To Σανατόριο της Ρόδου στα χρόνια λειτουργίας του

Οι ιστορίες πίσω απ΄ τα κτήρια. Φαντάσματα σήμερα ενός παρελθόντος που είχε πόνο, θανάτους, δυστυχία. Η φυματίωση, η φθίση, το χτικιό, υπήρξε η μάστιγα για το πρώτο τουλάχιστον μισό του 20ου αιώνα. Η πείνα και οι κακουχίες την περίοδο του πολέμου ως αποτέλεσμα είχαν την αιμόπτυση, κι όταν μια οικογένεια ανακάλυπτε ότι ένας δικός της άνθρωπος ήταν φθισικός άρχιζε τον αγώνα να του βρει τα στοιχειώδη για να φάει κι ένα κρεβάτι σε Σανατόριο.
Τόπο των ζωντανών νεκρών τα έλεγαν. «Εσείς όσοι μπαίνετε αφήστε κάθε ελπίδα» έγραφαν οι λογοτέχνες της εποχής και έκαναν τραγούδι τον πόνο τους οι άρρωστοι «Με το βουνό θα γίνω φίλος και με τα πεύκα συντροφιά, κι όταν θα κλαίω και πονώ θ΄ αναστενάζει το βουνό» έγραψε ο Λουκής Νταράλας βασιζόμενος σε αληθινή ιστορία.
Το Σανατόριο της Ρόδου στην Ελεούσα που σήμερα καταρρέει και λένε ότι αναζητούν επενδυτές για την αξιοποίησή του, κάποτε ήταν ο καταφύγιο των μελλοθάνατων και σιγά-σιγά όταν ο βάκιλος δεν ήταν πια τόσο μεγάλος εχθρός αφού βρέθηκαν ισχυρά αντιβιοτικά, έγινε το «σπίτι της παρηγοριάς».
Ο κ. Γιάννης Αλαφάκης από τη Διμυλιά δούλεψε έξη χρόνια ως νοσοκόμος και τα επόμενα ως αποθηκάριος του ιδρύματος. Χρόνια δύσκολα, άνθρωποι που προσέφεραν με κίνδυνο της δικής τους ζωής όπως ο αείμνηστος ιατρός φυματιολόγος και διευθυντής του Σανατορίου Εμμανουήλ Κωσταρίδης, στο βιβλίο του οποίου βασίζονται κάποιες από τις πληροφορίες που παραθέτουμε στη συνέχεια.

Πόσα χρόνια λειτούργησε το Σανατόριο και ποια ήταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του;
Συνολικά λειτούργησε 23 χρόνια, από τον Αύγουστο του 1947 έως τον Αύγουστο του 1970 και όταν έκλεισε τότε η εφημερίδα «Ροδιακή» το είχε αποκαλέσει ως το «σπίτι της παρηγοριάς». Τα εγκαίνιά του έγιναν το 1947 με στρατιωτικό διοικητή Δωδεκανήσου τον αντιναύαρχο Περικλή Ιωαννίδη. Οι Ιταλοί το κυρίως κτήριο όπου λειτούργησε το Σανατόριο και βρισκόταν σε ύψωμα, το λειτουργούσαν ως σχολείο. Απέναντι από το Σανατόριο, στο άλλο άκρο της πλατείας επίσης σε ύψωμα είναι χτισμένη η εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους. Δεξιά κι αριστερά από την πλατεία υπάρχουν και δύο άλλα κτήρια που προστέθηκαν όταν οι ανάγκες νοσηλείας αυξήθηκαν.

Τι δυνατότητα είχε σε κλίνες και πόσο διαφοροποιήθηκε αυτό στα χρόνια που ακολούθησαν;
Η δυναμικότητα του Σανατορίου που ονομάστηκε «Βασίλισσα Φρειδερίκη» ήταν 80 κλίνες, και προβλεπόταν προσωπικό όλων των κατηγοριών 55 άτομα. Ο αριθμός αυτός ήταν 65 όταν ξεκίνησε τη λειτουργία του, αλλά έφτασε να υπερβεί τις 100. Μάλιστα κατά το 1951 δημιουργήθηκε θέμα αύξησης των κλινών και το 1952 προέκυψαν ζητήματα μεταφοράς του στην πόλη της Ρόδου σε μία πτέρυγα του Κρατικού Νοσοκομείου, εκεί που αργότερα στεγάστηκε η Μαιευτική. Η μεταφορά ματαιώθηκε λόγω της σφοδρής αντίδρασης του ροδιακού λαού. Η αρρώστια αυτή είναι μεταδοτική, οι Ροδίτες φοβήθηκαν, κι από την άλλη οι κλιματολογικές συνθήκες στην Ελεούσα ήταν ιδανικές για τη λειτουργία Σανατορίου. Δεν μεταφέρθηκε λοιπόν αλλά επειδή οι ανάγκες σε κλίνες αυξήθηκαν δημιουργήθηκαν και τρία περίπτερα.

Για όσους δεν γνωρίζουν σε ποιο ακριβώς σημείο της Ελεούσας βρίσκεται το Σανατόριο;
Στον κόμβο που έχει κατευθύνσεις προς Προφήτη Ηλία, Απόλλωνα, Αρχίπολη και Διμυλιά. Πρέπει δε να πούμε ότι γύρω από το Σανατόριο δεν υπήρχε περιμάντρωση, κι ούτε θυρωρείο γι αυτό χρειαζόταν συνεχή παρακολούθηση για την κίνηση των ασθενών και την διέλευση των ξένων. Υπήρχε επομένως ανάγκη περισσότερου προσωπικού αν ληφθεί υπόψη ότι νοσηλεύονταν μαζί κι άντρες και γυναίκες.

Είχε γύρω πεύκα και ωραίο τοπίο όπως συνέβαινε με τα Σανατόρια;
Το Σανατόριο βρισκόταν πάνω σε μία πλατεία αρκετά μεγάλη, ασφαλτοστρωμένη όπου από τη μία μεριά της είχε δέκα πεύκα και δέκα είχε από την άλλη. Παραπλεύρως είχε τους δρόμους που είπαμε. Είχε παγκάκια όπου ξεκουράζονταν οι άρρωστοι κάτω από τη δροσερή σκιά των πεύκων. Ήταν ωραίο το τοπίο μα δύσκολες οι συνθήκες. Ο εφοδιασμός του ιδρύματος με τρόφιμα και διάφορα αναγκαία είδη δεν ήταν εύκολη υπόθεση γιατί απείχε από την πόλη 38 χιλιόμετρα και ο δρόμος από τη Σορωνή μέχρι την Ελεούσα ήταν σε πολύ κακή κατάσταση με αποτέλεσμα να ταλαιπωρούνται και οι ασθενείς κατά τη μεταφορά τους και το προσωπικό. Λόγω δε της απόστασης τα καύσιμα ήταν πολλά όπως και οι ώρες που αναλώνονταν.

Οι συνθήκες εντός του Σανατορίου ποιες ήταν για τους ασθενείς;
Δίδονταν τα φάρμακα της εποχής, καλό φαί και καθαρός αέρας. Δίδονταν οδηγίες ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες να μην εξέρχονται του Σανατορίου και να παραμένουν στους θαλάμους τους οι οποίοι είχαν διπλά τζάμια. Τίποτα δεν έλειψε από τους αρρώστους. Κάθε μέρα έπρεπε να λαμβάνει ο καθένας 3.000 με 3.5000 θερμίδες, η αρρώστια αυτή απαιτούσε καλό φαί, κρέας, κι όλες τις βιταμίνες. Κατά τα πρώτα χρόνια είχαν εισαχθεί ασθενείς με σοβαρότατη μορφή φυματίωσης και κάποιοι πέθαναν λίγες μόνον ημέρες μετά την εισαγωγή τους. Δεν είχαν πλέον πνευμόνια να αναπνεύσουν. Η επαφή με το Νοσοκομείο-Σανατόριο Αθηνών η «Σωτηρία» ήταν συνεχής. Όσοι άρρωστοι χρειάζονταν χειρουργείο διακομίζονταν εκεί. Όσα φάρμακα χρειάζονταν οι άρρωστοι τα είχαν δωρεάν. Πάντως το κεντρικό κτήριο, το Σχολείο, στο οποίο στεγαζόταν το Σανατόριο, το χτυπούσαν οι άνεμοι που ήταν εχθρός της φυματίωσης και επειδή τότε δεν υπήρχαν τα δυνατά αντιβιοτικά που υπάρχουν σήμερα στις κλιματολογικές συνθήκες δινόταν πολύ μεγάλη σημασία.

Ποιοι νοσηλεύονταν, έρχονταν κι από άλλες περιοχές της χώρας;
Έρχονταν απ΄ όλη τη Δωδεκάνησο και κάποιοι κι απ΄ την υπόλοιπη Ελλάδα και κυρίως από νομούς της Βόρειας Ελλάδας ενώ βρήκαν καταφύγιο και 80 ασθενείς ψυχοπαθείς, πάσχοντες και από φυματίωση. Ήρθαν από το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Λέρου, αλλά και της Θεσσαλονίκης. Πρέπει δε να πούμε εδώ ότι πριν γίνει το Σανατόριο η φυματίωση ήταν σε έξαρση από την πείνα, τις κακουχίες και την εξαθλίωση για αυτό στο Νοσοκομείο Θέρμαι είχε δημιουργηθεί πτέρυγα στην οποία νοσηλεύονταν περίπου 20 τον αριθμό όπως και στη βίλα Πασά στην Κρεμαστή δυναμικότητας 44 κλινών. Το Νοσοκομείο Θέρμαι το χρησιμοποίησαν μετά ως Πρεβαντόριο.

Το ιατρικό προσωπικό από ποιους αποτελείτο πέραν του αείμνηστου Κωσταρίδη;
Τα περισσότερα χρόνια δύο φυματιολόγοι γιατροί παρακολουθούσαν τους ασθενείς. Ο αείμνηστος Εμμανουήλ Κωσταρίδης που παράλληλα με τα καθήκοντά του ως ιατρού ασκούσε κι αυτά του διοικητικού διευθυντή επί 15 χρόνια. Ήταν η ψυχή του Σανατορίου και οι προσπάθειές του συνέβαλαν στην καλή λειτουργία του. Εκείνα τα πρώτα χρόνια υπηρετούσαν και ο επιμελητής Ρείσης, καθώς και ο βοηθός Κουτρούλης. Το ίδρυμα διέθετε μικρό Μικροβιολογικό Εργαστήριο στο οποίο γινόταν κυρίως εξέταση πτυέλων, ταχύτατες καθιζήσεις ερυθρών αιμοσφαιρίων, γενικές ούρων… Από το 1964 άρχισε να γίνεται και η δύσκολη εξέταση για τον προσδιορισμό των βακίλων σε σχέση με τα αντιφυματικά φάρμακα και οι εξετάσεις αυτές στέλνονταν στο νοσοκομείο «Σωτηρία». Το ίδρυμα διέθετε και Ακτινολογικό Εργαστήριο όπως και Ακτινογραφικό. Οι τομογραφίες γίνονταν από το Νοσοκομείο της Ρόδου.

Εσείς το προσωπικό τι μέτρα προστασίας λαμβάνατε λόγω του ότι η φυματίωση ήταν μεταδοτική;
Τις στιγμές που γινόταν αιμόπτυση από κάποιον ασθενή φορούσαμε μάσκα στο πρόσωπο από πανί για την περιοχή του στόματος και της μύτης, την οποία μας έραβε η μοδίστρα όπως και την ώρα που στρώναμε τα κρεβάτια. Και σε όλους, καθαρίστριες, τραπεζοκόμοι, νοσοκόμοι, κι όσοι ακόμα έρχονταν σε επαφή με τους ασθενείς κάθε δύο μήνες μας γινόταν ακτινολογικός και ακτινογραφικός έλεγχος. Φωτισμός δεν υπήρχε, η ΔΕΗ δεν είχε επεκταθεί προς το Ίδρυμα το οποίο φωτιζόταν με γεννήτρια. Η νυχτερινή βάρδια των νοσοκόμων ήταν δύσκολη διότι χρησιμοποιούσαν λάμπες-θυέλλης-πετρελαίου. Επίσης δεν υπήρχε και θέρμανση για τους χειμερινούς μήνες για πολλά χρόνια μέχρι που χρησιμοποιήθηκαν οι σόμπες πετρελαίου.

Είναι αλήθεια ότι στο Σανατόριο της Ρόδου θα ερχόταν να νοσηλευτεί την εποχή της χούντας ο Μίκης Θεοδωράκης;
Όπως βεβαιώνει στο βιβλίο του ο αείμνηστος Εμμανουήλ Κωσταρίδης κατά την εποχή της χούντας επρόκειτο να νοσηλευτεί ο κρατούμενος τότε στις φυλακές Μίκης Θεοδωράκης, Το Ίδρυμα έλαβε εντολή από το Υπουργείο να κάνει διαμόρφωση του κατάλληλου χώρου, ωστόσο το θέμα αυτό δεν προχώρησε από το Υπουργείο. Στο Σανατόριο νοσηλεύτηκε και ο ήρωας από τη Σορωνή Γιώργος Κυρμιχάλης, ο οποίος σύμφωνα με τον Εμμανουήλ Κωσταρίδη είχε παρουσιάσει τα συμπτώματα της φυματίωσης στις φυλακές της Ιταλίας, κι αφού νοσηλεύτηκε σε δύο Σανατόρια της Αθήνας ήρθε στη Ρόδο και πέθανε το 1949. Ακόμα τότε δεν υπήρχαν τα ισχυρά αντιφυματικά φάρμακα.

Ποια ήταν τα ποσοστά θνησιμότητας στο Σανατόριο της Ρόδου; Οι περισσότεροι πέθαιναν;
Συνολικά νοσηλεύτηκαν 1.581 ασθενείς. Το 62,5% αυτών έφεραν πολύ σοβαρή μορφή φυματίωσης. Το πρώτο έτος λειτουργίας το ποσοστό των ασθενών που βγήκαν από το Σανατόριο ως «κλινικώς ιαθέντες» ήταν 13,42%, αλλά το 1954 το ποσοστό αυτό είχε ανεβεί στο 41,66% διότι είχε αρχίσει να εφαρμόζεται ένα νέο ισχυρό αντιφυματικό φάρμακο.

Η τοπική κοινωνία από τα γύρω χωριά φοβόταν τη μετάδοση;
Βέβαια, χτικιό το λέγανε τότε.

Επωφελείτο ωστόσο οικονομικά από τη λειτουργία του ιδρύματος!
Στα κοντινά χωριά τότε υπήρχε ζωή. Υπηρετούσαν 40 με 50 υπάλληλοι και έμεναν στα γύρω χωριά. Επίσης πουλούσαν στο ίδρυμα τα αυγά τους, το γάλα τους, το κρέας, εκεί έστελναν όλη την παραγωγή τους. Πολλές φορές έρχονταν οι ίδιες οι χωρικές και έδιναν τα τρόφιμα στους ασθενείς. Θέλω να πω εδώ ότι το κοινοτικό συμβούλιο Διμυλιάς την πλατεία Σανατορίου πήρε απόφαση και την ονόμασε πλατεία «Εμμανουήλ Γ. Κωσταρίδη» τιμώντας τη μνήμη και την προσφορά του. Πρόεδρος του Σανατορίου ήταν ο Μητροπολίτης Ρόδου Σπυρίδωνας και μέλη επίλεκτα πρόσωπα της Ροδιακής κοινωνίας.

Γιατί σταμάτησε η λειτουργία του;
Το Σανατόριο σταμάτησε τη λειτουργία του τον Αύγουστο του 1970, αλλά η λειτουργία του αντιφυματικού ιατρείου συνεχίστηκε στο παράρτημα του Νοσοκομείου Ρόδου μέχρι τον Δεκέμβρη του 1971. Είχαμε μείνει 38 υπάλληλοι στο ίδρυμα που αποσπασθήκαμε σε διάφορα άλλα ιδρύματα. Το Σανατόριο χρησιμοποιήθηκε λόγω αναγκών από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Είχε κλείσει με την προοπτική να γίνει Ίδρυμα Ανιάτων, αλλά δεν έγινε ποτέ. Από τότε καταρρέει μέχρι σήμερα. Όταν το βλέπεις είναι να κλαις. Η πτέρυγα της δυτικής πλευράς είναι υπό κατάρρευση και αν δεν ληφθούν μέτρα μπορεί να πέσει ξαφνικά και να θρηνήσουμε και θύματα.