Οι πνοές που ιερουργούν στο Αιγαίο

Στο Αιγαίο προκαλούν το φαινόμενο «Upwelling», δηλαδή ανάβλυση νερών από μεγαλύτερα βάθη στην επιφάνεια της θάλασσας

«Τη νύχτα σου 'πα στο καμπούνι μια ιστορία, την ίδια που όλοι οι ναυτικοί λένε στη ράδα, τα μάτια σου τα κυβερνούσε σοροκάδα κι όλο μουρμούριζες βραχνά: «Φάλτσο η πορεία»...». Νοτιοανατολικός άνεμος, στην ποίηση του Νίκου Καββαδία, από το «Πούσι». «Ο Ερωτας. Το Αρχιπέλαγο. Και η αμεριμνησία των μελτεμιών του».

Το ανεμολόγιο όπως το ζωγράφισε ο Γιάννης Τσαρούχης
Τα μελτέμια, λέξη τουρκικής καταγωγής, οι αρχαιοελληνικές «ετησίες» πνέουν από βόρεια κατεύθυνση προς δυτικά ως ψυχρή μάζα με συνέπεια να δροσίζουν ευχάριστα το αιγαιοπελαγίτικο καλοκαίρι, μολονότι επιβάλλουν ενίοτε και «απαγορευτικό» σε δρομολόγια μικρών σκαφών κυρίως. Στο Αιγαίο προκαλούν το φαινόμενο «Upwelling», δηλαδή ανάβλυση νερών από μεγαλύτερα βάθη στην επιφάνεια της θάλασσας. Τα νερά στα βαθύτερα στρώματα είναι πιο κρύα κι έτσι εμφανίζεται σημαντική πτώση της θερμοκρασίας στην επιφάνεια. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να παρατηρηθεί στις δυτικές ακτές της Λέσβου, της Χίου και της Σάμου.

«Φύσηξε αεράκι, δρόσισε και πάρε με κι απ' τη Σαλονίκη στις Κυκλάδες βγάλε με», στιχουργεί ο Γιώργος Ζήκας για να ταξιδέψουμε με το καλοκαιρινό αεράκι στα νησιά μας. «Ανεμος», animal (άνεμος > λατ. animal,-alis: έμψυχο ζώο), στα αγγλικά: animal, animation, στα γαλλικά: animal, στα ιταλικά: anima (:ψυχή), animale (:ζώο), στα ισπανικά: animalia. Η λέξη ψυχή ετυμολογείται από το ρήμα ψύχω (:παγώνω, κρυώνω), αρχικά, προσδιόριζε τον παγωμένο αέρα και, αργότερα, με τη βοήθεια της λαϊκής φαντασίας πήρε τη σημασία της «πνοής», της «ζωής». Στα ελληνικά, σαφέστατα, ο άνεμος προσδιορίζει το ρεύμα του ατμοσφαιρικού αέρα και διακρίνεται από τη λέξη «αέρα» (προσδιορίζει, κυρίως, τα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας) και τη λέξη «αιθέρας» (προσδιορίζει, κυρίως, τα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας).

Οι προσδιορισμοί που χαρακτηρίζουν τον άνεμο, σύμφωνα με το 24grammata.com, είναι πολλοί: επακμάζων (ο βαθμιαίας εντάσεως), απακμάζων (που εξασθενίζει βαθμιαία), αποπνέων (ο αποπνέων και πνέων εκ νέου), εγκολπίας (ο πνέων εκ του κόλπου), άνεμος επίφορος (λαϊκά: άνεμος της φούσκας, ο πνέων προς τη διεύθυνση του ισχίου του πλοίου, σχηματίζοντας γωνία 135 μοιρών), πελάγιος (λαϊκά: μπάτης, ο πνέων εκ του πελάγους), ούριος (λαϊκά: πρίμος, ο πνέων απ' την πρύμνη προς την πλώρη), επουρίζων (ο άνεμος που τείνει να γίνει ούριος), ριπαίος (άνεμος σφοδρός, αιφνίδιος και μικρής διάρκειας), υποπνέων (ο μόλις πνέων άνεμος), φορός (λαϊκά: λασκάδα ή χυτά).

Οι οκτώ του ανεμολόγιου κατά τον Οδυσσέα Ελύτη: «οι σημάντορες άνεμοι που ιερουργούν που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται ο Μαΐστρος, ο Λεβάντες, ο Γαρμπής, ο Πουνέντες, ο Γραίγος, ο Σιρόκος, η Τραμουντάνα, η Οστρια...».

* Βόρειος (βοριάς, βορράς, βορέας). Πήρε το όνομά του από τον Βορέα που ήταν γιος του Αστραίου και της Ηούς. Αδελφός του Νότου και του Ζέφυρου. Κατοικούσε στη Θράκη, στην περιοχή του Στρυμόνα. Στην Αττική τον λάτρευαν, γιατί πίστευαν ότι αυτός κατέστρεψε ένα μέρος του στόλου του Ξέρξη. Ο βόρειος άνεμος ονομάζεται, επίσης, και τραμο(υ)ντάνα (από την ιταλική λέξη tramontare: δύω. «Βοριάς χτυπάει την πόρτα μου και στην ψυχή μου αγιάζι και στα πικρά τα μάτια μου στιγμή στιγμή βραδιάζει», στίχοι Δημήτρη Χριστοδούλου.

* Βορειοανατολικός - γρέγος. Ο λαϊκός προσδιορισμός «γρέγος» είναι μεταφορά του ιταλικού όρου greco (: ελληνικός). Αλλωστε, για τους Βενετσιάνους που ταξίδευαν στη Μεσόγειο ήταν άνεμος grego, «ερχόταν» δηλαδή από τη χώρα των Γραικών, την Ελλάδα. Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας ο ίδιος άνεμος λέγεται Μέσης. Στα αρχαία ελληνικά ονομαζόταν Καικίας.

* Ανατολικός, λεβάντες (ιταλ. λ. levante: Ανατολή). Τη λέξη, με λατινική καταγωγή, τη χρησιμοποιούσαν Τζενοβέζοι και Βενετσιάνοι. Στα αρχαία ελληνικά ονομαζόταν απηλιώτης (από + ήλιος: απ' εκεί που ανατέλλει ο ήλιος).

* Νοτιοανατολικός, ευρονότος, σιρόκος ή σορόκος [ιταλικά scirocco < αραβικά: sargi (: Ανατολή)]. Στα αρχαία ελληνικά ονομαζόταν «εύρος».

* Νότιος, νοτιάς, νότος, όστρια. Ο Νότος ήταν μυθικό πρόσωπο, αδελφός του Βορέα και του Ζέφυρου. Η λ. όστρια παράγεται από την ιταλική λ. ostro < λατ.: auster (: νότος).

* Νοτιοδυτικός, λίβας (αρχ. ελληνικά: λίψ), Γαρμπής (αραβικά: garbi: δυτικός). Ο λίβας είναι άνεμος ισχυρός, ξηρός και θερμός. Η «γέννησή» του σχετίζεται με το ανάγλυφο της περιοχής. Αναπτύσσεται στην υπήνεμη πλευρά ενός ορεινού όγκου όταν ο ατμοσφαιρικός αέρας αναγκαστεί να υπερπηδήσει τον ορεινό αυτό όγκο. Κατά την ανύψωσή τους στην προσήνεμη πλευρά, οι αέριες μάζες εκτονώνονται αδιαβατικά και ψύχονται.

* Δυτικός, ζέφυρος, πο(υ)νέντες (λατ. Ponens + solis > μτφ.: η δύση του ήλιου). Θυμηθείτε τον Νίκο Παπάζογλου: «Από τον πουνέντη κι από το βοριά κι από την αγάπη μου καμιά παρηγοριά, της θάλασσας τον ταραγμό ακούω και τρομάζω κι απ' της αγάπης τον καημό κλαίω κι αναστενάζω».

* Βορειοδυτικός, σκίρων, μαΐστρος, μαϊστράλι. Ο Σκίρων ήταν ο ληστής που σκότωσε ο Θησέας κάπου κοντά στα Μέγαρα. Αργότερα, οι Αθηναίοι ονόμαζαν την περιοχή Σκιρωνίδες Πέτρες (μάλλον, η σημ. Κακιά Σκάλα), από το όνομα του ληστή αλλά και τον άνεμο που πνέει απ' εκεί τον ονόμασαν Σκίρωνα (δυτικός για τους Αθηναίους). Η λ. μαΐστρος παράγεται από τη λατινική λέξη magister: μεγάλος, ισχυρός. «Από το μαΐστρο κι από το νοτιά ήρθε ένα χαμπέρι σου, δε θα γυρίσεις πια. Τη θάλασσα παρακαλώ και του γιαλού τού τάζω, φέρτε μου την αγάπη μου να μην αναστενάζω».

Να σημειωθεί ότι μελτέμια επικρατούν το καλοκαίρι και στις τέσσερις ανεμολογικές περιοχές της χώρας, Ιόνιο Πέλαγος και Δυτικές Ακτές της Πελοποννήσου, νότια της Αττικής και ανατολικά της Πελοποννήσου, στο μεγαλύτερο μέρος του Αιγαίου από Βορρά μέχρι Νότο συμπεριλαμβάνοντας τις Σποράδες και τις Κυκλάδες, γύρω από την Ικαρία και το Ακρωτήριο του Καφηρέα (Κάβο Ντόρο), βόρεια της Ανδρου και ΒΑ του Αιγαίου, στη θάλασσα της Σάμου και της Κω.

Πηγή: enet.gr