλος του 2014, μετά από αίτηση που θα υποβληθεί. «Το έργο έχει πάει αρκετά καλά» τονίζει η κ. Ντέλλα. «Το μεγαλύτερο μέρος του έργου για το Φρούριο του Αγίου Νικολάου είναι καθαρά αναστηλωτικό και πολύ εξειδικευμένο, καθώς ολοκληρώνεται τώρα το πιο σημαντικό από καλλιτεχνική άποψη τμήμα της πρώτης φάσης του μνημείου, ένας προμαχώνας συμμετρικής μορφής με κανονιοθυρίδες σε δύο επίπεδα. Γίνεται πλήρης αποκατάσταση και για εκπαιδευτικούς λόγους ώστε να έχουμε ένα τμήμα του μνημείου στην αυθεντική του μορφή. Θα είναι πολύ θεαματικό όταν ολοκληρωθεί. Ευτυχώς αυτό δεν έχει σταματήσει, γιατί έχουμε δικό μας συνεργείο και είχαμε προλάβει να ετοιμάσουμε τα λιθοσώματα που αλλάζουν. Οπότε γίνεται μια προσπάθεια με τα υλικά που έχουμε να προχωρήσει όλον αυτόν τον καιρό». Όσο για το έργο του μόλου των Μύλων η υλοποίηση έχει καθυστερήσει λίγο για τους ίδιους λόγους. ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟ ΕΡΓΟΤΑΞΙΟ Ανάμεσα στα αξιόλογα σημεία της εκτέλεσης του έργου είναι ότι το εργοτάξιο είναι επισκέψιμος χώρος από την πρώτη μέρα, τηρώντας φυσικά τα μέτρα ασφαλείας: «Ο κόσμος μπαίνει μέσα, βλέπει τις εργασίες που γίνονται. Έχουμε κάνει και μια μικρή έκθεση (σ.σ.: σε συνδυασμό με την παραγωγή οπτικοακουστικού προγράμματος σχετικού με την ιστορία και τη σημασία του φρουρίου για την άμυνα της ιπποτικής πόλης) που περιγράφει την επέμβαση, ενώ υπάρχει και μια μακέτα για να μπορεί ο επισκέπτης να παρακολουθήσει την εξέλιξη». Το ευχάριστο είναι ότι ήδη έχει πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα: «Ο κόσμος δείχνει ενδιαφέρον, ειδικά για το Φρούριο είναι το αγαπημένο μνημείο των Ροδίων». ΠΟΛΥΠΛΕΥΡΗ ΑΞΙΑ Όπως εύστοχα σημειώνει η ίδια στην επιστημονική έκδοση “Δωδεκανησιακά χρονικά”, «οι σύγχρονες αντιλήψεις για την αξιοποίηση και την ανάδειξη των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων, που βρίσκονται μέσα στα όρια ιστορικών πόλεων, υποστηρίζουν την ανάγκη αρμονικής και συνάμα λειτουργικής ένταξης των αρχαιοτήτων στο σημερινό πολεοδομικό ιστό. Με αυτό τον τρόπο γίνεται κατανοητή η “ιστορική συνέχεια” της πόλης και η οικοδομική εξέλιξή της από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας». Ένας καλοδιατηρημένος ιστορικός θησαυρός μπορεί να βοηθήσει την ανέλιξη ενός τόπου αν ο στρατηγικός σχεδιασμός προσανατολίζεται προς αυτήν την κατεύθυνση: «Το μνημείο, το Φρούριο, είναι τεράστιο. Έχει πολλές δυνατότητες να γίνονται πολιτιστικές δραστηριότητες. Όσο για τους Μύλους, επιλέξαμε να κάνουμε την περιμετρική ανάδειξη, αυτό που φαινόταν πάρα πολύ άσχημα κι από τα κρουαζιερόπλοια· είναι το πρώτο πράγμα που βλέπει ο επισκέπτης». Όταν κατασκευάστηκε το λιμάνι περιόρισε την θέαση των Μύλων, ενώ με τις τρέχουσες επεμβάσεις «σκάψαμε γύρω γύρω, ξαναδώσαμε το ύψος του μέχρι τα φυσικά βράχια και δημιουργήσαμε την περιμετρική ζώνη που υποδηλώνει την ύπαρξη της θάλασσας», ώστε να αναδειχτεί η αρχαία προβλήτα. Επίσης, όντας σε καλή συνεργασία με το Λιμενικό Ταμείο, θα λειτουργήσει σε συνάρτηση και με τη χρήση του home port του κρουαζιερόπλοιου που ξεκινάει από τη Ρόδο. Επίσης, έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε η μαρίνα που πρόκειται να γίνει στο Μαντράκι να μπορεί να ενταχθεί στη λειτουργία του μνημείου κι αντιστρόφως. Τέλος, μετά το πέρας της ανασκαφικής έρευνας, θα προχωρήσει η ολοκλήρωση του σχεδίου διαμόρφωσης, προστασίας και ανάδειξης αυτού του σημαντικού διαχρονικού αρχαιολογικού χώρου της πόλης της Ρόδου ως υπαίθριου μουσείου, με κατάληξη τον Πύργο των Μύλων που έχει δυνατότητα εσωτερικής επίσκεψης. Στόχοι μεταξύ άλλων είναι η αξιολόγηση των στοιχείων προς διατήρηση στο πλαίσιο ανάδειξης της διαχρονικής εξέλιξης του μόλου, η διευθέτηση σημείων θέασης σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους και τέλος ο τονισμός της τρίτης διάστασης και της σχέσης του αποκομμένου αυτού τμήματος της οχύρωσης με το ευρύτερο οχυρωματικό συγκρότημα και τα λιμάνια. Όπως μας ενημέρωσε η κ. Ντέλλα σχετικά με την επόμενη φάση, μπαίνει στους στόχους της επόμενης προγραμματικής περιόδου να διαμορφωθεί το εσωτερικό του μόλου των Μύλων. Η επόμενη χρηματοδότηση θα αφορά κυρίως στη χρήση και την ανάδειξη του μνημείου. Ο ρόλος του έργου επιβεβαιώνεται για άλλη μια φορά στην ιστορία: Οι Μύλοι και το Φρούριο έχουν συμπαραστάτες ενάντια στις αλλεπάλληλες επιθέσεις του χρόνου και της θάλασσας, ανταποδίδοντας στον τόπο ένα εντυπωσιακό σημείο με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Με την συντήρησή τους ενισχύεται η ιστορική και τουριστική υπόσταση της Ρόδου, μετασχηματίζοντας μια υποβαθμισμένη και απροσπέλαστη ζώνη σε ζωτικό χώρο της πόλης στην καρδιά ενός από τα πιο σημαντικά τουριστικά λιμάνια της Μεσογείου. Η Κατερίνα Μανούσου-Ντέλλα είναι αρχιτέκνων μηχανικός, ειδικευμένη στην αποκατάσταση ιστορικών μνημείων και συνόλων και πρόεδρος του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Δωδεκανήσου με έδρα την Κάλυμνο. Είναι προϊσταμένη του Τμήματος Μελέτης και Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων της Υπηρεσίας Νεοτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Δωδεκανήσου. κύριο αντικείμενο απασχόλησής της από το 1985 μέχρι σήμερα είναι η εκπόνηση επιστημονικών και αρχιτεκτονικών-τεχνικών μελετών καθώς και η εκτέλεση αναστηλωτικών έργων σε μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. Ως μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής Παρακολούθησης Έργων στα Μνημεία της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου είναι υπεύθυνη για τον συντονισμό του Τεχνικού Γραφείου του υπουργείου Πολιτισμού που εκτελεί έργα ενταγμένα στο ΕΣΠΑ Νοτίου Αιγαίου σε επτά μνημεία όλων των ιστορικών περιόδων στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου. Με αυτήν την ιδιότητα, επιβλέπει το «Πρόγραμμα Αποκατάστασης-Ανάδειξης του Μνημειακού Συνόλου των Μεσαιωνικών Οχυρώσεν της πόλης της Ρόδου». Από το περιοδικό Επικοινωνία της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου