Η Κάλυμνος δίνει ένα ηχηρό «παρών» στα γράμματα και τον πολιτισμό

Με την ευκαιρία της παρουσίασης στη Ρόδο του επιλεγμένου για βράβευση από την Ακαδημία Αθηνών «ΛΕΞΙΚΟΥ ΤΟΥ ΙΔΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΥΜΝΟΥ» και των «ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ» (Τόμος Κ’)

Η προσωπική μου εμπειρία μου δείχνει πως το πράγμα που με βοήθησε, περισσότερο από κάθε άλλο, δεν ήταν οι αφηρημένοι στοχασμοί ενός διανοουμένου, αλλά η πίστη και η προσήλωσή μου σ’ έναν κόσμο ζωντανών και περασμένων ανθρώπων· στα έργα τους, στις φωνές τους, στο ρυθμό τους, στη δροσιά τους.

Αυτός ο κόσμος, […] μ’ έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα το χώμα που με γέννησε, πως ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν. Κι όλα τούτα θα μπορούσα να τα ονομάσω με τη λέξη ΠΑΡΑΔΟΣΗ.

Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές

Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και ΓΛΩΣΣΑ;
Διονύσιος Σολωμός, Διάλογος

Το νησί της Καλύμνου απέδειξε για μια ακόμη φορά ότι έχει να παρουσιάσει πολιτιστική δραστηριότητα και μάλιστα υψηλής στάθμης. Όσοι παρευρεθήκαμε το προηγούμενο Σάββατο στην αίθουσα του Εμπορικού Επιμελητηρίου Δωδεκανήσου στην παρουσίαση του «Λεξικού του Ιδιώματος της Καλύμνου» καθώς και του 20ου τόμου των «Καλυμνιακών Χρονικών», μπορούμε να το επιβεβαιώσουμε αυτό πανηγυρικά.

Ο λόγος, λοιπόν, για την εκδήλωση που διοργάνωσαν το Σάββατο, 29 Νοεμβρίου 2014, από κοινού το Αναγνωστήριο Καλύμνου «Αι Μούσαι», αυτό το ιστορικό σωματείο, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, καθώς και η Ομοσπονδία Δωδεκανησιακών Παροικιακών Σωματείων Ρόδου.

Από την Κάλυμνο ήρθαν να παρουσιάσουν το «ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΙΔΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΥΜΝΟΥ», όπως και τον Τόμο Κ’ των «ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ» οι κ.κ. Παναγιώτης Γιαμαίος, τέως διευθυντής του Βουβάλειου 1ου Δημοτικού Σχολείου πόλεως Καλύμνου και πρόεδρος του Αναγνωστηρίου «Αι Μούσαι», Κυριάκος Χατζηδάκης, τέως Λυκειάρχης και επίτιμος πρόεδρος του Αναγνωστηρίου, Μιχάλης Σκανδαλίδης, συνταξιούχος εκπαιδευτικός, τέως προϊστάμενος της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, γνώστης των δωδεκανησιακών ιδιωμάτων, συγγραφέας και λεξικογράφος (συντάκτης του Λεξικού των Κωακών Ιδιωμάτων) και η κ. Μαρία Ζαϊρη, φιλόλογος και επίτιμη πρόεδρος του Αναγνωστηρίου. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους ο Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Δήμου Ρόδου κ. Τέρης Χατζηιωάννου, ο πρώην δήμαρχος Καλυμνίων κ. Μιχάλης Ζαϊρης και ο Πρόεδρος της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών και συγγραφέας κ. Μανώλης Μακρής.

Σύμφωνα με την εύστοχη παρατήρηση του κ. Γιαμαίου, το Λεξικό καταγράφει σαν ένας ακριβής σεισμογράφος όλες τις δονήσεις της καλύμνικης ντοπιολαλιάς από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα. Και όπως επισήμανε και ο κ. Σκανδαλίδης, η επιβίωση της ντοπιολαλιάς ενός τόπου είναι σημα-ντική για την κατάδειξη της αδιάλειπτης ιστορικής του συνέχειας ανά τους αιώνες.

«Με κάθε λέξη που χάνεται, σπάει κι ένας γλωσσικός κρίκος με το παρελθόν», συνόψισε με οξυδέρκεια ο κ. Σκανδαλίδης, θυμίζοντάς μας τη γνωστή ρήση των γλωσσολόγων, ότι δηλαδή κάθε γλώσσα ή διάλεκτος που χάνεται, που πεθαίνει με τον τελευταίο ομιλητή της, αποτελεί μια ανεπανόρθωτη απώλεια για την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της.

Στο εν λόγω Λεξικό του Ιδιώματος της Καλύμνου μπορεί ο αναγνώστης να βρει λέξεις αρχαίες (πχ. το ρήμα γουλιάω-ω ‘φοβούμαι’ <δειλιάω-ω), λέξεις της δημώδους μεσαιωνικής γραμματείας, αλλά και γλωσσικά δάνεια που μαρτυρούν την ιστορική διαδρομή του νησιού κάτω από διαφορετικούς κατακτητές, όπως λέξεις από την Ενετοκρατία (καδένα‘αλυσίδα’<βεν.cadena), την Τουρκοκρατία (π.χ. καζαντίζω´πλουτίζω’<τουρκ.kazandim) και την Ιταλοκρατία (πχ. κουσέλλιο ‘συμβούλιο’< ιτ. consiglio). Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι το γεγονός ότι στο Λεξικό περιλαμβάνονται λέξεις που καταγράφονται για πρώτη φορά.

Όλα τα λήμματα συνοδεύονται από πλούσια παραδείγματα, τα οποία αναπνέουν τη δροσιά και τη χάρη του προφορικού λόγου, βγαλμένα από τη χρήση των λέξεων στα χείλη του κόσμου. Παράλληλα, γίνεται αναζήτηση της ετυμολογικής προέλευσης των λέξεων και επιχειρείται σύγκριση με παρόμοιους τύπους από άλλες δωδεκανησιακές ντοπιολαλιές, όπως της Καρπάθου, της Νισύρου, της Κω, της Χάλκης, κ.λ.π. Με άλλα λόγια, για τη συγγραφή του Λεξικού του Ιδιώματος της Καλύμνου, πέρα από τη Λεξικολογία και τη Λεξικογραφία, επιστρατεύτηκαν η Ιστορική Γλωσσολογία, η Αντιπαραθετική Γλωσσολογία, αλλά και στοιχεία Κοινωνιογλωσσολογίας. Η επιστημονική κατάρτιση της συντακτικής ομάδας είναι αναμφισβήτητη!

Όπως αντιλαμβάνεται κανείς, πρόκειται για ένα πόνημα μεγαλόπνοο, ένα «όραμα», όπως το χαρακτήρισε ο κ. Χατζηδάκης, που ξεκίνησε από το πάθος και το ζήλο ενός ανθρώπου, του Παντελή Καμπούρη, ξενιτεμένου τέκνου της Καλύμνου, ο οποίος 35 χρόνια πριν στο μικρό νησάκι της Τελένδου συνέλαβε την ιδέα να αποθησαυρίσει λαογραφικό υλικό –και ιδιαίτερα γλωσσικό- για να το σώσει από τη λησμονιά, να το καταγράψει και να το παραδώσει στους νεότερους.

Και αφού συ-γκέντρωσε ως μανιώδης συλλέκτης το υλικό του, ομολόγησε το εξής συγκινητικό στους συνεργάτες του όταν τους το παρέδιδε: «Ξένοιασα τώρα από την έννοια να μην ξεχαστούν όλα αυτά!» Κι έτσι μπόρεσε να “αναχωρήσει” από αυτό τον κόσμο ήσυχος, αφού εκτέλεσε το καθήκον του προς τον τόπο που τον γέννησε. Συνεπώς, το γιγαντιαίο τούτο έργο, τόσο ως προς τη σύλληψη όσο και ως προς την πραγμάτωσή του, αποτελεί ένα είδος κτήμα ες αεί, αφού εκπληρώνει το ιερό χρέος του προς τις γενιές που έζησαν κι έφυγαν, αλλά και προς εκείνες που θα έρθουν, όπως τόνισε στο τέλος του λόγου του και ο κ. Χατζηδάκης.



Εκτός από τον κ. Μιχάλη Σκανδαλίδη, που είχε την επιστημονική επιμέλεια της έκδοσης, το βάρος της κοπιώδους και εξονυχιστικής έρευνας για την ολοκλήρωση του Λεξικού σήκωσε και ένα επιτελείο εκλεκτών επιστημόνων: ο κ. Κυριάκος Χατζηδάκης (τον θυμάμαι σε απογευματινούς μου περιπάτους στην Κάλυμνο, όταν τον συναντούσα τυχαία, να μου μιλά με θέρμη για το Λεξικό, σαν κάτι που τον απασχολούσε συνέχεια, σαν ένα έργο ζωής.

Όπως μου εκμυστηρεύτηκε αργότερα, είχε δώσει υπόσχεση στον αείμνηστο Παντελή Κα-μπούρη -όταν εκείνος ήταν στα τελευταία του- ότι το υλικό που με τόσο κόπο και αγάπη εκείνος είχε συλλέξει θα έβγαινε μια μέρα στο φως και η υπόσχεση αυτή τον δέσμευε με ένα ιερό καθήκον)· ο κ. Γεώργιος Χατζηθεοδώρου, Άρχων Μαϊστωρ της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, πρωτοψάλτης, τέως Γυμνασιάρχης και συγγραφέας· ο κ. Γιάννης Χειλάς, συνταξιούχος εκπαιδευτικός και συγγραφέας που έχει εντρυφήσει στη σφουγγαράδικη παράδοση της Καλύμνου και οι κυρίες Καλλιόπη Πατανά-Σακαλλέρου και Καλή Χατζηδάκη-Χαλκίτη, οι «αφανείς» εργάτριες του Λεξικού, όπως τις χαρακτήρισε ένας από τους ομιλητές.

Το ευρηματικό εξώφυλλο είναι της Μαρίας Μπιλλήρη, ενώ τα διακοσμητικά σχέδια έγιναν από το χέρι της Νικολέτας Ρήγα. Το πόνημα αφιερώνεται στην μνήμη του Παντελή Ηλ. Καμπούρη, στη συλλογή γλωσσικής ύλης του οποίου βασίστηκε η συγγραφή του Λεξικού. Η Ακαδημία Αθηνών έκρινε την προσπάθεια άξια βράβευσης –γεγονός που εμπνέει αισιοδοξία ότι οι άνθρωποι του πνεύματος μπορούν να ελπίζουν σε μια αναγνώριση σε αυτή τη χώρα- και έτσι το Λεξικό του Ιδιώματος της Καλύμνου επελέγη για το πρώτο βραβείο στην κατηγορία του από την Ακαδημία Αθηνών.

Η βραδιά τελείωσε με την παρουσίαση από την κ. Μαρία Ζαϊρη του εικοστού τόμου των Καλυμνιακών Χρονικών, εντύπου που εκδίδεται από το 1980 (ευχόμαστε να τα εκατοστήσει!). Οι ενότητές του καλύπτουν όλες τις προτιμήσεις και τα ενδιαφέροντα: Ιστορία, Αρχαιολογία, Γράμματα-Εκπαίδευση, Τέχνη, Λογοτεχνία, κ.λ.π., ενώ τα άρθρα-κείμενα που περιλαμβάνονται υπογράφονται από 26 διακεκριμένους μελετητές.

Στον Τόμο ΧΧ, λοιπόν, εκτός από το αφιέρωμα στην άξια Καλυμνιά Θεμελίνα Καπελλά, μπορεί κανείς να βρει ποικίλα άρθρα, όπως –ενδεικτικά αναφέρουμε- για την παλαιοχριστιανική Κάλυμνο (Μιχάλης Κουτελάς), για τον «ασυνείδητο και ανέντιμο» Ρωμαίο γιατρό Γάιο Σερτίνιο Ξενοφώντα(!) που υπηρέτησε στην Κάλυμνο και στην Κω (Λάζαρος Βλαδίμηρου), για τη δύσκολη για το νησί περίοδο Μαρτίου-Ιουλίου 1945 (Γεώργιος Χατζηθεοδώρου), σκέψεις και προβληματισμούς για την πορεία της Παιδείας τον 21ο αιώνα (Μιχάλης Ζαϊρης), μια ιστορική ανασκόπηση των εκατό χρόνων λειτουργίας και προσφοράς του Βουβάλειου 1ου Δημοτικού Πόλεως Καλύμνου (Παναγιώτης Γιαμαίος), ένα ύστατο «Χαίρε!» στους πρόσφατα χαμένους Ελευθέριο Γ. Βογιατζάκο (Ιωάννης Ασπροποταμίτης), Θεόφιλο Παντελή Κλωνάρη (Μάμας Χαραμαντάς), Ποθητό Αντωνίου Ψαρομπά (Παναγιώτης Γιαμαίος), Γεώργιο Μιχ. Βούη και Γεώργιο Στεφάνου Κορφιά (Κυριάκος Χατζηδάκης) και σε άλλους Καλύμνιους που ‘έφυγαν’ από κοντά μας την τελευταία διετία.

Τέλος, στην ενότητα «Η διετία που πέρασε» μπορεί κανείς να διαβάσει –μεταξύ των άλλων- μια σειρά ιδιαίτερα επίκαιρων άρθρων για την Ελλάδα της κρίσης, όπως «Απόδειξη θέλετε;», «Και μετά ήρθε η Άνγκελα» (Μαρία Ζαϊρη), ενώ στην ενότητα «Τέχνη» περιλαμβάνονται ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις για μεγάλους Καλύμνιους καλλιτέχνες της εικαστικής παράδοσης του νησιού (Γιάννης Πατέλλης) και βυζαντινούς αγιογράφους που επηρέασαν μέχρι και τη ρωσική αγιογραφία (π. Ιωάννης Χαλκίτης).

Οι καλλιτέχνες αυτοί, ζωγράφοι, αγιογράφοι και γλύπτες, έργα των οποίων κοσμούν ναούς, μουσεία, αλλά και ιδιωτικές συλλογές, θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν το χαρακτηρισμό της Καλύμνου ως «Σαλόνι της Δωδεκανήσου». Η κ. Ζαϊρη έκλεισε την παρουσίασή της με ένα συμπέρασμα, το οποίο συνοψίζει με πολύ πετυχημένο -κατά την άποψή μου- τρόπο τη διφυή υπόσταση του Καλύμνιου: βασανισμένος σφουγγαράς και ναυτικός, αλλά συγχρόνως λάτρης των γραμμάτων και των τεχνών. «Τελικά είμαστε σκληροτράχηλοι ναυτικοί από τη μια και καλλιτεχνικές φυσιογνωμίες με όλη τη λεπτότητα και την ευαισθησία της τέχνης από την άλλη».

Στο τέλος της βραδιάς, τι άλλο; Η καλύμνικη φιλοξενία, το φίλεμα! Μετά την πνευματική ανάταση, λοιπόν, γλυκά από γνωστό ζαχαροπλαστείο του νησιού και άφθονο κρασί από το Βαθύ! Και φυσικά…. πολλή αγάπη, ζεστασιά και καλή διάθεση. Αυτή είναι η Κάλυμνος, αυτοί είναι οι Καλύμνιοι. Γι’ αυτό κι εγώ, επικαλούμενη τη δήλωση του κ. Μιχάλη Σκανδαλίδη, θα αναφωνήσω με τη σειρά μου: «Δεν είμαι γηγενής, αλλά είμαι λάτρης της Καλύμνου!»

Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω ότι με ε-ντυπωσίασε η σεμνότητα των ομιλητών. Έτσι είναι οι πραγματικοί εργάτες, οι σκαπανείς του πνεύματος: αθόρυβοι και μετριόφρονες. Μιλούν γι’ αυτούς τα έργα τους, δε χρειάζεται να μιλήσουν οι ίδιοι.

Εύχομαι κάθε επιτυχία τόσο στο Λεξικό όσο και στα Καλυμνιακά Χρονικά. Να είναι «Καλοτάξιδα!» και τα δύο. Εύχομαι, επίσης, το Αναγνωστήριο «Αι Μούσαι» να συνεχίσει με τον ίδιο ζήλο και κρατώντας τον πήχη το ίδιο ψηλά την αξιέπαινη και ποιοτική προσπάθειά του για την πολιτιστική αφύπνιση του νησιού της Καλύμνου και τη διάσωση της πολιτισμικής του κληρονομιάς (ήδη αριθμεί 40 δικές του εκδόσεις). Γιατί η Κάλυμνος είναι ένα νησί με μεγάλη παράδοση. Κι αυτή η παράδοση δεν πρέπει να χαθεί.

Γράφει η Στέλλα Π. Βουτσά
Φιλόλογος, Γυμνάσιο Καλυθιών Ρόδου
Διδάκτωρ Λογοτεχνίας