Η δυσχέρεια, ο λόγος στη ζωή

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Μανόλης Ζουμπάς

Ο άνθρωπος ταλαιπωρημένος, σε παγκόσμια κλίμακα, με τις αντίξοες συνθήκες, τον έντονο, γοργό ρυθμό της ζωής, αρκετές φορές έχει στερήσεις, ελλείψεις, και οι παρουσιαζόμενες αντιξοότητες, εμποδίζουν την ομαλή εξέλιξή του.

Αισθάνεται ανασφαλής, αβέβαιος, ανήσυχος, η επιβίωση θολή, απρόβλεπτο το μέλλον, οι διάφορες μορφές βίας, κοινωνικές πληγές, μάστιγες, τα δικαιώματα κατακερματίστηκαν ανελέητα, όπως διαπιστώνει η ιστορία.

Για να υπερνικήσει τις διάφορες καυτές δυσχέρειες επιδίδεται σε μια διαρκή, αδιάκοπη αγωνιστική προσπάθεια σε πολλά πεδία, αντίθετος στη μοιρολατρική παραδοχή που του επιβάλλουν οι άλλοι.

Δυσχέρεια, δυσκολία στην εκτέλεση ενός πράγματος. (έργου, εργασίας). Πράγμα, καθετί που μπορεί να τεθεί ως αντικείμενο της σκέψης, που γίνεται αντιληπτό με τις αισθήσεις. Με δυναμογόνους στόχους του, σημειώνεται μεγαλειώδης προώθηση στις επιστήμες, τέχνες, γράμματα.

Μετά τα φρικτά όνειρα, έρχεται το παρήγορο πρωινό. Λόγος (λέγω) αποτελεί τον εξάγγελο των διανοημάτων του ανθρώπου, την ικανότητά του να εκφράζει τις εσωτερικές σκέψεις του με τις λέξεις, ομιλία, διήγηση, διδασκαλία, διαλογική συζήτηση, φορέας ιδεών, απόψεων, πληροφοριών, διαμορφωτής της κοινής γνώμης.

Ο μόνος τρόπος σωστής επικοινωνίας, μέσο συνεννόησης, ρυθμιστής ζητημάτων αρμονικής συμβίωσης, συνειδητοποιεί ο καθένας την ύπαρξή του. «Τα πάντα ρει». (Όλα κυλούν, μεταβάλλονται). Ρυθμίζει ο λόγος αυτός τους συσχετισμούς των αντίθετων δυνάμεων (φως-σκοτάδι, κρύο-ζέστη, υγρασία-ξηρασία κλπ.). Η σαγήνη του λόγου καθηλώνει, και η πραγματοποίησή του αποδεικνύει την αληθινή του αξία.

Δυσχέρεια (δυσ+χειρ), κώλυμα, δυσκολία στη μεταχείριση κάποιου, στενοχώρια, κακή διάθεση, κατάσταση, οτιδήποτε διαταράσσει την ομαλή ροή, λειτουργία, έλεγχο, ενός πράγματος. Δυσχέρειες γεννά η βία, τυραννία, αμάθεια, πείνα, αρρώστια, δυστυχία, εξαθλίωση, δεισιδαιμονίες, προκαταλήψεις, εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο.

Τον κάνουν πιο σκληρό, απομακρύνουν από την ευτυχία, θέτει ταπεινούς στόχους, υποδουλώνουν. Δημιουργούνται ψυχολογικά προβλήματα, συμβάλλουν στην ηθική μείωση, φθείρουν την ανθρωπιά. Η δυσχέρεια, ευεργετική, δωρεά κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, παράγοντες, (μορφή ανέχειας, μόρφωσης κλπ.) μπορεί να συμβάλλει στην εξανθρώπιση κάποιου, να απαλλαγεί από τον εγωισμό, ενεργοποιηθεί, να γνωρίσει καλύτερα τα ανθρώπινα.

Η ζωή είναι ανακύκληση ευτυχίας και δυστυχίας, συνεχείς οι μεταπτώσεις. Το μαγικό ραβδί της Κίρκης, μεταβάλλει τους συντρόφους του Οδυσσέα σε χοίρους. «Ούτε ευτυχών έσει περιχαρής ούτε δυστυχών περίλυπος». Ισοκράτη. Πάντα υπάρχει η μεταβολή της τύχης. Ανάμεσα στην αστάθεια των πάντων ξεχωρίζει μια σταθερότητα, οι υψηλές αξίες της ζωής, όταν ο άνθρωπος εμπνέεται απ’ αυτές αντιμετωπίζει τις δυσχέρειες σαν φυσικό νόμο.

Ο Καβάφης στην «Ιθάκη» του συνιστά. «… να ’ναι μακρύς ο δρόμος/ γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις». Αρκετοί κατά τη συνάντηση της δυστυχίας, της συμφοράς, εμπνεύστηκαν αριστουργήματα.

Ο άνθρωπος από το βάρος της δυσχέρειας γονατίζει, πανικοβάλλεται απ’ το φόβο, αγωνιά και κατατρύχεται από την πίεση νέας αρνητικής εξέλιξης, μεταβολής, ο έλεγχος λόγων και έργων χάνεται, αλλά σ’ αυτές ακριβώς τις κρίσιμες στιγμές, η ορθοφροσύνη του δίνει την ικανότητα για συνετή δράση και γίνεται επινοητικός, εφευρετικός στη φορά των πραγμάτων κατά τη θέλησή του. Μετατρέπει τη δοκιμασία σε υψηλό μάθημα ζωής. «Νίκα λογισμώ την παρούσαν συμφοράν». Ισοκράτη.

Η φρόνηση, το πολυτιμότερο αγαθό, κρίνεται στις δυσμενείς, αποφασιστικές στιγμές. «Ευτυχών μεν μέτριος ίσθι, ατυχών δε φρόνιμος». Περίανδρου. Σοφό το βαθύτερο νόημα του γνωμικού, και στις δυο περιπτώσεις κυριαρχεί η αρχή του μέτρου, που αποτρέπει τις υπερβολές. Ευτυχισμένος είναι εκείνος που μέσα στα ηθικά, νομικά πλαίσια, απολαμβάνει καθετί που επιθυμεί. Ο άνθρωπος πολιορκείται καθημερινά από κάθε λογής δυσκολίες, αδίστακτος να εμπορευθεί τα πάντα, να εκπλειστηριάσει κάθε αξία, οπότε θα ζήσει μια εφιαλτική περιπέτεια.

Εύθραυστος, αλλά και αδάμαστος, με ανεξάντλητο απόθεμα δυνάμεων που εξασφαλίζουν τη νίκη, ο νους του φωτίζει το δρόμο για την κορυφή, και αρχίζει τη μεγάλη πορεία προς την απολύτρωση από τις δυσχέρειες.

Τα προβλήματα χρειάζονται άμεση αντιμετώπιση. Πάντοτε υψώνονται μπροστά του διάφορα εμπόδια, άμοιρος πόνου δεν υπάρχει. Η δυσχέρεια το μεταβάλλει σε πραγματικά υπεύθυνο, ασκεί ευεργετική επίδραση, γιατί στρέφει τη θέληση στην προσπάθεια, και η προσπάθεια εντείνει τις δυνάμεις, το θέτει σε οργασμό δημιουργίας. Χαλυβδώνει την ψυχή, ισχυροποιεί το χαρακτήρα, ασκεί το σώμα και το πνεύμα. Από το σχολείο των δυσκολιών ξεπήδησαν φεγγοβόλες προσωπικότητες.

Οι πικρίες είναι παιδαγωγοί, γυμναστές. Στη ζωή η χαρά διαδέχεται τη λύπη, η ευτυχία τη δυστυχία, η θλίψη το γέλιο. Οι καλοί χειρισμοί μιας υπόθεσης φέρνουν την επιτυχία, οι λανθασμένες ενέργειες φέρνουν τις δυσχέρειες, τη στέρηση της χαράς. Μαζί όμως έρχονται και άλλα στοιχεία, η περίσκεψη, η επίγνωση, που βοηθούν να ξεπεραστούν τα επανορθώσιμα σφάλματα.

«Ουδέν κακόν αμιγές καλού». Η γνώση των δυσχερειών ξαναγύρισε τον Πεισίστρατο σε λαμπρή διοίκηση. Ο αυτοέλεγχος, η αυτογνωσία περιορίζουν τις δυσχέρειες, οι οποίες διδάσκουν, αποτρέπουν. Ύψιστη αρετή της ανθρώπινης τελείωσης, θεωρείται η άρνηση διάπραξης του κακού.

Μεγάλη η παρουσία των δυσκολιών, όταν αρκετοί συμμορφώνονται άκριτα, παραδέχονται, διεθνώς, ως σωστούς τους κανόνες της ομάδας τους, χωρίς να συνειδητοποιούν τον κομφορμισμό τους, στάση ζωής, ιδεολογία που χαραχτηρίζεται από συμβιβασμό, συμμόρφωση σε νόρμες, πρότυπα.

Η τυφλή υποταγή στους κανόνες της ομάδας είναι, σε κάποιο βαθμό, αυτόματη, αστόχαστη, και διαπράττονται πολλές αδικίες σε βάρος μελών άλλων κοινωνικών ομάδων ή εθνών. Υπάρχουν, όμως, και οι αντίθετες περιπτώσεις, που η συμμετοχή σε κάποια ομάδα έχει πολλά πλεονεκτήματα.

Όταν ο γυμναζόμενος είναι μέρος μιας ομάδας, με την καθοδήγηση του γυμναστή – προπονητή προσπαθεί να γίνει καλύτερος.

Ο κομφορμισμός από τα μεγαλύτερα δεινά των κοινωνιών, αφορά κάθε τομέα της ζωής, τη δουλειά, το σπίτι, τις σχέσεις με το άλλο φύλο. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι είναι ανεξάρτητοι, κι όταν ακόμη είναι βουτηγμένοι στο τέλμα του κομφορμισμού. Δυσχερής η δουλοπρέπεια, καθώς στον πυρήνα της βρίσκεται ο κομφορμισμός.

Όποιοι υποτάσσονται στους άλλους νιώθουν δυσάρεστα. Η υποταγή συνοδεύεται από αισθήματα κατωτερότητας. Τότε εκδηλώνεται ο φανατισμός με πράξεις βίας, εκδίκησης, άμετρο μίσος, έντονη αντικοινωνική συμπεριφορά, άμβλυνση του αισθήματος της ευθύνης, και η πεποίθηση ότι κάθε άλλη άποψη, εκτός από αυτή που υποστηρίζει ο φανατισμένος, είναι επικίνδυνη πλάνη.

Οι δουλόφρονες σε ορισμένες καταστάσεις, ανάλογα με την περίσταση, είναι αυταρχικοί και σε κάποιες άλλες όχι, σε άλλες μπορεί να συμπεριφέρονται ορθολογικά, και καταπολεμούν τα συγκεκριμένα μοντέλα (πρότυπα) συμπεριφοράς. Η ορθολογικά υποχωρητική στάση, δεν ταυτίζεται με την υποταγή, τη δουλοπρέπεια.

Ο γλοιώδης δουλοπρεπής θέλει να αισθάνεται μεγαλύτερη ασφάλεια, θυσιάζει την ελευθερία του για να πετύχει κάτι.

Οι λογικοί προτιμούν να χάσουν κάτι, παρά να βλάψουν τους άλλους για να το αποκτήσουν. Οι άνθρωποι στην κοινότητα των ανεξάρτητων, ελεύθερων στοχαστών, προτιμούν να απομονωθούν, παρά να ενταχτούν σε ομάδα που απαιτεί την τυφλή υποταγή των μελών της σ’ αυτή.

Η συμφορά, βάπτισμα εξανθρωπισμού, βοηθούμενος ο άνθρωπος απ’ το βάλσαμο της έλλογης αισιοδοξίας και υπερπηδά τα εμπόδια, διατηρεί ακμαίες τις δυνάμεις, όταν «η ψυχή μένει στητή κι ολόρτη» κατά το Σολωμό.

Η αισιοδοξία φωτεινή ψυχική κατάσταση διώχνει κάθε σκοτάδι της ζωής, τροφοδοτεί τις ευγενέστερες επιδιώξεις. Η ζωή είναι γεμάτη από χαρές και λύπες, από αντίθετες μεταξύ τους καταστάσεις, μαζί της βρίσκονται η αποτυχία και επιτυχία, με την αέναη κίνηση συντελεί, ώστε τα δεινά να τα διαδέχεται η χαρά, υπάρχει πάντα η αρχή και το τέλος.

Ο αισιόδοξος αντιμετωπίζει ώριμα, ψύχραιμα το σήμερα, το αύριο, για μια καλύτερη αλλαγή, οι δυσκολίες συμβάλλουν στην αγωνιστικότητα και περιορίζει τις αποτυχίες, πολλαπλασιάζει τις επιτυχίες, κάνει έντονη την ύπαρξή του. Ικανός να ανταπεξέλθει στους έντονους και απαιτητικούς ρυθμούς της καθημερινότητας. Με τη χαρούμενη διάθεση, την ενεργητικότητα, διαγράφεται ευόδωση των επιδιώξεων, προθέσεων, πραγματοποιείται ο ευγενής στόχος, σκοπός του, δεν εγκαταλείπει τον αγώνα, του αρέσει η ομαλότητα.

Αξιοποιεί τα καλά στοιχεία της ζωής, με τη μετρημένη αισιοδοξία, συνεπικουρία της σωφροσύνης. Τη γνήσια αισιοδοξία, εκλεκτή εφεδρεία της ψυχής, θεώρησαν ως ιδανικό οι Έλληνες, που με σύμβολο τον τιτάνα Προμηθέα, ανάδειξαν των ανθρώπων την ορμή προς την πρόοδο, την οποία έψαλε η μούσα του Σοφοκλή στην «Αντιγόνη» με τον υπέροχο ύμνο προς τον άνθρωπο. Οι αριστοκράτες στο πνεύμα, έμειναν πάντα νέοι στην ψυχή, κι έτσι έζησαν και μεγαλούργησαν πάντα, χωρίς παραγνώριση της πραγματικότητας.

Οι άνθρωποι για πολλούς αιώνες επικοινωνούσαν μεταξύ τους, μόνο με τον προφορικό λόγο, (τραγούδια, παροιμίες, παραδόσεις, μύθοι, παραμύθια) εκφράζει την ψυχή του λαού. Ο έντεχνος γραπτός λόγος αναπτύκτηκε πολύ αργότερα, η πεζογραφία εξελίκτηκε βραδύτερο της ποίησης. Η πεζογραφία εκφράζει πιο αντικειμενικά τις μορφές της ζωής, η ποίηση υποκειμενικά.

Η λογοτεχνία (λόγος + τέχνη) έντεχνος λόγος, επινοητική φαντασία του συγγραφέα, κοινωνιολογικό φαινόμενο, καλλιεργήθηκε από τον Όμηρο, πρωτοποριακό πνεύμα, θεμελιωτή της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, το πρώτο γραπτό λογοτεχνικό έργο της Ευρώπης. Με τα έπη του, διαχρονικής ποιότητας, αρχίζει η ευρωπαϊκή λογοτεχνία και νοηματοδοτεί τον κόσμο.

Η υπέρχρονη αξία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (ποίηση: επική, λυρική, το δράμα, και ο πεζός λόγος: Ιστορία, φιλοσοφία και επιστήμη, ρητορεία) υπερέχει όλων των άλλων λαών, κατά γενική αναγνώριση, οφείλεται στη φυσική ευφυΐα του λαού, η δύναμη του λογικού τη χαραχτηρίζει. Όργανο της λογοτεχνίας η γλώσσα.

Τα έξι είδη της ποίησης και του πεζού λόγου, οι Έλληνες τα έκαμαν υποδείγματα στον κόσμο, έδωσαν ένα νέο τύπο πολιτισμού που, κατά μεγάλο μέρος, επιζεί στο σημερινό. Θέλουν να καταλάβουν όλα με το νου, αυτό αποτελεί τη μεγαλύτερη προσφορά τους στον άνθρωπο. Μέσα σ’ οποιαδήποτε χλαλωή, δεν πρέπει να ξεχνά κανένας πως πάνω απ’ όλα είναι ο λόγος, ανυποχώρητη μέριμνα του λόγου, η ορθή έκφραση όλων των στρωμάτων του πληθυσμού.

Κάθε λέξη, ακόμη και η μουσική των γραμμάτων της και το μήκος της, έχουν τη σημασία τους μέσα στο λόγο, ο οποίος μπορεί να ξαναζωντανέψει το γλωσσικό θησαυρό, που έχει ιστορία χιλιετιών και εξακολουθεί να ζει. Όσο ένα έθνος ανέρχεται πνευματικά, τόσο έχει ανάγκη από τη διεύρυνση του λεκτικού υλικού.

Στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες φαίνεται η εισαγωγή σωρεία λέξεων από την ελληνική, αυτό σημαίνει πως μια αναπτυγμένη γλώσσα είναι έργο της λογιοσύνης. Οι απαιτήσεις του λόγου οδηγούν στον εκφραστικό πλούτο. Η διαίρεση της νεοελληνικής λογοτεχνίας, συμπίπτει με τις περιόδους της πολιτικής μας ιστορίας. 1000-1204, 1204-1453, 1453-1821, 1821- σήμερα.

Τα πρώτα δείγματα ρητορικής γνώσης τα συναντάμε στην Ιλιάδα. Την Ολυμπία τις πρώτες ημέρες των αγώνων την επισκέπτονταν και ρήτορες, που ήθελαν να επιδείξουν την τέχνη τους. Δίπλα στον Πίνδαρο ο Βακχυλίδης, υμνεί τους νικητές των αγώνων. Ο Γοργίας (483-376 π.Χ.) εκφώνησε επιδεικτικούς λόγους στην Ολυμπία, Δελφούς και αλλού.

Στο «Ελένης εγκώμιον» πίστευε ότι ο καταλληλότερος διαμορφωμένος λόγος , μπορεί «και να λυπήσει, και να τέρψει, και να φοβήσει, και να δώσει θάρρος στους ακροατές του». Μπορεί να ονομαστεί ο θεμελιωτής της έντεχνης ρητορείας. Έξοχοι οι λόγοι οι οποίοι είχαν ακουστεί στην Πνύκα που συνεδρίαζε η Εκκλησία του Δήμου, περίφημοι και στο δικαστήριο Ηλιαία.

Οι αγορεύσεις των ρητόρων στις δίκες, παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον. Ο Αριστοφάνης έγραψε ότι «τα τζιτζίκια ένα δυο μήνες μόνο τραγουδούν στα κλαδιά. Όμως οι Αθηναίοι αδιάκοπα, όλοι τους τη ζωή τραγουδούν στα δικαστήρια». Οι δικανικοί λόγοι αποκαλύπτουν πλήθος λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής. Στις δημηγορίες ανήκει ο «Περικλέους Επιτάφιος» του Θουκυδίδη, ο οποίος έχει προκαλέσει θαυμασμό. Όταν μιλούσε ο Περικλής «άστραφτε και συντάραζε την Ελλάδα». Αριστοφάνη.

Οι επιδεικτικοί λόγοι εκθέτουν απόψεις σε καίρια θέματα με πανελλήνιο ενδιαφέρον. Οι δέκα σπουδαιότεροι αττικοί ρήτορες, σύμφωνα με τον κανόνα των φιλολόγων της Αλεξάνδρειας: Αντφιφών ο Ραμνούσιος, Ανδοκίδης ο Κυδαθηναιεύς, Λυσίας, Ισοκράτης, Ισαίος, Δημοσθένης, (ο διασημότερος αθηναίος ρήτορας) Αισχίνης, Υπερείδης, Λυκούργος, Δείναρχος. Ο Μεγαλέξανδρος επιθυμούσε τα κατορθώματά του να δοξαστούν από τους ποιητές, και μακάριζε τον Αχιλλέα, που κήρυκα της υστεροφημίας έχει τον Όμηρο.

Ο λόγος το κυριότερο μέσο έκφρασης του ψυχικού κόσμου, αναπτύσσει το διάλογο, μεταδίδει ιδέες, διαπιστώσεις, οι οποίες έχουν την ίδια ισχύ σε όλες τις εποχές, η επίδραση που ασκεί ο στενότερος κύκλος γνωριμιών, με τη συνδρομή των λόγων, είναι ο νους και η καρδιά για τη διαμόρφωση ισχυρού χαραχτήρα, πετυχαίνει την καλύτερη επικοινωνία, η δύναμη των ευγενικών φράσεων είναι τεράστια.

Ο αυθορμητισμός έχει πάψει να χαραχτηρίζει τις επαφές, ο άνθρωπος νιώθει βαθιά τη δυστυχία της μοναξιάς, νόσος της σύγχρονης εποχής, στο πνιγηρό, στυγνό περιβάλλον. Πασχίζει για ένα καλύτερο τρόπο ζωής. Στην πλάστιγγα εκλογής αγαθών υπερέχει η φιλία, συναισθηματική, πνευματική σύνδεση, ακατανίκητη, έμφυτη έλξη προς την κοινωνικότητα, ευγενέστερος στόχος, βασίζεται στη σχέση αμοιβαίας βοήθειας, καλλιεργεί το πνεύμα αλληλεγγύης, κατανόησης, εμπιστοσύνης, εκτίμησης, συνεργατικότητας, καταπολεμά τη μοναξιά.

Ο ρόλος της φιλίας πρωταγωνιστικός καθώς βοηθάει το παιδί να ανεξαρτητοποιηθεί από την οικογένειά του, αρχίζει να χαράζει τη δική του πορεία. Η συντροφικότητα που αναπτύσσεται στην παιδική ηλικία, είναι εξαιρετικά σημαντική, αξιόλογη.

Γι’ αυτό οι συναντήσεις μετά από χρόνια μεταξύ συμμαθητών, προκαλούν συναισθήματα ευφορίας, καθώς συνδέονται άμεσα με τα χρόνια της αθωότητας, με ξέγνοιαστες εικόνες και στιγμές. Οι διαδικτυακές φιλίες, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη φιλία που απαιτεί τη φυσική παρουσία και την άμεση επικοινωνία με αγαπημένα πρόσωπα.

Ο φίλος δοκιμάζεται στις δύσκολες στιγμές, στο καμίνι των ατυχιών, δε διστάζει να διακινδυνέψει για λογαριασμό του φίλου, αλλά και αυστηρός τιμητής κάθε αμέλειας, αδιαφορίας για το καθήκον. Μαζί διασκεδάζει, η συντροφικότητα έχει τεράστια σημασία για τη ψυχολογική υγεία, αυξάνει το προσδόκιμο ζωής. Υπάρχουν άνθρωποι, στέρεης φιλίας, που θα μπορούσε κανείς να τους ονομάσει: ο Ορέστης και Πηλάδης, Αχιλλέας και Πάτροκλος, Δάμων και Φιντίας, Αρμόδιος και Αριστογείτων.

«Πες μου ποιος είναι ο φίλος σου, να σου πω ποιος είσαι». Λαϊκή παροιμία, στη συνείδηση του κόσμου, ο καθένας κρίνεται από το είδος των συναναστροφών του. «Σπάνιον και δυσεύρετόν εστι φίλος βέβαιος». Πλούταρχου. (Σπάνιο είναι και δυσεύρετο ο σταθερός φίλος).

«Απ’ ό,τι κάλλη έχει άνθρωπος, τα λόγια έχουν τη χάρη να κάμνουσι κάθε καρδιά παρηγοριά να πάρει κι οπού κατέχει να μιλεί με γνώση και με τρόπο κάνει να κλαίσι και γελούν τα μάτια των ανθρώπω». Β. Κορνάρου. (Ερωτόκριτος, Α΄ 887-90). Ο Ερωτόκριτος επικό ποιητικό αριστούργημα της κρητικής λογοτεχνίας, αποτελείται από 10.010 στίχους, γράφτηκε ανάμεσα στα 1640 και 1660, τον ποιητή του ο Κοραής θεωρεί σαν τον «Όμηρο της δημώδους ποιήσεως» «Όμηρο της Νέας Ελλάδος».

Η διδασκαλία του λόγου δεν έχασε ποτέ τη σημαντική θέση που κατέχει στην εκπαίδευση, διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του ανθρώπου, και δίνει εχέγγυα υγιούς κοινωνίας. Πολύπλευρα οφέλη, πρώτη η παιδεία ανταποκρίνεται στις ανάγκες, χαίρεται τον παλμό, την ηθική ανύψωση του ανθρώπου, και ποτέ δε γεννά την άπωση προς τη μάθηση.

Η επιστήμη εργάζεται δια του λόγου, ο οποίος εδρεύει στο νου και φέρει ως αποτέλεσμα τη γνώση (γιγνώσκω). Το σύνολο των ικανοτήτων, δεξιοτήτων που αποκτήθηκε, με την οξύνοια, μελέτη, σε ορισμένο ή ορισμένων τομέων του επιστητού, έχει τη δύναμη, ελευθερώνει, κυβερνά τους ανθρώπους, που έχουν απερίγραπτα πληθύνει.

Απόλυτη γνώση δεν υπάρχει. «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» τονίζει ο Πρωταγόρας. Η αντικειμενική γνώση, βάση της επιστήμης, αποτελεί έμφυτη ανάγκη, η οποία ωθεί στην έρευνα. Οι σημαντικοί καρποί της είναι φορείς του πολιτισμού. Παγγνωσία δε γίνεται, δεν υπάρχει. Η γνώση είναι αρετή. «Ουδείς εκών κακός» του Σωκράτη.

Ο επιστήμονας αποβλέπει στην αλήθεια. Ο Σωκράτης συζητούσε τις διάφορες απόψεις για το καλό, και λάτρεψε με πάθος την αλήθεια. Οι μαθητές του, με σπουδαιότερο τον Πλάτωνα, πίστεψαν ότι μπορούσαν να στηρίξουν με ακλόνητα επιχειρήματα οριστικές θέσεις για το καλό και την αλήθεια. Ο Αριστοτέλης φρόντισε σε μια σειρά από διατριβές να μελετήσει τη λογική σκέψη και να γνωρίσει το καλό και την αλήθεια.

Αργότερα κυριάρχησαν προφορικά ο αγώνας λόγων και ο διάλογος. Τον 4ο π.Χ. αιώνα ο γραπτός πεζός λόγος παρουσιάζει το καλό και την αλήθεια. Ξεχωριστή θέση κατέχει το θέατρο. Δεν επιτρέπεται η ανακοπή της προόδου της επιστήμης, της τεχνικής, γιατί αυτό θα σημάνει επάνοδο στη βαρβαρότητα, ο νους εξυπηρετείται από τα όργανα. Πασιφανής, λοιπόν, η μέγιστη σημασία της δυσχέρειας και του λόγου.