Νίκη της Ρόδου και όχι Νίκη της Σαμοθράκης

Το έξοχο άγαλμα ξαναμπαίνει σήμερα στο Λούβρο

Του
Κυριάκου Μιχ. Χονδρού
λαογράφου

Μεθαύριο 14 Ιουλίου η Νίκη της Ρόδου θα ξαναβρεθεί στο θρόνο της, μετά από τις σχετικές εργασίες συντήρησης. Αύριο ημέρα εθνικής επετείου της Γαλλίας, θα στηθεί η Νίκη της Ρόδου στη θέση της στην κορυφή της σκάλας Νταρί στο Μουσείου του Λούβρου.

Το υπέροχο άγαλμα, από τα εμβληματικότερα έργα του μουσείου, βρέθηκε στα χέρια ειδικών συντηρητών που είχαν αναλάβει να το απαλλάξουν από τη ρύπανση της σκόνης και να αποκαλύψουν το ροδίτικο μάρμαρο. Ήταν μια δύσκολη και πολυδάπανη υπόθεση, για την οποία είχε δηλώσει πριν από ένα μήνα ο 49χρονος διευθυντής του Λούβρου Ζαν-Λικ Μαρτινέζ. Και τούτο γιατί απαίτησε ιδιαίτερη προσοχή και φυσικά την ενεργό συμμετοχή του διευθυντή. Το κόστος ανήλθε στα 4 εκατ. ευρώ.

Η συντήρηση αποκάλυψε ακόμα ότι το ροδίτικο γλυπτό δεν φέρει στοιχεία φθοράς καιρικών συνθηκών, επειδή ήταν προφυλαγμένο σε στεγασμένο χώρο. Κι όμως η συντήρηση εντόπισε φθορές από σωστικές επεμβάσεις, ίχνη από σαπούνι και λάδι που χρησιμοποιήθηκαν πριν από χρόνια. Επίσης είχαν προκληθεί και άλλες μικρές φθορές.

Το ροδιακό άγαλμα είναι των ελληνιστικών χρόνων (220-185 π.Χ.) και έχει ύψος 2,27 μέτρα, ενώ μαζί με το σύμπλεγμά του φτάνει τα 5,57 μέτρα και έχει βάρος δύο τόννους.
Στηρίζεται σε βάση επίσης ροδίτικη και αναπαριστά πλώρη πλοίου. Κι αυτή αποσυναρμολογήθηκε (αποτελείται από 23 μέρη) και συμπληρώθηκε από θραύσματα που βρισκόντουσαν στις αποθήκες του Λούβρου.

Η Νίκη της Ρόδου, κατά την αρχαιότητα είχε χρώμα, καθώς εντοπίστηκαν υπολείμματα από μπλέ αιγυπτιακό στο κάτω μέρος του χιτώνα και στο αριστερό φτερό.

Για να αντιληφθεί κανείς τη συμβολή της Ρόδου στον Πολιτισμό και στη Τέχνη θα πρέπει να τονίσουμε πως κατά την περίοδο αυτή, η Ρόδος και η Κως αποτελούσαν σημαντικά πνευματικά κέντρα καθώς βρισκόντουσαν κοντά στην Ανατολή και είχαν άμεση επαφή και επικοινωνία με τα μεγάλα ανατολικά ελληνιστικά κέντρα [Τρυπάνης Κων. (1974), σ. 386]. Κατά τους ελληνιστικούς αυτούς χρόνους σημειώνεται παντού πρόοδος των επιστημών και ανάπτυξη της τεχνολογίας, κυρίως στα μεγάλα κέντρα.

Οι ηγεμόνες χρηματοδοτούσαν μεγάλα ιδιωτικά και δημόσια έργα και συντηρούσαν κύκλους λογίων και καλλιτεχνών, τα έργα των οποίων συνέβαλλαν στη φήμη και στη δόξα τους [Κοκκόρου-Αλευρά Γ. (1995), σ. 267]. Την περίοδο αυτή, σπουδαιότερος εκπρόσωπος της επικής ποίησης ήταν ο Απολλώνιος ο Ρόδιος (καταγώμενος από την Αλεξάνδρεια). Το έργο του Αργοναυτικά είναι το μοναδικό έπος που διασώθηκε ολόκληρο.

Η τέχνη των ελληνιστικών χρόνων ή καλύτερα η ελληνική τέχνη των τριών τελευταίων προχριστιανικών αιώνων, άνθησε στην κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα Ρόδο, η οποία έχει χαρακτηριστεί σπουδαίο κέντρο της ελληνιστικής τέχνης [Μπακαλάκης Γ. (1974), σ. 425].
Για να μιλήσουμε για την Αρχιεκτονική και την Κεραμεική θα χρειαστεί πολύς χώρος.

Το ίδιο και για την Γλυπτική και την Αγαλματοποιία. Την περίοδο αυτή συντελούνται στους τελευταίους τομείς μεγάλες αλλαγές στην τεχνοτροπία και στη θεματολογία των έργων, άλλοτε γιατί το επιδιώκουν οι ίδιοι οι γλύπτες και άλλοτε γιατί δέχονται τέτοιου είδους παραγγελίες. Τα καινούργια θέματα προέρχονται από την καθημερινή ζωή εξατομικευμένα στοιχεία, με μια τάση θεατρική και ίσως πομπώδη. Έχουν κοσμικό λοιπόν χαρακτήρα και όχι κατ’ ανάγκην θρησκευτικό.

Το γνωστότερο γλυπτό της ελληνιστικής εποχής είναι η Νίκη. Η Νίκη της Ρόδου (και όχι της Σαμοθράκης), δεν είναι άγνωστου καλλιτέχνη όπως διαβάζουμε σε ορισμένες εγκυκλοπαίδειες, αλλά έργο των Ροδίων καλλιτεχνών. Η πατρότητα του αγάλματος έχει αποδοθεί στον Πυθόκριτο, γιο του Τιμοχάρη που λάξευσε την τριημιολία στο βράχο της Λίνδου, όμοιας τεχνοτροπίας με της Νίκης.
Στήθηκε στο ναό των Μεγάλων Θεών ή Καβείρων στη Σαμοθράκη, ως αφιέρωμα των Ροδίων.

Παριστάνει τη φτερωτή θεά Νίκη. Στη Σαμοθράκη βρέθηκαν και άλλες τρεις φτερωτές θεές. Οι άλλες δύο εκτίθενται η μεν πρώτη, που αποτελεί ρωμαϊκό αντίγραφο και το βρήκαν Αυστριακοί αρχαιολόγοι, στο μουσείο Kunsthistorisches Museum της Βιέννης και η δεύτερη, που βρέθηκε από την αμερικανική αποστολή του Karl Lehmann και της Phyllis Williams-Lehmann το 1949, στο αρχαιολογικό μουσείο της Σαμοθράκης.

Ο Lehmann και η σύζυγός του βρήκαν αργότερα (το 1950) σε ανασκαφές και τμήματα του δεξιού χεριού του αγάλματος. Λίγους μήνες μετά το ίδιο ζευγάρι αρχαιολόγων εντόπισε και δάχτυλα του δεξιού χεριού της ίδιας Νίκης στο προαναφερόμενο αυστριακό μουσείο, που τα είχε ακαταχώρητα και δεν γνώριζε ότι ανήκαν σε εκείνην. Η δεξιά παλάμη της ανασυστάθηκε αποκαλύπτοντας ότι δεν κρατούσε σάλπιγγα όπως πολλοί πίστευαν μέχρι τότε και εκτίθεται επίσης στο Λούβρο, σε χωριστή βιτρίνα κοντά στο άγαλμα.

Σήμερα πολλοί πιστεύουν ότι το αφιέρωσαν οι Ρόδιοι όταν το 191 π.Χ., συμμαχώντας με την Πέργαμο, νίκησαν τον Αντίοχο Γ΄ της Συρίας σε ναυμαχία στα ανοιχτά της Σίδης.Ενώ μια άλλη εκδοχή ήθελε πως για το αφιέρωμα επί πολλά χρόνια ήταν πως το είχε κάνει ο Δημήτριος ο Πολιορκητής (337-283 π.Χ.) όταν νίκησε το στόλο του Πτολεμαίου στα ανοιχτά της Κύπρου γύρω στο 290 π.Χ.

Το άγαλμα έχει ύψος 3,28 μ. (με τα φτερά) και 5,58 μ. με την μαρμάρινη πλώρη πλοίου πάνω στην οποία είναι τοποθετημένο σήμερα.
Φιλοτεχνήθηκε για να τιμήσει τη θεά Νίκη αλλά και μια ναυμαχία.

Ήταν αφιερωμένο σε ναό της Σαμοθράκης. Όπως αναφερθήκαμε και χρονολογείται μεταξύ και 220 και 190 π.Χ. – οι περισσότερες εκτιμήσεις συγκλίνουν στο 190 π.Χ.

Η μεν θεά φιλοτεχνήθηκε χωριστά από λευκό μάρμαρο και ίσως κρατούσε στεφάνι για το νικητή ή είχε υψωμένο το χέρι της στο στόμα για να διαλαλήσει τη νίκη χωρίς να κρατά τίποτα ή, τέλος, ίσως χαιρετούσε. Το άγαλμα στο ελληνιστικό σύμπλεγμα ήταν στερεωμένο στην επίσης μαρμάρινη πλώρη ενός πλοίου και έδινε την αίσθηση ότι μόλις είχε «προσγειωθεί» σε αυτό και πατούσε φευγαλέα.

Οι ειδικοί εικάζουν ότι το έργο ήταν σχεδιασμένο για να το βλέπει ο κόσμος από τα αριστερά, κατά τα ¾ του προφίλ, επειδή η μία πλευρά του είναι πιο καλοδουλεμένη –και στα ελληνιστικά χρόνια αυτό συνηθιζόταν για την πλευρά την οποία θα έβλεπε το κοινό.
Το δεξιό φτερό βρέθηκε σχεδόν διαλυμένο εκτός από μικρά κομμάτια του και αποτελεί πρόσθετο έργο ανασύστασης «καθρέφτη» του αριστερού, από εμπειρογνώμονες του Λούβρου. Το άγαλμα εικάζεται ότι κατακρημνίστηκε και έσπασε εξαιτίας μεγάλου σεισμού κατά τον 6ο μ.Χ. αιώνα.

Τα κομμάτια του γλυπτού βρέθηκαν τμηματικά.
Στην αρχή η Νίκη εκτίθετο στο Λούβρο δίχως τον κορμό και τα φτερά της αλλά και δίχως την πλώρη, τα κομμάτια της οποίας οι Γάλλοι ειδικοί στην αρχή είχαν εκλάβει ότι ανήκαν σε τύμβο και τα είχαν αφήσει στη Σαμοθράκη.

Συγκεκριμένα, η ανεύρεση άρχισε το 1863 από μια αρχαιολογική αποστολή στην οποία επικεφαλής ήταν ο Κάρολος Σαμπουαζό (1830-1909), υποπρόξενος της Γαλλίας στην Αδριανούπολη (σημερινό Εντιρνέ της Τουρκίας, στη Δυτική Θράκη). Ενώ έσκαβαν σε μια χαράδρα στις 15 Απριλίου του 1863, στα βόρεια του νησιού, ένας Έλληνας εργάτης φώναξε στον Σαμπουαζό «Κύριε, εύραμεν μια γυναίκα!» - ήταν η μισή Νίκη της Ρόδου.

Ο Σαμπουαζό ήρθε αμέσως σε επικοινωνία με τον πρέσβη της πατρίδας του στην Κωνσταντινούπολη και εκείνος φρόντισε η Υψηλή Πύλη να δώσει τότε έγκριση για να αποπλεύσει γαλλικό πολεμικό πλοίο και να φορτώσει τη Νίκη της Ρόδου για τη Γαλλία -η Σαμοθράκη είχε σημαντική αυτονομία, αλλά ανήκε ακόμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το άγαλμα έφτασε στο Λούβρο στις 11 Μαΐου του 1864 και δύο χρόνια μετά εκτέθηκε για πρώτη φορά μετά τις απαραίτητες εργασίες–χωρίς όμως ακόμα να μπορεί να εκτεθεί το επάνω μέρος του κορμού και τα φτερά.

Το άγαλμα βρέθηκε σε πολλά κομμάτια γιατί στα ελληνιστικά χρόνια οι καλλιτέχνες δούλευαν το γλυπτό τους τμηματικά εξαρχής – στην αρχαία Ελλάδα δούλευαν χωριστά μόνον το κεφάλι και τα άκρα που εξείχαν. Ο Ρόδιος γλύπτης είχε επεξεργαστεί το έργο του κατά τμήματα τα οποία τελικά είχε ενώσει, οπότε στο σεισμό με την κατακρήμνιση του γλυπτού, αυτό έσπασε πολύ πιο εύκολα σε πολλά κομμάτια.

Το άγαλμα αποτελείται από ένα μεγάλο κομμάτι κάτω από το στήθος μέχρι τα πόδια, από ένα δεύτερο κομμάτι που είναι ο άνω κορμός, το αριστερό φτερό (το δεξί προστέθηκε αντιγράφοντας το αριστερό) και από το κεφάλι – αυτό δεν βρέθηκε ποτέ από όσο γνωρίζουν οι ειδικοί. Τα χέρια, τα φτερά και τα πόδια, όπως και πολλά κομμάτια του ενδύματος, σμιλεύονταν τότε χωριστά και μετά το άγαλμα συναρμολογείτο.

Τα φτερά ήταν από δύο μεγάλα μάρμαρα που ήταν συνδεδεμένα στην πλάτη χωρίς εξωτερική στήριξη και αυτό δημιουργούσε πρόβλημα ισορροπίας στο άγαλμα, το οποίο ο γλύπτης ωστόσο έλυσε χρησιμοποιώντας την πλώρη ως αντίβαρο.

Η πλώρη του πλοίου αποτελείται από 23 κομμάτια μαρμάρο. Σε μια ορθογώνια βάση από έξι μαρμάρινες πλάκες στερεώνονταν 17 κομμάτια που ενώνονταν αρχικά με μέταλλο και σχημάτιζαν τρεις οριζόντιες σειρές που κλιμακώνονταν προς τα εμπρός για το σχηματισμό της πλώρης. Άγαλμα και πλοίο ισορροπούσαν το ένα το άλλο σαν αντίβαρα και το κέντρο βάρους του αγάλματος είχε σταθμιστεί έτσι ώστε να πέφτει στο σημείο που ανασηκωνόταν ζωηρά η πλώρη σαν αληθινού ξύλινου καραβιού –το άγαλμα δεν μπορούσε δηλαδή να μετακινηθεί χωρίς να διαλυθεί το πλοίο. Το όλο σύμπλεγμα θεωρείται όχι μόνον αριστουργηματικό από καλλιτεχνική άποψη, αλλά και ιδιοφυές.

Το 1875 Αυστριακοί αρχαιολόγοι είδαν στον τόπο της ανασκαφής τα μάρμαρα που ο Σαμπουαζό νόμισε ότι ανήκαν σε τύμβο και αναλογιζόμενοι ελληνικά νομίσματα που απεικόνιζαν τη Νίκη σε πλώρες πλοίων κατάλαβαν ότι τα μάρμαρα ήταν τμήματα μαρμάρινης πλώρης.

Ο Σαμπουαζό έμαθε για τα μάρμαρα της πλώρης το 1879 και κατάφερε να τα πάρει κι αυτά στοΛούβρο. Η συναρμολόγηση και αποκατάσταση (π.χ. του αριστερού φτερού που βρέθηκε σε πολλά κομμάτια και του δεξιού που ουσιαστικά είναι σχεδόν όλο προσθήκη μια που βρέθηκε ένα πολύ μικρό κομμάτι του) ολοκληρώθηκε το 1884.

Τον Αύγουστο του 1939 η Νίκη της Ρόδου μεταφέρθηκε με μεγάλη δυσκολία με μια ξύλινη ράμπα, ώστε να απομακρυνθεί, όπως και όλα τα πολύτιμα εκθέματα του Μουσείου, σε ασφαλέστερη τοποθεσία λόγω του πολέμου -φυλάχτηκε μαζί με την Αφροδίτη της Μήλου και τους Σκλάβους του Μιχαήλ Αγγέλου στο Château de Valençay.

Το 1950 συναρμολογήθηκε και η δεξιά παλάμη της οπότε και εκτέθηκε και αυτή.
Από ελληνικής πλευράς έχουν γίνει διάφορες κινήσεις και προσπάθειες για την επάνοδο της Νίκης της Ρόδου στην Ελλάδα, αλλά αυτό δεν στάθηκε δυνατό.
Πόσοι ροδιακοί και γενικώτερα δωδεκανησιακοί θησαυροί βρίσκονται σε ξένα μουσεία!