Ασημουργία και χρυσοχοΐα στα νησιά της Δωδεκανήσου

Rodiaki NewsRoom

H ιστορία του ελληνικού κοσμήματος ανάγεται στα απώτερα χρόνια της προϊστορίας. Αριστουργήματα εξαιρετικής τέχνης και τεχνικής με λεπτότητα έχουν βρεθεί στη Ρόδο και σε άλλα μεγάλα νησιά του Νοτίου Αιγαίου, όπου άνθισε ο Μινωϊκός και Μυκηναϊκός πολιτισμός, αλλά και οι Ροδιακές έξοχες σχολές.

Η αρχή της τέχνης της κατασκευής έργων χρυσού και ασημιού, στη Ρόδο και στα άλλα νησιά της Δωδεκανήσου, θα πρέπει να αναζητηθεί πριν από χιλιάδες χρόνια όταν στους ιστορικούς αρχαίους χρόνους οι κάτοικοι κατασκεύαζαν εντυπωσιακά αντικείμενα τα οποία και σήμερα ακόμα προκαλούν τον θαυμασμό Ελλήνων και ξένων.

Πριν από λίγο καιρό οι εκδόσεις Μίλητος και η εφημερίδα Τα Νέα προσέφεραν στους αναγνώστες τους ένα τόμο με τίτλο Η Ελληνική Κληρονομιά στα μεγάλα μουσεία του κόσμου. Στη σελ. 112 υπάρχει ένα από τα χιλιάδες κλεμμένα αρχαιολογικά ευρήματα της Ρόδου, που ...μετανάστευσαν από τους Ρωμαϊκούς χρόνους μέχρι τις ημέρες μας (δυστυχώς).

Πρόκειται για ένα περίτεχνο ενώτιο ή περίαπτο από την Κάμειρο Ρόδου και που χρονολογείται στον 7ον αι. π.Χ. Φέρει τρεις γυναικείες μορφές δαιδαλικής τέχνης με διαφορετική κόμμωση. Παρουσιάζουν άνθη, κεφαλή λιονταριού και ομοιώματα καρπών και όλα μαζί συνθέτουν το αρχαίο κόσμημα.

Η κατασκευή αργυρών αντικειμένων της βυζαντινής και νεότερης περιόδου πραγματοποιήθηκε στα μεγάλα αστικά κέντρα και σε μικρότερες πόλεις και νησιά. Τα Γιάννενα, η Θεσσαλονίκη, η Ρόδος, η Σμύρνη, έχουν να επιδείξουν εντυπωσιακά έργα. Διασυνδέσεις είχε η μονή της Πάτμου με τη Βενετία (1703) σε σχέση με αργυρά επισημαίνονται μέσα από το πλούσιο αρχειακό υλικό της μονής αυτής.

Η παράδοση αυτή μπολιάστηκε από τη βυζαντινή και μικρασιατική τέχνη καθώς νέα σχέδια και νέες ιδέες προστέθηκαν ή αφαιρέθηκαν ενώ προσαρμόστηκαν στις απαιτήσεις και στις ανάγκες των κατοίκων, ανάλογα με την κοινωνία, το χρόνο, τα έθιμα.

Κατά τη περίοδο του 17ου και 18ου και κυρίως τον 19ο αιώνα η τέχνη του ασημιού και του χρυσαφιού κορυφώθηκε τόσο πολύ ώστε οι κάτοικοι των νησιών μας έδιναν παραγγελίες σε άλλες χώρες όπως είναι η Αίγυπτος, η Ιταλία, η Ισπανία και αλλού. Αλλά και οι ντόπιοι τεχνίτες ταξιδεύουν από τόπο σε τόπο για να προλάβουν να εκτελέσουν τις παραγγελίες που έχουν λάβει.

Η τέχνη της επεξεργασίας μπορεί να χωριστεί σε πολλά μικρά κεφάλαια:
Στα εκκλησιαστικά ιερά σκεύη όπως είναι καλύμματα Ευαγγελίων, επενδύσεις εικόνων, σταυροί, άγια δισκοπότηρα, καντήλια και άλλα.
Στο καλοπισμό της γυναικείας τοπικής φορεσιάς, σε όλα τα νησιά βέβαια διέθεταν οικονομική άνθηση και ευμάρεια.

Στα είδη του σπιτιού όπως καντήλια, εικόνες, προσωπικά είδη ανδρών και γυναικών καθώς και παιδιών.
Περίπου τριάντα είναι οι κλάδοι στους οποίους καταγίνονται οι τεχνίτες της αργυροχρυσοχοίας, ανάλογα με τον τρόπο της κατεργασίας και επεξεργασίας των μετάλλων αυτών.
Η ασημουργία παρουσίασε ξεχωριστή άνθηση στην Ήπειρο, αλλά και στα νησιά του Αιγαίου. Υπάρχουν ακόμα πολλά επώνυμα τα οποία προέρχονται από τα επαγγέλματα αυτά: Χρυσοχόος ή Χρυσοχός, Ασημιτζής, Αργυρού, Αργυρός κ.ά.

Η Σύμη έχει αναδείξει θησαυρούς από τη μακραίωνη και λαμπρή παράδοση του Λαϊκού πολιτισμού της όπως και σε άλλους τομείς του πνεύματος και της επιστήμης.
Στη μεγάλη οικογένεια αυτών των σπουδαίων καλλιτεχνών, εξέχουσα θέση έχουν οι Χρυσοχόοι ή Χρυσοχοί. Δωδεκανήσιοι τεχνίτες με άριστες γνώσεις, η ρίζα των οποίων πρέπει να αναζητηθεί κυρίως στο νησί του Πανορμίτη, τη Σύμη.

Στο βιβλίο μας «Οι φορεσιές των γυναικών της Μεγίστης (Καστελλορίζου), έκδοση 1978, στο κεφάλαιο «η αργυρο-χρυσοχοία» (σελ. 17), μνημονεύουμε πως στο καστελλόριζο είχε ανάμεσα σ’ αυτούς τους τεχνίτες των πολύτιμων μετάλλων τους ονομαστούς για τα λαμπρά έργα τους Χατζηδουλή, Φούντα, Αυγενικό που καταγόταν από τη Ρόδο, τον Κακά που καταγόταν από τη Σύμη. Επίσης ο Στ. Σαντιξής εργάσθηκε στη Κω και ένας άλλος ή ο ίδιος Κακάς εργάσθηκε στη Σύμη.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να εξηγήσουμε πως προήλθε το επώνυμο Κακάς, που αποτελεί το σήμα κατατεθέν ήθους και εργατικότητας για μια Καστελλοριζιακή μεγάλη οικογένεια, απόγονοι της οποίας κατοικεί και δραστηριοποιείται στη Ρόδο.

Η λέξη Κακάς προέρχονται από την εξής άγραφη ιστορία:
Πριν από δεκάδες χρόνια όταν η οικογένεια αυτή, τους κατοικούσε στο Καστελλόριζο, η μητέρα με πολλά μικρά παιδιά προσπαθούσε να τα προστατέψει από τη φωτιά τους μαγκαλιού λέγοντας τα προσοχή κακά, δηλαδή είναι κακό να πλησιάζετε πολύ κοντά γιατί θα καείτε. Έτσι τους έμεινε η ονομασία Κακά. Το πραγματικό τους όμως επώνυμο ήταν Χρυσοχόους ή Χρυσοχού.

Από όσο είμαστε στη θέση να γνωρίζουμε, από δείγματα της δουλειάς του Κακά, τα οποία αφορούν κοσμήματα Καστελλοριζιακής φορεσιάς, πρόκειται για χειροτεχνικά αντικείμενα εξαιρετικής τέχνης και τεχνικής.
Η προφορική μαρτυρία της γιαγιάς μου Ειρήνης και Ελευθερίου, (1975), θέλει τους τεχνίτες αυτούς να είναι συνεργάσιμοι και έντιμοι ως προς την ποιότητα και το χρόνο παράδοσης των έργων τους στους πελάτες.

Σε ένα άλλο βιβλίο μας που έχει τίτλο «Το μοναστήρι της Παναγιάς Σκιαδενής» έκδοση 1996, στο κεφάλαιο για την μεγάλη ασημοστόλιστη εικόνα της Παναγίας (σελ. 16 – 17), αναφερόμαστε πως στο κάτω – κάτω μέρος γράφει πως είναι: «Έργον του Εμμανουήλ Παντελή Δ. Χρυσοχόου Κρης έτος 1886». Εάν ο χρυσοχόος δεν ήταν Κρητικός, τότε είναι ένας ακόμα Χρυσοχόος από την μεγάλη οικογένεια των Χρυσοχόων της Σύμης.
Αξίζει να αναφερθούμε πως χρυσοχόοι από τη Κρήτη έχουν αφήσει λαμπρά δείγματα με καλλιτεχνική και ιστορική αξία στη Ρόδο και στα νησιά των Νοτίων Σποράδων. Με την λέξη Κρη υποδήλωναν, το τόπο καταγωγής τους.

ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΕΜΝΙΤΣΑ
Η Στεμνίτσα έχει τους πιο φημισμένους σε όλο το Μοριά τεχνίτες και βρίσκεται σε υψόμετρο 1.100 μέτρων. Έχει 400 κατοίκους και απέχει από την Τρίπολη 73 χλμ.
Κεντρικός της ναός ο Άγιος Γεώργιος. Στη πόλη αυτή υπάρχει Σχολή Αρχυροχρυσοχοίας.

Η κοινωνική και οικονομική ζωή της Στεμνίτσας διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό από την μεταλλοτεχνία και ειδικότερα την αρχυροχρυσοχοία. Ισχυρό στοιχείο τοπικής παράδοσης αλλά και οικονομικής ευρωστίας, η αργυροχρυσοχοία της Στεμνίτσας υπήρξε και συνεχίζεται να είναι μέχρι τις μέρες μας, η σημαντική συνεισφορά της περιοχής στην ελληνική παραδοσιακή Τέχνη.

Οι αργυροχρυσοχόοι της Στεμνίτσας συνδύαζαν τη τέλεια τεχνική κατάρτιση με την καλλιτεχνική αντίληψη. Θεωρούσαν αγιασμένο μέταλλο το ασήμι που επεξεργάζονταν γιατί το χρησιμοποιούσαν στις κατασκευές εκκλησιαστικών ειδών. Αντικείμενα της παραγωγής και της τέχνης τους ήταν μεταξύ άλλων τα εκκλησιαστικά είδη, τα κοσμήματα, είδη ένδυσης και άλλα αντικείμενα κοσμικής και λατρευτικής χρήσης.

Από αυτούς τους τεχνίτες της Στεμνίτσας , ήρθαν στη Ρόδο και σε άλλα νησιά όπως και σε άλλες περιοχές της χώρας μας, όπου συνέχισαν να εξασκούν τη τέχνη τους και να μας παραδώσουν έργα αξιοθαύμαστα.
Να διευκρινισθεί πως σπάνια αναγραφόταν το όνομα του τεχνίτη χαραγμένο ή έκτυπο. Εκτός σε έργα επιφανείας (εκκλησιαστικά κυρίως) συναντάμε ονόματα τεχνιτών, μαζί με το έτος κατασκευής και το όνομα του χορηγού. Γι’ αυτό και η αναφορά σε ονόματα αρχυροχρυσοχόων της Στεμνίτσας οφείλεται σε αρχειακές πηγές ενώ ελάχιστα προέρχονται από κοσμήματα ή άλλα αντικείμενα.

Σύμφωνα λοιπόν με τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας οι τεχνίτες – καλλιτέχνες που εργάσθηκαν για τα Δωδεκάνησα ήσαν:
Βασίλειος Καγιάφας: Το 1891 επένδυσε την εικόνα της Αποκάλυψης στο ιερό ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Κεραμωτής Νάξου και του Αγίου Γεωργίου στον ομώνυμο ιερό ναό Κινιδάρου Νάξου. Το 1893 επαργύρωσε την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στο Βάτι Ρόδου.

Λάμπρος Καϊάφας: Το 1863 επαργύρωσε την εικόνα της χαριτωμένης Παναγίας στη Σύμη και το 1875 την εικόνα των Εισοδίων της Θεοτόκου στον ομώνυμο ναό των Νικιών Νισύρου.

Παντελής Ξύδης: Με μόνιμη εγκατάσταση στη Ρόδο. Το 1873 κατασκεύασε ζεύγος ασημένιων εξαπτέρυγων και ένα Άγιο Ποτήρι για το ιερό ναό της Μεταμόρφωσης Καλυθιών Ρόδου. Το 1923 επαργύρωσε την εικόνα της Μεταμόρφωσης στον ίδιο ιερό ναό. Το 1927 επαργύρωσε την εικόνα του Προφήτη Ηλία στον ομώνυμο ιερό ναό Αφάντου Ρόδου. Το 1931 έναν ασημένιο Δίσκο στην Παναγία της Λίνδου και στα 1935 ένα άγιο Ποτήρι στο ιερό ναό Αγίου Παντελεήμονα στα Σιάννα Ρόδου.

Δημήτρης Τρεμπέλας : Στα τέλη του 19ου αι. εγκαταστάθηκε στο Μεσοχώρι Καρπάθου.
Ιωάννης Φατούρος: Γεννήθηκε στα 1830 και το 1860 εγκαταστάθηκε στη Πάτμο ασχολούμενος με το γυναικείο κόσμημα.

ΣΗΜΕΡΑ
Η βιοτεχνία της αργυροχρυσοχοίας αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό αμέσως μετά την αύξηση των επισκεπτών στη Ρόδο.

Στη πρωτεύουσα της Δωδεκανήσου, ιδρύθηκε και λειτούργησε το Χειροτεχνικό Κέντρο Ρόδου με κλάδο Αργυροχρυσοχοίας. Επίσης ιδρύθηκε ο Σύλλογος Αργυροχρυσοχόων Ωρολογοποιών και Ωρολογοπωλών Ρόδου. Κι ακόμα έγιναν σεμινάρια για τη τέχνη και τη τεχνική των μετάλλων αυτών.

Το κόσμημα και το δέρμα είχε μεγάλη κατανάλωση και οι Ευρωπαίοι επισκέπτες αγόραζαν αυτά τα ακριβά είδη ή ακόμα Ρόδιοι έμποροι πήγαιναν σε Σκανδιναβικές χώρες και τα πωλούσαν στις πόλεις και στα χωριά. Στη Ρόδο ήρθαν και εργάσθηκαν τεχνίτες από την υπόλοιπη Ελλάδα γνώστες του δέρματος και των πολύτιμων μελάτων.
Από σιγά – σιγά όμως οι παραγγελίες που έφευγαν από τη Ρόδο, δεν ήταν αυτές ακριβώς που πλήρωναν οι πελάτες και πολλά παράπονα άρχισαν να διατυπώνονται και σοβαρές καταγγελίες άρχισαν να έρχονται στο φως της δημοσιότητας.

Από τότε η βιοτεχνία του δέρματος και των κοσμημάτων άρχισε να μετρά αντίστροφα. Αποτέλεσμα ελάχιστα καταστήματα αυτών των ειδών να λειτουργούν στη Ρόδο, τα οποία κρατούν την παράδοση. Σ’ αυτά τα καταστήματα μπορεί κανείς και σήμερα ακόμα να επιλέξει αντικείμενα της αρεσκείας του ή να δώσει ανάλογες παραγγελίες.
Ακόμα μπορεί να βρει αργυρά και χρυσά κοσμήματα με μοτίβα της Ρόδου.

Γράφει ο Κυριάκος Μ. Χονδρός