Το πανηγύρι της Παναγιάς Τσαμπίκας στη Ρόδο

Από το βιβλίο του Γιώργου Πίττα “Πανηγύρια στο Αιγαίο” Το μοναστήρι της Παναγιάς Τσαμπίκας βρίσκεται στο ανατολικό μέρος της Ρόδου, 32 χιλιόμετρα από την πόλη, ανάμεσα στην περιοχή Κολύμπια και το δήμο Αρχαγγέλου. Ο ναός ανακαινίστηκε το 1760 από έναν μοναχό ονόματι Χατζηγεράσιμο και είναι μονόκλιτος, δωδεκανησιακού τύπου, με σταυροθόλια στην οροφή. Όπως οι περισσότεροι ναοί στα Δωδεκάνησα, το δάπεδό του είναι στρωμένο με το παΡαδοσιακό χοχλάκι, σε ενδιαφέροντα σχέδια, ενώ το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι εξαιρετικής τέχνης και φαίνεται παλαιότερο του 17ου αιώνα. Το μοναστήρι πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου το Γενέσιον της Θεοτόκου. Η ονομασία “Τσαμπίκα”, σύμφωνα με την παράδοση, οφείλεται στη λέξη της τοπικής διαλέκτου “τσάμπα”, που σημαίνει “σπίθα”, και συνδέεται με το μύθο της εύρεσης της εικόνας. Ένας βοσκός, τα παλιά τα χρόνια, παρατήρησε μια νύχτα, ψηλά στην κορυφή ενός απότομου λόφου -εκεί που βρίσκεται σήμερα ο ναΐσκος της Παναγιάς Τσαμπίκας της Κυράς- κάτι σαν σπίθες (τσάμπες). Παραξενεύτηκε. Ο βοσκός ήρθε και δεύτερη και τρίτη νύχτα πάλι στο ίδιο σημείο και είδε το ίδιο φως. Τότε, περίεργος αλλά και φοβισμένος, μήπως υπάρχουν κακοποιοί στο βουνό, κάλεσε συγχωριανούς του οπλισμένους ν’ ανεβούν να δουν τι συμβάινει. Σαν έφτασαν στην κορυφή, αντίκρισαν μια ασημένια εικόνα της Παναγίας πάνω σ’ ένα κυπαρίσσι και μπροστά της ένα καντήλι αναμμένο. Το γεγονός αυτό διαδόθηκε παντού, και μάλιστα στην Κύπρο ακούστηκε με μεγάλη έκπληξη, γιατί από κάποιο μοναστήρι του νησιού είχε χαθεί μια ασημένια εικόνα Παναγιάς μ’ ένα καντήλι. Ξεκινούν μια και δυο οι επίτροποι από την Κύπρο να παν στον Αρχάγγελο ν’ αναγνωρίσουν την εικόνα. Με μεγάλη τους χαρά βρίσκουν την εικόνα τους, την παίρνουν στο πλοίο και επιστρέφουν στην πατρίδα τους. Η εικόνα όμως έφευγε από το θρόνο της κι ερχόταν στην κορυφή του βουνού. Απογοητευμένοι οι Κύπριοι, με σκοπό να επιβεβαιώσουν πως πρόκειται για την ίδια εικόνα, έκαψαν λίγο το ξύλο της από την πίσω πλευρά για να τη σημαδέψουν (το σημάδι αυτό σώζεται μέχρι σήμερα). Και την τρίτη φορά η εικόνα επέστρεψε και στάθηκε φεγγοβολώντας στην κορυφή του βουνού. Τότε η αδελφότητα έχτισε το ναΐσκο σ’ εκείνο το σημείο και τον αφιέρωσε στην Παναγιά Τσαμπίκα την Κυρά. Για λόγους ασφαλείας, η θαυματουργή εικόνα βρίσκεται στο μοναστήρι της Παναγιάς Τσαμπίκας Κάτω, στους πρόποδες του λόφου, που χτίστηκε πολύ αργότερα από την Παναγιά Τσαμπίκα την Κυρά, η οποία τοποθετείται χρονολογικά στον 12ο περίπου αιώνα. Πολλά είναι τα θαύματα της Παναγιάς. Πιο πολύ όμως προσεύχονται στη Θεοτόκο οι άτεκνες γυναίκες και την παρακαλούν να τους χαρίσει παιδί, τάζοντας είτε να βαφτίσουν το παιδί τους εκεί είτε να του δώσουν τ’ όνομα Τσαμπίκος ή Τσαμπίκα. Έτσι, στη Ρόδο ακούγεται πολύ συχνά αυτό το όνομα. Η φήμη της θαυματουργού Παναγιάς ξεπέρασε τα όρια της Ρόδου, και της Ελλάδας ακόμη. Έτσι, κατά χιλιάδες οι πιστοί απ’ όλη την Ευρώπη, ιδίως από τις ορθόδοξες χώρες, συρρέουν να προσκυνήσουν, να προσευχηθούν και να ζητήσουν την προστασία της. Καθημερινώς εκατοντάδες προκυνητές ανεβαίνουν στο μοναστήρι προσφέροντας πλήθος τάματα. Τα παλιά τα χρόνια η άνοδος στην κορυφή του λόφου -που έχει ύψος 375 μέτρα- ήταν ιδιαίτερα επίπονη γιατί έπρεπε κανείς ν’ ανεβεί χίλια σκαλοπάτια. Η δυσκολία ήταν ακόμη μεγαλύτερη για τις γυναίκες που ζητούσαν από την Παναγία να γίνουν μητέρες, επειδή έπρεπε να φτάσουν στο μοναστήρι γονατιστές. Σήμερα έχουν φτιάξει αυτοκινητόδρομο μέχρι ένα σημείο και από εκεί δεν απομένουν παρά καμιά τριακοσαριά σκαλοπάτια, που τα ανεβαίνει κανείς σε είκοσι λεπτά. Η θέα που επιφυλάσσει τους προσκυνητές η εκκλησία, όταν φτάσουν στην κορυφή, είναι απερίγραπτη. Το γαλάζιο της θάλασσας ανατολικά, το πυκνό δάσος από τα θηλυκά κυπαρίσσια που περιζώνουν το ναό, και το άγριο ξερό τοπίο στα δυτικά δημιουργούν μιαν εικόνα πραγματικά εντυπωσιακή. Και το δέος κορυφώνεται όταν μπει κανείς στο ναΐσκο, με την εντυπωσιακά απέριττη λιτότητα και ταπεινότητά του. Η ανάγκη να προστατευτούν οι πιστοί από το λιοπύρι και τη βροχή ανάγκασε τους επιτρόπους να φτιάξουν μεγαλύτερια σκιάδια και κελιά. Έτσι, οι αναβάτες, συμμετέχοντας κι αυτοί στο έργο, πρόθυμα φέρνουν μαζί τους οικοδομικά υλικά σε σακούλες. Μου έκανε εντύπωση ότι ακόμη και ξένοι τουρίστες διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων βοηθούσαν αγόγγυστα. Η Παναγιά Τσαμπίκα η Κυρά γιορτάζει τη Μεγάλη Σαρακοστή και συγκεκριμένα την Γ’ Κυριακή των Νηστειών, ενώ η Παναγιά Τσαμπίκα Κάτω γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου. Το πανηγύρι αυτό είναι από τα τρία μεγαλύτερα της Ρόδου, μαζί με του Αγίου Μηνά στη Σορωνή, στη δυτική πλευρά της Ρόδου, στις 30 Ιουνίου, και της Παναγιάς της Κρεμαστής, στις 15 Αυγούστου. Το πανηγύρι της Παναγιάς Τσαμπίκας Κάτω, σύμφωνα με τα λεγόμενα μέλους της εκκλησιαστικής επιτροπής, συγκεντρώνει πάνω από 10.000 επισκέπτες απ’ όλο τον κόσμο. Το προσκύνημα βαστά γύρω στις δέκα μέρες. Μέχρι τα τέλη του 1970 το πανηγύρι συμπεριελάμβανε και χορούς και γλέντι. Ο χορός γινόταν και στις δύο αυλές: την πάνω, εκεί που είναι τώρα το καφενείο κάτω από ένα τεράστιο δέντρο, που λέγεται “περνός” στα ροδίτικα και στην κάτω αυλή μπροστά από την εκκλησία. Οι μουσικοί με το βιολί, τη λύρα, το ακορντεόν και τα τύμπανα ξεσήκωναν τους πιστούς, που χόρευαν την αγαπημένη τους ροδίτικη σούστα, τον συρτό, τον καλαματιανό, τον ροδίτικο πηδηχτό και τον κάτω, που τον έβλεπε κανείς πιο πολύ στους γάμους. Σήμερα το εορταστικό μέρος έχει περιοριστεί. Μένει το καθαρά θρησκευτικό μέρος, που εκτός της λειτουργίας συμπεριλαμβάνει ομιλίες από κείμενα πεφωτισμένων πατέρων, παρουσιάσεις μουσικοχορευτικών συγκροτημάτων, ντόπιων και κρητικών, και εμποροπανήγυρη, που λόγω του μεγέθους της έχει μεταφερθεί εκτός του προαυλίου του μοναστηριού. Η μεγάλη πια προσέλευση του κόσμου δεν θέτει θέμα μαγειρέματος για όλους. Οι έντονες μυρωδιές από κύμινο με οδήγησαν στο μαγέρικο του μοναστηριού, όπου συνάντησα κάτι λεβέντισσες γερόντισσες από τον Αρχάγγελο. Προετοίμαζαν το δείπνο για τους επισήμους, που θα λάμβανε χώρα στη μεγάλη τράπεζα του μοναστηριού. Το γεύμα περιλάμβανε το αγαπημένο φαγητό της Ρόδου, τα γιαπράκια. Τα γιαπράκια είναι μικρά ντολμαδάκια τυλιγμένα με αμπελόφυλλα και περιέχουν κομματάκια κρέας με ρύζι -όχι σπυρωτό, όπως μου εξήγησαν οι μαγείρισσες, αλλά γλασέ. Το κύμινο, η ντομάτα και το κρεμμυδάκι τούς δίνουν εξαίσια γεύση, γι’ αυτό και τα ετίμησα δεόντως, δεν αρνήθηκα καμιά προσφορά τους. Το επόμενο φαγητό ήταν η κουλουρία, το χειροποίητο ζυμαρικό της Ρόδου. Αφού σιγόβρασαν τριάντα μεγάλα κοτόπουλα, έβρασαν την κουλουρία στο ζωμό τους -το αποτέλεσμα ήταν γευστικότατο. Τα κοτόπουλα κατόπιν μπήκαν στον φούρνο με πατάτες και με μπόλικο κύμινο και αποτέλεσαν το κυρίως πιάτο. Η έλλειψη πανηγυρικής ατμόσφαιρας στο πανηγύρι της Παναγιάς της Τσαμπίκας με οδήγησε στην επίσκεψη δύο άλλων ροδίτικων πανηγυριών, που γίνονταν την ίδια μέρα: της Παναγιάς της Σκιαδενής στην Απολακκιά στο δήμο της Νότιας Ρόδου, και της Παναγιάς της Αμαρτενής στο δήμο Ατταβύρου. Οι αποστάσεις δεν ήταν και μικρές (εκατό χιλιόμετρα), αλλά δεν θα ήθελα με τίποτα να φύγω από τη Ρόδο χωρίς να δω τους Ροδίτες να χορεύουν και να γλεντούν. Η ιερά μονή στο Σκιάδι είναι χτισμένη σε μια απόμακρη και μαγευτική τοποθεσία, στους πρόποδες ενός ψηλού και απότομου βουνού, στα ερείπια του ναού της θεάς ʼρτεμης. Την ονομασία “Σκιάδι” την πήρε από τη σκιά του τοπίου, λόγω ενός μεγάλου σύννεφου που βρίσκεται σχεδόν μόνιμα πάνω από το βουνό. Μια αντίστοιχη ιστορία της Παναγιάς της Τσαμπίκας με το καντήλι αποτελεί την αφορμή για τη φιλοξενία της εικόνας της Παναγιάς της Σκιαδενής και τη δημιουργία του μοναστηριού. Το μοναστήρι αποτελείται από τον κυρίως ναό, μονόκλιτο σταυροειδή δωδεκανησιακού τύπου, μ’ ένα ιερό βήμα -μια μικρή βυζαντινή εκκλησία του 12ου αιώνα- και έναν πρόναο. Γύρω από το ναό υπάρχουν έξι κελιά (οντάδες), που φτιάχτηκαν για να φιλοξενούν τους επισκέπτες τις μέρες του πανηγυριού. Κάθε χωριό έχει το κελί του, και το πιο εντυπωσιακό είναι το κελί της νήσου Χάλκης. Το πιο χαρακτηριστικό έθιμο της Παναγιάς στο Σκιάδι είναι ότι όλη την περίοδο της Σαρακοστής μέχρι και το Πάσχα γίνεται λιτανεία της θαυματουργής εικόνας της Θεοτόκου σε όλα τα γύρω χωριά προκειμένου να προσκυνήσουν στη Χάρη της οι κάτοικοι και να έχουν την προστασία της τα σπιτικά, οι αγροί και τα κοπάδια τους. Το έθιμο βαστά ακόμα, και είναι συγκινητική η υποδοχή της εικόνας σε όλα τα χωριά: Χάλκη, Μονόλιθο, Σιάνα, Κρητηνία, Έμπωνα, Αρνίθα, Απολακκιά, Κατταβιά, Βάτι, Ασκληπείο, Γεννάδι και Λαχανιά. Το πανηγύρι του μοναστηριού έχει ενδιαφέρον, γιατί από την παραμονή πολύς κόσμος διανυκτερεύει στα κελιά, μακριά από τη βοή και το ρυθμό των πόλεων, για να μπορέσει ήσυχα να προσευχηθεί και να συνομιλήσει με άλλους πανηγυριώτες. Το πρωί, μετά τη λειτουργία, χόρεψαν όλοι με τα όργανα και γλέντησαν στο μεγάλο προαύλιο του μοναστηριού σε μια εκδήλωση πραγματικά μαζική, αν και όχι σαν της Παναγιάς της Τσαμπίκας. Ωστόσο αυτό που τελικά ήθελα να βρω το βρήκα στο πανηγυράκι της Παναγιάς της Αμαρτενής στην Κρητηνία. “Τον πανήγυριν τον βουυλεύουσιν αφιλοκερδώς οι γυναίκες. Κάνουσιν σαλάτες, γιαπράκια, ντολμαδάκια. Και οι μουσικοί παίζουσιν αφιλοκερδώς, οι χορευτές όμως τους δίνουν κάτι και ό,τι πάρουσιν. Θα σου πω και μαντινάδες ερωτικές και πεισματικές, να αυτές που λέει ο ένας και απαντά ο άλλος”. Η επίτροπος ήταν καταιγιστική. Μας αφηγήθηκε την ιστορία με την εικόνα, ίδια με τις προηγούμενες. “Επαίρναν την εικόνα απέναντι οι Χαλκίτες, αλλά αυτή επέστρεφεν εδώ”, και συμπληρώνει μ’ ένα ποίημα: Ω Παναγιά Αμαρτενή, χτύπα το σημαντήρι ν’ ακούσουν οι Χαλκίτισσες, να ‘ρθουν στο πανηγύρι. Τα μέλη της επιτροπής σερβίρουν τους μεζέδες, αλλά παίρνουν και παραγγελίες για κρέατα και κρασιά ώστε να μαζευτούν χρήματα για τις ανάγκες της μονής. Η μεγάλη έκπληξη της βραδιάς ήταν τα 24 παιδιά του δημοτικού σχολείου της Κρητηνίας, που με στολές “Αγαπώ το δάσος” χόρεψαν καταπλητικά ντόπιους και άλλους παραδοσιακούς χωρούς. Οι καλύτεροι χοροί ήταν τα μεσάνυχτα-η σούστα, οι συρτοί, αλλά και ο μηχανικός, ο καλύμνιος χορός- που τα παιδιά τους χόρεψαν μαζί με τους γονείς και τους παππούδες τους, όταν είχε ανάψει πια για τα καλά το κέφι. Παρά τις μικροενστάσεις μου σχετικά με τα σύγχρονα όργανα (αρμόνιο και ντραμς), το πνεύμα του πανηγυριού και του γλεντιού μεταβιβαζόταν, δίχως άλλο, με τον καλύτερο τρόπο από γενιά σε γενιά.