Μανδραγόρας ο φαρμακευτικός

Τα φαρμακευτικά φυτά της Δωδεκανήσου.

Tα διάφορα φυτά και τα παράγωγα αυτών, εκτός του ότι καλύπτουν ένα μεγάλο μέρος των διατροφικών αναγκών του ανθρώπου, από της εμφανίσεώς του επί της γης μέχρι σήμερα, έχουν επίσης φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες και χρήσεις, με τις οποίες μπορούν να ικανοποιήσουν τους ανθρώπους. Με τα δραστικά συστατικά των είναι δυνατόν να προκαλέσουν πόνον ή ακόμη και τον θάνατον, σε ζώα και ανθρώπους. Ο άνθρωπος από πολύ νωρίς διέγνωσε τις φαρμακευτικές ιδιότητες ορισμένων φυτών και εχρησιμοποίησε αυτά για την ανακούφισή του από τους πόνους, την επούλωση τραυμάτων και την θεραπεία διαφόρων ασθενειών. Μάλιστα λέγεται, ότι τις θεραπευτικές ιδιότητες ορισμένων φυτών γνωρίζουν και διάφορα ζώα, από τα οποία πολλά εδιδάχθησαν και οι άνθρωποι. Ενδεικτικά αναφέρεται, ότι -όπως πιστεύει ο λαός- όταν τα καβούρια της ξηράς φάγουν φίδια δηλητηριώδη, στη συνέχεια τρώγουν το φυτό «Ζοχός, ο» (πρόκειται για τον «Σόκχον» τον Διοσκουρίδου), ως αντίδοτον. Ο Κλαύδιος Γαληνός (129-201 μ.Χ.), διάσημος ιατρός της αρχαιότητας, αναφερόμενος στα βότανα, τα οποία αποτελούν τροφές και φάρμακα συγχρόνως, παρατηρεί: «Θαρρούντες ούν επί πάντων μεν απλώς αποφαινόμεθα των σιτίων, ως ού μόνον πάσχειν υπό του σώματος ημών, αλλά και δρων εις αυτό πέφυκεν. Ήδη δε και περί τινων, οις εναργώς και σαφώς υπάρχει το δραν, ως ου σιτιά μόνον έστιν, αλλά και φάρμακα». (Κλαύδιος Γαληνός, Περί κράσεων τρία, 3, 4, 681-682). Ακολούθως γίνεται λόγος για ένα πολύ ενδιαφέρον φαρμακευτικό φυτό, το οποίον ονομάζεται: «Μανδραγόρας ο φαρμακευτικός» (Mandragora officinarum). Το φυτόν αυτό ανήκει στο γένος «Μανδραγόρας» της οικογένειας των Σολανιδιών. Είναι ιθαγενές των παραμεσογείων περιοχών και φύεται και στην Ελλάδα. Απαντά ευρέως στη νήσο Ρόδο και σε όλα τα νησιά των Νοτίων Σποράδων ή της Δωδεκανήσου. Ο Μανδραγόρας είναι γνωστός με τα κοινά ονόματα: Μαντραγόρας, Μαντραγούδα, Καλάνθρωπος, Σκαλάνθρωπος, Αρκάνθρωπος, Μαντραούλιας, Πεθαμός (Αρχάγγελος Ρόδου), Ελεούσα (Κρήτη) κλπ. Ο Μανδραγόρας εξ αιτίας των δραστικών συστατικών, τα οποία περιέχει, κυρίως στην ρίζα του, απετέλεσε από τα πανάρχαια χρόνια πολύτιμο και περιζήτητο φάρμακο. Την χρήση του Μανδραγόρα εγνώριζαν οι αρχαίοι λαοί της Μεσοποταμίας. Ακκάδιοι, Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι κλπ. Επίσης οι αρχαίοι Αιγύπτιοι εχρησιμοποιούσαν τον Μανδραγόρα ως φάρμακο. Κατά τις ανασκαφές απεκαλύφθη στους τάφους των βασιλέων και αρχαίων Θηβών της Αιγύπτου (1.800 π.Χ.). Στην Παλαιά Διαθήκη και ειδικότερα στην Πεντάτευχο, η οποία αποτελεί τον αρχαιότερο πυρήνα της Αγίας Γραφής (13ος αι.π.Χ. περίπου), γίνεται λόγος για τις αφροδισιακές και γονιμοποιές ιδιότητες του Μανδραγόρα: «Επορεύθη δε Ρουβήμ εν ημέρα θερισμού πυρών και εύρε μήλα μανδραγόρου εν τω αγρώ και ήνεγκεν αυτά προς Λείαν την μητέρα αυτού». (Γέννεσις Α’, 14. Πρβλ. και ʼσμα Ασμάτων, 2’, 13, μετάφρασις εβδομήκοντα). Ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ. περ.) αναφέρει σχετικά με τον Μανδραγόρα τα εξής: «Έστι δε, ώσπερ ελέχθη, των μεν πάντα χρήσιμα και η ρίζα και ο καρπός και ο οπός... καθάπερ και του μανδραγόρου. Του γαρ μανδραγόρου το φύλλον χρήσιμον είναι φασι προς τα έλκη μετ’ αλφίτου, την δε ρίζαν προς ερυσίπελας ξυσθεισάν τε και όξει δευθείσαν και προς τα ποδαγρικά και προς ύπνον και προς φίλτρα. Διδόασι δ’ εν οίνω ή όξει. Τένουσι δε τροχίσκους ώσπερ ραφανίδος και ενείραντες υπέρ γλεύκους εκρέμασαν επί καπνώ». (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας, 9, 8, 8, έκδ. G. P. Goold, τ. ΙΙ London 1930, σ. 260). Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι εχρησιμοποίουν τον Μανδραγόρα ως ηρεμιστικό και υπνωτικό. Ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος Αναζαρβεύς (9-79 μ.Χ.) αναφέρεται εν εκτάσει στον Μανδραγόρα και τις πολλαπλές χρήσεις του. Μεταξύ άλλων σημειώνει και τα ακόλουθα: «Μανδραγόρας...η ρίζα τούτου δοκεί φίλτρου είναι ποιητική. Χυλίζεται δε ο φλοιός της ρίζας χλωρός κοπείς και υποτεθείς πιεστηρίω Δεήσει δε ηλιάσαντας μετά το συστραφήναι αποτίθεσθαι εν οστρακίνω, αγγείω. Χυλίζεται δε και τα μήλα ομοίως, ανειμένον δε γίνεται το εξ αυτών χύλισμα...ο δε οπός ποθείς οβολών δυείν υλκής πλήθος συν μελικράτω άγει άνω φλέγμα και χολήν ως ελλέβορος, πλείων δε ποθείς εξάγει του ζην. Μείγνυται και εις τας οφθαλμικώς και ανωδύνους δυνάμεις και πεσσοίς μαλακτικοίς. Καθ’ εαυτόν δε όσον ημιώβολον προστεθείς έμμηνα και έμβρυα άγει, δακτυλίω τε αντί βαλανίου προστεθείς ύπνον ποιεί. Μαλάσσειν δε και ελέφαντα λέγεται η ρίζα συνεψομένη αυτώ επί ώρας εξ και εύπλαστον αυτόν εις ό αν τις βουληθή σχήμα παρασκευάζειν... Η δε ρίζα λεία συν όξει ερυσιπέλατα ιάται, προς δε ερπετώ πληγάς συν μέλιτι ή ελαίω ποιεί, συν ύδατι δε χοιράδας και φύματα διαχεί και άρθρων πόνους παύει μετ’ αλφίτων... Τα δε μήλα εσθιόμενα και οσφραινόμενα καρωτικά και ο εξ αυτών χυλός. Πλεινασθέντα δε και αφώνους ποιεί... Φασί δε και αντίδοτον είναι την ρίζαν πινομένην μετά στρύχνου του καλουμένου μανικού». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής, IV 75, 2-7, έκδοσις Μ. Wellmann, i.II, Hildeshcim 1999, σ. 234-237). Ο Μέγας Βασίλειος (330-379 μ.Χ.), ο οποίος είχε σπουδάσει μεταξύ άλλων Ιατρική και Φαρμακολογία, αναφέρει σχετικά με τον Μανδραγόρα τα εξής: «Και ευθέως συνεξεδόθη τοις τροφίμοις τα δηλητήρια. Μετά του σίτου το κώνειον· μετά των λοιπών τροφίμων ελλέβορος και ακόνιτον και μανδραγόρας και ο της μήκωνος οπός». (Μέγας Βασίλειος Καισαρείας, Ομιλίαι εκ την Εξαήμερον, Ομιλία Ε’, 294, 4, ΒΕΠΕΣ, τ.51 Αθήναι 1975, σ. 225, στίχ. 21-23). Κατά τον Μεσαίωνα ο Μανδραγόρας ήτο γνωστός ως εξαιρετικό αναισθητικό και αναλγητικό φάρμακο διά τις εγχειρήσεις και την ανάταξη σοβαρών θλαστικών και άλλων τραυμάτων των άκρων. Πολλοί συγγραφείς εξάλλου απέδιδαν στον Μανδραγόρα υπερφυσικές και μαγικές ιδιότητες. Επειδή η ρίζα του φυτού αυτού ομοιάζει συχνά με ανθρώπινη φιγούρα, έγινε αιτία να δημιουργηθούν πλήθος δεισιδαιμονίες. Σημειωτέον, ότι στα παλαιά χειρόγραφα των έργων του Διοσκουρίδου, παρίσταται συνήθως η Εύρεσις, εικονιζομένη ως νέα γυναίκα, να κρατεί στα χέρια της ανθρωπόμορφη ρίζα του φυτού αυτού, ενώ δίπλα της στέκεται η Σοφία. Παλαιότερα επιστεύετο, ότι η παρουσία τέτοιων ριζών οφείλεται σε φαινόμενα μετεμψύχωσις, ιδιαίτερα ατόμων, τα οποία είχαν περαιώσει την ζωήν των κατά τρόπον αφύσικον και βίαιον (π.χ. αυτόχειρες κλπ.) και ότι το φυτό του Μανδραγόρου ευρίσκετο κάτω από την επίδραση και την επήρεια των δυνάμεων του σκότους, της γης και των πονηρών πνευμάτων. Η εκρίζωση του φυτού εγίνετο μόνον κατά την διάρκειαν της νύκτας και ενώ ήτο πανσέληνος, συνοδεύετο δε από προσευχές και ιεροτελεστίες, πάντοτε με την βοήθεια σκύλλου χρήματος μέλανος, ο οποίος εδένετο στο φυτό με σχοινί. Σε άλλες περιπτώσεις έδεναν στο φυτό μίαν αίγα, για να τραβήξει και να το εκριζώσει, επειδή τα ανθρώπινα χέρια δεν έπρεπε να έλθουν σε επαφή με τις μαγικές και καταστρεπτικές ιδιότητες του φυτού. Επίσης επιστεύετο, ότι την στιγμή της εκριζώσεως του Μανδραγόρα, βγαίνει μια στριγγιά φωνή, η οποία ετρέλλαινε ή εφόνευε, όσους ετύχαινε να την ακούσουν. Ο Μανδραγόρας, μαζί με τον Στύρακα τον φαρμακευτικόν (Styrax officinalis) εχρησιμοποιείτο ευρέως κατά τον Μεσαίωνα στις χώρες της Ευρώπης, τόσον από τους ιατρούς και τους φαρμακολόγους, όσον και από τους Αλχημιστές, τους Μάγους, τους Αγύρτες κλπ. Ο Μανδραγόρας ο φαρμακευτικός ζει κατά κανόνα σε ξηρά και πετρώδη εδάφη. Είναι φυτός ποώδες, πολυετές και άκρως τοξικόν. Δεν έχει όρθιο βλαστό, αλλά τα φύλλα του απλώνονται και σχηματίζουν επίπεδο ρόδακα. Τα φύλλα είναι μεγάλα, ωοειδή ή ωοειδούς λογχοειδή, ακέραια και στην περιφέρεια κυματιστά. Από το κέντρο του ρόδακα εξέρχεται μία δέσμη από άνθη βραχύμισχα. Η στεφάνη είναι κωδωνοειδής, με χρώμα κυανούν, ή λευκό, με απόχρωση πράσινη, ιώδη ή κοκκινωπή. Ο καρπός είναι ράγα σαρκώδης και ομοιάζει με μικρή τομάτα ή δέσπολο (μούσμουλο). Στην αρχήν είναι πράσινος και όταν ωριμάσει (αρχές του θέρους) κιτρινίζει ή λαμβάνει χρώμα πορτοκαλί. Είναι υπόγλυκος και ελαφρώς αρωματικός, άκρως δε τοξικός. Η ρίζα του Μανδραγόρα είναι σαρκώδης (μήκους 0,50-0,70 μ.) και είναι συχνά χωρισμένη σε δύο ή τέσσερα τμήματα, πράγμα που την κάνει να ομοιάζει σε ορισμένες περιπτώσεις με μικρό παιδί, γι’ αυτό και η ονομασία: «Καλάνθρωπος» ή «Σκαλάνθρωπος». Ο Μανδραγόρας περιέχει διάφορα αλκαλοειδή, από τα οποία σημαντικότερα είναι: η υοσκναμίνηκαι η σκοπολαμίνη, ουσίες αναλγητικές, αντισπασμωδικές, υπνωτικές κλπ. Το μεγαλύτερο ποσοστό των αλκαλοειδών περιέχεται στην ρίζα του φυτού (0,40%), αλλά παρόμοιες ουσίες υπάρχουν και στα άλλα μέρη του φυτού (φύλλα και καρποί). Είναι ενδιαφέρον ότι κανένα ζώο δεν τρώει ή δεν πλησιάζει τον Μανδραγόρα, αλλά από ένστικτο τον αποφεύγει. Περί αυτού ο Μέγας Βασίλειος σημειώνει: «Ουδεμία ριζοτομική τέχνη, ουδέ εμπειρία βοτανική των ωφελίμων τοις αλόγοις την διδασκαλίαν εξεύρειν, αλλά φυσικώς έκαστον των ζώων της οικίας εστί σωτηρίας ποριστικόν, και άρρητον τινα κέκτηνται την προς το κατά φύσιν οικείωσιν». (Μέγας Βασίλειος, Ομιλίαι εις την Εξαήμερον, Ομιλίαι Θ’ Περί χερσαίων, 3, 496, ΒΕΠΕΣ, τ. 51, σ. 267, στ. 7.10). Σήμερα ο Μανδραγόρας δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον διά την θεραπευτική και έχει αντικατασταθεί από συγγενή προς αυτό γένη, όπως είναι: α) ʼτροπος η μπελλαντόνα (Αtropa bella-donna), β) Υοσκύαμος ο φαρμακευτικός (Hyoscyamns officinalis) κ.ά., τα οποία είναι πλουσιώτερα σε αλκαλοειδή. Ως άκρως τοξικό και επικίνδυνο φυτό, πρέπει να αποφεύγεται ακόμη και η απλή επαφή με αυτό. Ρόδος, 15-01-2011 * Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης Έφορος Αρχαιοτήτων ε.τ.