Μεσαιωνολόγιο: Τα βυζαντινά έθιμα του Πάσχα

Rodiaki NewsRoom

Γράφει η Άννα Αχιολά
info@medievalfestival.gr

ΠΑΡΑΞΕΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ …
Τα πασχαλινά έθιμα, όπως και το σύνολο των χριστιανικών εθίμων που ακολουθούμε σήμερα, διαμορφώθηκαν κυρίως στη βυζαντινή περίοδο της ιστορίας μας και διατηρούνται στη βάση τους σχεδόν αναλλοίωτα. Το φαινόμενο αυτό αποτελεί μια ένδειξη της ιστορικής μας συνέχειας χιλιάδων ετών, αφού άλλωστε, πολλά από τα βυζαντινά έθιμα του Πάσχα, αποτελούν την εξέλιξη αρχαιοελληνικών εθίμων.

Αν και κατά τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού οι Πατέρες της Εκκλησίας καταδίκαζαν τα αρχαία ταφικά τελετουργικά δρώμενα, η προσήλωση των Ελλήνων σε αυτά ήταν τόσο ισχυρή που αναγκάστηκαν να τα ενσωματώσουν στην χριστιανική λατρεία και να τα οικειοποιηθούν. Έτσι, το Πάσχα, τοποθετήθηκε στα Αδώνια που εορτάζονταν κάθε άνοιξη με την αναπαράσταση του θανάτου του Άδωνι.

Οι γυναίκες στόλιζαν το νεκρικό κρεβάτι του παιδιού του Έρωτα, όπως στολίζεται ο σημερινός επιτάφιος με λουλούδια, πρασινάδες και καρπούς. Στη συνέχεια ακολουθούσε η περιφορά του επιτάφιου με μοιρολόγια! Την επόμενη μέρα τραγούδαγαν και πανηγύριζαν την ανάσταση του ωραίου Άδωνι. Ο ίδιος ο Άδωνις ενσάρκωνε τη βλάστηση κόντρα στο μαρασμό και την ανάστασή απέναντι στο θάνατο....

Η Ανάσταση του Χριστού, που στο εθιμικό της αποτέλεσε την συνέχιση των Αδώνιων, έγινε η μεγαλύτερη γιορτή στο Βυζάντιο. Εορταζόταν επί μία εβδομάδα συνεχώς και περιελάμβανε ειδικές μεγαλειώδεις τελετές στην Κωνσταντινούπολη από τους αυτοκράτορες. Οι προετοιμασίες των χριστιανών και οι εργασίες ήταν πολλές. Ασβέστωναν ή έβαφαν με διάφορα χρώματα τους τοίχους των σπιτιών, καθάριζαν τα δάπεδα και τα έστρωναν με κλαδιά δάφνης, μυρτιάς, δενδρολίβανου και φύλλα λεμονιάς.

Οι Βυζαντινοί φρόντιζαν να γιορτάσουν την Ανάσταση πάντοτε με καινούργια ρούχα. Η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε έως πρόσφατα, όπως φαίνεται από τις λέξεις «λαμπριάτικα» ρούχα και «λαμπροφορούν», που αναφέρονται στα καινούργια και γιορτινά ρούχα. Το έθιμο θέλει τους νονούς των παιδιών να φροντίζουν για τη πασχαλινή ενδυμασία τους.

Η ανάσταση γιορταζόταν επίσης με πανηγυρισμούς και φωταγώγηση των πόλεων και των χωριών σε όλα τα μήκη και πλάτη της αυτοκρατορίας. Επίκεντρο του εορτασμού ήταν το παλάτι, όπου δίνονταν δεξιώσεις τις ημέρες αυτές από τους αυτοκράτορες. Τα χαράματα της Κυριακής οι αυτοκράτορες, με την πολυπληθή συνοδεία τους και υπό τις επευφημίες του πλήθους που κατέκλυζε τους δρόμους, πήγαιναν στην Αγία Σοφία για να παρακολουθήσουν τον όρθρο. Αργότερα παρέθεταν επίσημα γεύματα στο μεγαλοπρεπέστερο διαμέρισμα των ανακτόρων, το λεγόμενο «Χρυσοτρίκλινο».

Σε μια χρυσή τράπεζα κι ένα ειδικό έπιπλο (το «πενταπύργιο») έβαζαν τα αυτοκρατορικά στέμματα και κοσμήματα. Στη χρυσή τράπεζα κάθονταν μαζί με τον αυτοκράτορα η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία της Πόλης και οι ξένοι πρεσβευτές. Σε διπλανά τραπέζια έτρωγαν κατώτεροι άρχοντες, οι ακόλουθοι των ξένων πρεσβευτών με τις εθνικές τους ενδυμασίες.

Την πέμπτη ημέρα ο αυτοκράτορας προσκαλούσε για γεύμα τους κληρικούς. Τη Λαμπρή βέβαια, μετά τη λήξη της νηστείας, έστρωναν τραπέζια παντού με άφθονα κρέατα κι όλα τ' άλλα εδέσματα. Τα φαγητά ήταν άφθονα για όλους, ακόμα και για τους πιο φτωχούς.

Το ίδιο το ρήμα «λαμπρεύω» άλλωστε, σημαίνει τρώγω άφθονα, περνώ πλουσιοπάροχα δηλ .καταλύω τη νηστεία και η λέξη Πάσχα ισοδυναμεί με κατάλυση της νηστείας και συμβολίζει το ξεκίνημα μιας νέας ζωής.

Το Πάσχα στη βυζαντινή εποχή γιορταζόταν ολόκληρη εβδομάδα, μέχρι την Κυριακή του Θωμά. Σύμφωνα με Βυζαντινούς συγγραφείς, όλη η εβδομάδα μετά την Ανάσταση λογίζεται ως μία «Κυριώνυμος ημέρα». Η αντίληψη αυτή διατηρήθηκε και μετά την Άλωση της Πόλης, στα χρόνια της σκλαβιάς. Η πασχαλινή εβδομάδα ονομάστηκε από τον λαό Λαμπρόσκολα. Στην Κωνσταντινούπολη οι πολίτες αξιοποιούσαν την πολυήμερη πασχαλινή αργία, παρακολουθώντας συναρπαστικά δημόσια θεάματα και ιδιαίτερα ιπποδρομίες, που τότε ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς.

Μέχρι την Κυριακή του Θωμά, δηλαδή την «Διακαινήσιμον Εβδομάδα», δεν λειτουργούσαν τα δικαστήρια, δεν φυλακίζονταν όσοι υπέπιπταν σε ελαφρά πταίσματα και έπαιρναν χάρη με ειδική αυτοκρατορική διαταγή οι ελαφροποινίτες φυλακισμένοι. Οι αντίδικοι τότε συνήθιζαν να λένε : «παρέλθει η ημέρα του πάθους του Χριστού και γυμνάζω την δίκην, εκδικώ την ύβριν».

Το βάψιμο των αυγών υπήρχε στο Βυζάντιο αλλά έχει αρχαιότερες ρίζες που μάλλον συνδέονται με εβραϊκές θρησκευτικές ή Αιγυπτιακές συνήθειες. Ας προσθέσουμε ακόμη ότι η χρήση αυγών στη γιορτή του Πάσχα, κατά τους ερευνητές, έχει βαθύτερη έννοια προερχόμενη από την αντίληψη των αρχαίων λαών για το αυγό ως εικόνα του κόσμου και σύμβολο της ζωής και της δημιουργίας.

Άλλο Πασχαλινό έθιμο, είναι το τσούγκρισμα των αυγών, ήδη γνωστό κατά το πρώτο ήμισυ του 13ου αι., πιθανόν και πολύ παλαιότερα. Οι Χριστιανοί φαίνεται ότι διείδαν στην πράξη αυτή συμβολισμό της Αναστάσεως του Χριστού, όπως δηλαδή εντός του αυγού, οιονεί τάφου, εγκλείεται ζωή, το κοτόπουλο, και, όταν έλθει ο καιρός, αφού σπάσει το κέλυφος, αναπηδά, έτσι και ο Χριστός, η αιωνία ζωή, αφού σπάσει τα δεσμά, από του θανάτου επανέρχεται στη ζωή.

Αν λάβουμε υπόψη ότι οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν το αυγό ιερό αντικείμενο του Ασκληπιού και το μεταχειρίζονταν ως κόσμημα των τάφων, οι Ρωμαίοι όχι μόνο κατά τα επικήδεια δείπνα το χρησιμοποιούσαν, αλλά και στους τάφους το έβαζαν, τότε θα πρέπει να δεχθούμε ότι το σημερινό έθιμο επικρατούσε και κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, συνδεδεμένο με δείπνα που γίνονταν κατά τα μνημόσυνα πάνω στους τάφους.

Το δε «φιλί της αγάπης», που και σήμερα ακολουθούμε, είναι φυσικά βυζαντινό έθιμο. Μάλιστα δύο συγγραφείς, ο Χριστόφορος ο Μυτιληναίος και ο Θεόδωρος ο Πρόδρομος (12ος αιώνας) έγραψαν επιγράμματα «εις τον κατά το Πάσχα γινόμενον ασπασμόν». Αλλά και οι κουλούρες και τα τσουρέκια της Λαμπρής με τα μπηγμένα κόκκινα αυγά είναι έθιμο που αρχίζει από την βυζαντινή περίοδο. Οι παραλλαγές στη συνταγή τους, ανά περιοχή, εξαρτώνται από τους λαούς με τους οποίους συνεργάζονταν ή με τους οποίους πολεμούσαν οι λαοί του βυζαντίου.

Πολλά από αυτά τα έθιμα, όπως η παράδοση του αυγού, ως πανάρχαιου σύμβολου της γένεσης του κόσμου, ήταν κοινά και στη δυτική μεσαιωνική Ευρώπη και διατηρούνται έως σήμερα.

Πηγές:
ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ Φ., ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΕΚΔ. ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ
ΦΩΤΙΑΔΗΣ Γ. ,ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΣΧΑΛΙΝΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΑΚ ΔΑΓ ΜΑΔΕΝ, 38ος ΤΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΠΟΝΤΟΥ
HTTP://VIZANTINAISTORIKA.BLOGSPOT.GR - ΘΑΝΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ
HTTP://WWW.BBC.CO.UK - ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΚΑΦΟΥΡΟΥ
HTTP://ELLINIKOARXEIO.BLOGSPOT.GR
HTTP://GREEK_GREEK.ENACADEMIC.COM