Μεσαιωνολόγιο: Η αλληγορία των βοτάνων

Rodiaki NewsRoom

ΠΑΡΑΞΕΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ …
Την περίοδο του μεσαίωνα, τα βότανα όπως και τα λουλούδια και τα ζώα ή άλλα αντικείμενα, χρησιμοποιούνταν συχνά ως συμβολισμοί για να στείλουν κάποιο μήνυμα πχ μέσα από την τέχνη, την ποίηση, τα τραγούδια, τα δώρα κλπ ειδικά σε μία εποχή, όπου μεγάλο ποσοστό της κοινωνίας ήταν αναλφάβητο, ενώ ακόμα η ανοιχτή έκφραση μίας γνώμης ή πεποίθησης, μπορεί να ήταν από καταδικαστέα έως μοιραία για τη ζωή κάποιου. Έτσι, η επικοινωνία γινόταν συχνά συγκαλυμμένα, με τη χρήση συμβόλων, όπου κυρίαρχο ρόλο είχαν τα βότανα …

Στην ιστορία της βοτανολογίας, η ύλη έτεινε να είναι ένα μίγμα βοτανικής παρατήρησης και δεισιδαιμονίας. Στην απόπειρα της Χριστιανικής ερμηνείας, πολλά φυτά και βότανα που σχετίζονταν με τους θεούς της παγανιστικής παράδοσης, μετατράπηκαν αργότερα σε Χριστιανικά σύμβολα, όπως είχε συμβεί άλλωστε και σε αρκετά έθιμα. Η Βελανιδιά ή Δρυς, για παράδειγμα, ήταν ιερό δέντρο αφιερωμένο στον Δία, ενώ στις Χριστιανικές απεικονίσεις, αποδίδεται στο Χριστό.

Σε αυτή την περίοδο αλλά και μέχρι την Αναγέννηση, δημιουργούνται έργα που αντιπροσωπεύουν τον πιο μεγάλο πλούτο σε βοτανικούς συμβολισμούς όπως είναι τα: «Εξαήμερο» του Αγ. Αμβροσίου (4ος αι.), «Ετυμολογίες» του Ισιδώρου της Σεβίλλης (6ος αι) κ.α. Καθώς το βοτανολογικό υλικό συνέχισε να αντιγράφεται στους Κώδικες και να δημιουργεί αλληγορίες, επεκτάθηκε από τα κλασσικά βότανα και φυτά στα λουλούδια, τα φρούτα, τα δέντρα ή ακόμα και τα ζώα. Αλλά και στην τέχνη, πχ σε ένα ζωγραφικό πορτρέτο, τα σύμβολα έδιναν στοιχεία για το χαρακτήρα του απεικονιζόμενου ή τον περιέγραφαν όπως εκείνος ήθελε να τον θυμούνται.

Τα λουλούδια μπορούσαν να μεταφέρουν μηνύματα αγάπης ή απέχθειας, ανάλογα με την επιλογή των λουλουδιών που είχε γίνει, το μέγεθος τους, πώς τα κρατούσαν ή πώς τα είχαν συνδυάσει.

Είχαν μία «σιωπηλή» σημασία από μόνα τους και μπορούσαν να αποκαλύψουν ότι δεν μπορούσε να ειπωθεί δια στόματος … Ακόμα και ο τρόπος που θα έστελνε κανείς τα λουλούδια είχε ιδιαίτερη σημασία. Ένα λουλούδι που το πρόσφεραν κρατώντας το σε όρθια θέση, έφερε θετικό μήνυμα ενώ αν δινόταν κρατώντας το ανάποδα, τότε το μήνυμα ήταν αρνητικό. Επίσης, ένα άτομο μπορούσε να πει «Ναι» δίνοντας ένα λουλούδι με το δεξί χέρι, ενώ προσφέροντας το με το αριστερό, έλεγε «Όχι».

Υπήρχαν ακόμα και λεξικά που εξηγούσαν αυτό τον κώδικα των μηνυμάτων. Τα τριαντάφυλλα πχ μπορεί να συμβόλιζαν σε γενικές γραμμές την αγάπη, αλλά το κάθε χρώμα έκρυβε άλλο μήνυμα.

Ο κρίνος πάλι συμβόλιζε εν γένει την ομορφιά αλλά έχει πολλές διαφορετικές ποικιλίες άρα και διαφορετικά μηνύματα. Το μπέρδεμα όμως θα μπορούσε να γίνει, όταν οι δύο ερωτευμένοι δεν είχαν τα ίδια λεξικά, άρα πιθανόν να δίνονταν διαφορετικές εξηγήσεις…

Ενδεικτικά εδώ, κάποιες ερμηνείες των βοτάνων, όπως εμφανίζονταν σε αυτά τα λεξικά:

• Απήγανος = χάρη, διορατικότητα
• Γιασεμί = γλυκιά αγάπη
• Δάφνη = δόξα, αθανασία, μαντεία …
• Δεντρολίβανο = θύμηση
• Ηλιοτρόπιο = αιώνια αγάπη
• Θυμάρι = θάρρος, κουράγιο
• Κολίανδρος = κρυφή αξία
• Κύμινο = αφοσίωση, εξορκισμός
• Μανδραγόρας = προστασία, αγάπη, πλούτος, γονιμότητα
• Μαντζουράνα = χαρά, ευτυχία
• Μάραθο = κολακεία
• Μέντα = αρετή
• Μήλο = αγάπη, θεραπεία, αθανασία
• Μη με λησμόνει = μη με ξεχάσεις
• Μυριόφυλλο = παντοτινή αγάπη
• Μυρτιά = αγάπη, γονιμότητα, νεότητα, ειρήνη, πλούτος
• Σιτάρι = γονιμότητα, πλούτος
• Συκιά = τύχη, μαντεία, γονιμότητα, αγάπη
• Τσουκνίδα = εξορκισμός, πάθος
• Υάκινθος = αφοσίωση, γονιμότητα
• Φασκομηλιά = σοφία, μακροζωία, ευχές
• Φλαμουριά = προστασία, ευμάρεια, υγεία
• Χαρούπι = προστασία, υγεία
• Λεβάντα = αγάπη, προστασία, ύπνος, μακροζωία, ευσπλαχνία, εξαγνισμός, ευτυχία, ειρήνη

Πολλές φορές, στο πέρασμα των χρόνων και ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες, τις πεποιθήσεις κλπ οι συμβολισμοί αυτοί μεταλλάσσονταν. Έτσι, τον πρώιμο μεσαίωνα, το Ρόδο αναπαριστούσε την αγάπη μίας όμορφης γυναίκας. Μέχρι το 12ο αι. όμως είχε ενσωματωθεί σε θρησκευτικές τελετές όπως αυτή της Πεντηκοστής στη Γαλλία. Τα πέταλα ραίνονται στο τελετουργικό πέρασμα.

Τα κόκκινα τριαντάφυλλα χρησιμοποιούνται για να συμβολίσουν το αίμα των μαρτύρων του Χριστιανισμού. Τα άσπρα τριαντάφυλλα την αγνότητα και ειδικά την παρθενία, γι’ αυτό και αποτέλεσαν σύμβολο της Παναγίας.

Καθώς όμως στην αρχαιότητα, ο συμβολισμός του ρόδου συνδέεται με την Αφροδίτη, μετά τον προσηλυτισμό της Ευρώπης στην Χριστιανική θρησκεία, το σύμβολο του Ρόδου σταδιακά κρίθηκε ακατάλληλο για την Παναγία, λόγω της παλαιότερης σύνδεσης του με την θελκτική θεά. Έτσι, ο αγνός Κρίνος, υιοθετήθηκε στη θέση του, για την Παρθένο.

Σύμφωνα με έναν μύθο, πριν την έξωση του Αδάμ και της Εύας από τον Κήπο της Εδέμ, το Τριαντάφυλλο δεν είχε αγκάθια. Τα αγκάθια υπάρχουν για να θυμίζουν στους ανθρώπους τα αμαρτήματα τους και την πτώση από τον παράδεισο. Το άρωμα τους θυμίζει την ευτυχία που έχασαν. Το Rosa sans Spina, το μη αγκαθωτό τριαντάφυλλο, συμβολίζει την Παρθένο, καθώς δε φέρει το προπατορικό αμάρτημα. Το Ρόδο συμβολίζει εν γένει και την πραγματοποίηση ενός θαύματος.

Οι Ιππότες στο Μεσαίωνα συνήθισαν να φορούν ένα κλωναράκι από θυμάρι. Το συμβολικό αυτό φυλαχτό, πολλές φορές το έραβαν στον μανδύα των ιπποτών, οι δεσποσύνες, καθώς το όνομα του θυμαριού προέρχεται από το αρχαίο Ελληνικό «Θυμός» που σημαίνει ψυχή.

Οι Σκωτσέζοι πάλι, πριν τη μάχη, έπιναν αφέψημα από θυμάρι για να πάρουν κουράγιο.
Έτσι οι συμβολισμοί των βοτάνων καθόριζαν και τη δημιουργία φυλαχτών και ξορκιών, που θα δούμε όμως σε επόμενη ενότητα …

Η επιλογή των συμβολισμών σε μία ζωγραφική απεικόνιση δεν ήταν τυχαία, όπως φαίνεται στο έργο του Girolamo dai Libri, Η Παναγιά με το Θείο Βρέφος και τους Αγίους, Βερόνα 1520