H Ψυχολογία της Ψήφου

Γράφει η Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια
Δέσποινα Αρχοντάκη

«Είναι η ψήφος ένας καλός δείκτης για το κατά πόσο ο ψηφοφόρος συμφωνεί με τις αξίες και το πρόγραμμα του κόμματος που επιλέγει;
Και εάν όχι, μήπως αυτό θα συνηγορούσε στο συμπέρασμα ότι η ψήφος δεν είναι πάντα αποτέλεσμα λογικής διεργασίας;»
«Πόσο συναισθηματική μπορεί να είναι μία ψήφος;»
«Πόσο ψυχρά αντικειμενική μπορεί να είναι μια ψήφος;»

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα ερευνών στο πεδίο της λήψης αποφάσεων, η ψήφος, για τους περισσότερους από μας, δεν είναι προϊόν αντικειμενικής αξιολόγησης, αλλά επηρεάζεται από τις γνωστικές μας προκαταλήψεις , τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την κοινωνικοπολιτική μας ταυτότητα αλλά και τη συναισθηματική μας φόρτιση σε σχέση με θέματα και πολιτικές αποφάσεις που έχουν σημασία για μας.

Ποιες όμως μπορεί να είναι αυτές οι γνωστικές προκαταλήψεις;
Καταρχήν αρκετοί από μας έχουμε την τάση να επιδεικνύουμε μια μεγάλη αποστροφή στον κίνδυνο. Αυτή η αποστροφή και ο φόβος μπροστά σε κάθε πιθανή απώλεια είναι συγκριτικά διπλάσιος σε ένταση από την επιθυμία για ανταμοιβή ή κέρδος, ακόμη και όταν τα προσδοκώμενα μεγέθη είναι ίδια.

Εκτιμούμε λοιπόν αυτό που ήδη έχουμε πολύ περισσότερο από αυτό που προσδοκούμε να αποκτήσουμε και αυτή η αξιολόγηση προσδίδει μια μεγαλύτερη συναισθηματική ένταση στο φόβο της απώλειας και όχι στην επιθυμία του κέρδους.
Σας φαίνεται λογικό; Εάν ναι, μην ανησυχείτε γιατί είναι απόλυτα φυσιολογικό. Ανήκετε σε μια μεγάλη κατηγορία ανθρώπων που ακριβώς επειδή επηρεάζονται από το συναίσθημα υποπίπτουν στο συγκεκριμένο γνωστικό «λάθος».
Άρα σε αυτήν την περίπτωση και σύμφωνα με τα παραπάνω, το κόμμα που προσφέρει το κριτήριο της ελάχιστης απώλειας έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες από το κόμμα που προσφέρει το κριτήριο της μέγιστης ανταμοιβής.

Επιπλέον ο τρόπος με τον οποίο ενσωματώνουμε «συλλεκτικά» τα ερεθίσματα που
• επιβεβαιώνουν και συντηρούν τις αξίες και τις πεποιθήσεις μας
• ενισχύουν τους στόχους και τα προσωπικά μας συμφέροντα
• ικανοποιούν τα κέντρα ευχαρίστησης του εγκεφάλου μας
• ταυτίζονται με τα συναισθήματα μας
• ελαχιστοποιούν πιθανή αβεβαιότητα και ασάφεια
επηρεάζει τη διαμόρφωση αντιλήψεων, σκέψεων, ακόμη και αναμνήσεων. Αυτή λοιπόν η ανακατασκευασμένη «μοναδική» μας πραγματικότητα πολύ πιθανόν να αποτελεί για εμάς το θεμέλιο πάνω στο οποίο βασίζουμε την επιλογή της ψήφου μας.
Είτε λοιπόν συνειδητοποιούμε τα γνωστικά λάθη στα οποία υποπίπτουμε είτε όχι, αυτά έχουν την τάση να παρεμποδίζουν τη λογική και τη σωστή κρίση μπροστά σε μία απόφαση ψήφου.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τα συναισθήματα μας. Αρνητικά συναισθήματα όπως ο θυμός και ο φόβος μας κινητοποιούν πολύ περισσότερο από ότι τα θετικά συναισθήματα στην απόφαση ψήφου.

Για παράδειγμα σκεφτείτε ένα θέμα που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για σας προσωπικά και η έκβαση του συνδέεται θετικά με τις προεκλογικές δεσμεύσεις του Χ κόμματος ενώ αρνητικά με το πρόγραμμα του Ψ κόμματος.

Αναλογιστείτε την πιθανότητα αρνητικής έκβασης και την πιθανότητα θετικής έκβασης μετά τις εκλογές. Το σενάριο που σας προκαλεί πιο έντονη συναισθηματική αντίδραση, πολύ πιθανόν το αρνητικό, είναι και αυτό που σας κινητοποιεί στην απόφαση ψήφου.
Γιατί συμβαίνει αυτό όμως; Γενικά η αποφυγή του «πόνου» μας κινητοποιεί πολύ περισσότερο από την αναζήτηση της ικανοποίησης.
Πραγματικά έχω παρατηρήσει σε διάφορες πολιτικές συζητήσεις ότι οι ψηφοφόροι μιλάνε με περισσότερο πάθος για τον υποψήφιο που δεν σκοπεύουν να ψηφίσουν παρά για τον υποψήφιο της προτίμησης τους. Αυτό βέβαια είναι κάτι το οποίο γνωρίζουν και οι πολιτικοί μας και για αυτό άλλωστε χρησιμοποιούν τα αρνητικά στοιχεία του αντιπάλου προκειμένου να ενθαρρύνουν και να κινητοποιήσουν τους ψηφοφόρους τους.

Ενδιαφέρον επίσης είναι και το ότι εστιάζουμε την προσοχή μας, ίσως επειδή είναι πιο διασκεδαστικό, στις γκάφες, στις αδυναμίες και στα λάθη των υποψηφίων παρά στα επιτεύγματα τους. Τα μέσα αλλά και η σάτιρα άλλωστε κάνουν χρήση αυτής της επιλεκτικής προσοχής μας, κάτι που δεν είναι απαραίτητα κακό αφού η αρνητική κινητοποίηση ουσιαστικά σημαίνει και λιγότερη αποχή.
Απαραίτητα κακή δεν είναι ούτε και η κοινωνικοπολιτική μας ταυτότητα, ένας ακόμη παράγοντας που διαμορφώνει σε μεγάλο ποσοστό την ψήφο μας. Η αίσθηση του «ανήκειν» σε ένα πολιτικό χώρο-κόμμα προϋποθέτει μία κατηγοριοποίηση και έναν αυτοπροσδιορισμό.

Από τη στιγμή που επιλέξουμε σε ποια πολιτική ομάδα ανήκουμε, επιζητούμε να αποκτήσουμε θετική αυτοεκτίμηση διαφοροποιώντας την ομάδα μας από μία εξωτερική ομάδα σύγκρισης σε κάποια διάσταση.
Όταν η αίσθηση μας για το ποιοι είμαστε καθορίζεται περισσότερο με όρους του «εμείς» και όχι του «εγώ», η ιδιότητα του μέλους εμπεριέχει και μια ψυχολογική ταύτιση η οποία δημιουργεί την αίσθηση ότι είμαστε υποχρεωμένοι να δρούμε ως μέλη της συγκεκριμένης ομάδας και να καθορίζουμε ανάλογα και τις συμπεριφορές μας απέναντι στις άλλες πολιτικές ομάδες.

Αυτή η ψυχολογική ταύτιση συνοδεύεται συχνά και από γνωστικές στρεβλώσεις οι οποίες εμποδίζουν την αντικειμενική αξιολόγηση των επιλογών μας οδηγώντας μας πολύ συχνά στην ελαχιστοποίηση των διαφορών και αντιθέσεων μας με τον πολιτικό χώρο που ανήκουμε ή ανήκαμε ανέκαθεν και σε μία παράλληλη μεγιστοποίηση των διαφορών μας σε σχέση με αντίπαλους πολιτικούς χώρους. Το αποτέλεσμα αυτής της στρέβλωσης βέβαια μπορεί να είναι μία ψήφος ενάντια στα προσωπικά μας συμφέροντα.
Απαντώντας στα πρώτα ερωτήματα, φαίνεται ότι η ψήφος δεν είναι ένας καλός δείκτης για το κατά πόσο ο ψηφοφόρος συμφωνεί με τις αξίες και το πρόγραμμα του κόμματος που επιλέγει και αυτό μάλλον συνηγορεί στο συμπέρασμα ότι η ψήφος δεν είναι πάντα αποτέλεσμα λογικής διεργασίας.

Η ψήφος μπορεί να είναι θετική αλλά και αρνητική, θυμωμένη και φοβισμένη αλλά και χαρούμενη και αισιόδοξη, εγκλωβισμένη αλλά και απελευθερωμένη, προκατειλημμένη αλλά και συνειδητοποιημένη, υποστηρικτική στο προσωπικό συμφέρον αλλά και ενάντια σε αυτό.

Η ψήφος λοιπόν δεν μπορεί να είναι μόνο λογική και ψυχρά αντικειμενική. Πάντα θα εμπεριέχει, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, και το συναισθηματικό κομμάτι. Και αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό.

* H ∆έσποινα Αρχοντάκη είναι Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια, BSc Εφαρμοσμένη Ψυχολογία, ΜΑ Βραχεία Θεραπεία, Υπ/φια διδάκτωρ Ψυχολογίας , Εργαστήρι Προσωπικής Ανάπτυξης & Συμβουλευτικής Ρόδος,
Email:briefinterventions.gr@gmail.com