«Για την αναβάθμιση της παιδείας χρειάζεται ψυχραιμία και καλός σχεδιασμός»

Rodiaki NewsRoom

Συνέντευξη με τον Θεόδωρο Παπανδρέου
Επίτιμο Σχολικό Σύμβουλο

Για τα όσα γίνονται και δεν γίνονται στο χώρο της Παιδείας, τον εκσυγχρονισμό ή την τελμάτωσή του εκπαιδευτικού μας συστήματος καθώς επίσης και για τις αναγκαίες τομές που θα πρέπει να γίνουν, μίλησε με συνέντευξή του στη ΡΟΔΙΑΚΗ ο επίτιμος σχολικός Σύμβουλος της περιοχής μας, κος Θόδωρος Παπανδρέου.

Στη συνέντευξή του επισημαίνει συγκεκριμένα:
Κύριε Παπανδρέου σήμερα που τα πάντα μεταλλάσσονται και κλωνοποιούνται και που η παγκοσμιοποίηση έχει κατακλείσει όλες τις χώρες της Γης και που δυστυχώς η ανθρωπότητα μαστίζεται από κρίσεις σε διάφορους τομείς της καθημερινότητας, βλέπετε να γίνεται κάτι στη χώρα μας στο χώρο της Παιδείας;
Διανύουμε αναμφισβήτητα μια περίοδο, η οποία χαρακτηρίζεται από θεσμικές καινοτομίες σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κάθε προσπάθεια παρουσίασης κι επίλυσης οποιουδήποτε προβλήματος από τις επιστημονικές ομάδες, η οποία αποβλέπει στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και της ποιότητας ζωής των ανθρώπων είναι όχι μόνο αδιάφορη, αλλά ταυτόχρονα πνίγεται στο πέλαγος της αφωνίας των αρμόδιων οι οποίοι περί άλλων τυρβάζουν.

Εδώ και λίγα χρόνια ευτυχώς, στο επίκεντρο των θεσμικών καινοτομιών των περισσοτέρων λαών, βρίσκεται και η εκπαίδευση, ως βασικό συστατικό παραγωγής, πολιτισμού και ανάπτυξης κάθε οργανωμένης κοινωνίας. Σε όλες αυτές τις χώρες τα εκπαιδευτικά συστήματα αναθεωρούνται με αποτέλεσμα, άλλα τίθενται σε εφαρμογή και άλλα βρίσκονται σε πειραματικό στάδιο.

Η Παιδεία στη χώρα μας, πού βρίσκεται; Υπάρχει εκσυγχρονισμός ή τελμάτωση του εκπαιδευτικού μας συστήματος;
Σε μια κοινωνία, όπως είναι η ελληνική που βασίζεται εδώ και χρόνια στην προσπάθεια του εκσυγχρονισμού και της δρομολόγησης νέων δομικών αλλαγών, θα πρέπει η ελληνική παιδεία να πάψει να παρασύρεται από την τάση του εύκολου ενθουσιασμού, της πρόχειρης εφαρμογής καθετί καινούριου και ξενόφερτου και αντί αυτού να καθιερώσει το σύστημα του προγραμματισμένου πειραματισμού και της εφαρμογής των νέων μεθόδων προσέγγισης της γνώσης σε ελληνικά πια δεδομένα!

Δυστυχώς στη χώρα μας, τουλάχιστο στο χώρο της παιδείας οι αυτοσχεδιασμοί, απομιμήσεις και οι πειραματισμοί είχαν κι έχουν τον πρώτο λόγο στο σχεδιασμό της εκπαιδευτικής πολιτικής με αποτέλεσμα να μην υπάρχει σταθερό εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά να πρυτανεύει το δόγμα της ταχύτητας και της προχειρότητας, του ράβε-ξήλωνε.

Σήμερα λοιπόν που το εκπαιδευτικό έργο εντάσσεται στο κοινωνικοπολιτιστικό πλαίσιο της κοινωνίας, που διεθνοποιείται κι εκσυγχρονίζεται με απολύτως καινούργιους τρόπους, που τολμά και βάζει σε δοκιμασία παραδοσιακές πλευρές, δομές, μοντέλα, αξίες και εισάγει καινούργια στοιχεία, επιβάλλεται και στη χώρα μας ως αδήριτη ανάγκη να αναδομήσουμε τον τρόπο του συναισθάνεσθαι, σκέπτεσται και πράττειν, ώστε να παραγάγουμε «άλλα» σχήματα και συστήματα νοηματοδότησης;

Πρόσφατα κυκλοφόρησε κάποια εγκύκλιος με τον τίτλο «Η τσάντα στο σχολείο». Τι έχετε να πείτε; Η χειρονομία τούτη θα έχει θετικά αποτελέσματα;

Σχολιάζοντας αντικειμενικά και χωρίς πολιτική σκοπιμότητα τη με Αριθ. 49/30/11/2017 Πράξη τοΔ.Σ του ΙΕΠ με θέμα «η τσάντα στο σπίτι», επιθυμώ να δηλώσω απεριφράστως, ότι η χειρονομία ετούτη αποτελεί μέρος των προσπαθειών εκείνων που συγκροτούν το μεταρρυθμιστικό πακέτο το οποίο πρέπει να πραγματοποιηθεί, κάποτε, για να εκσυγχρονιστεί η ταλαίπωρη παιδεία μας και να δοθεί, επί τέλους φως στο τούνελ της εξελικτικής της πορείας.

Όμως αυτή καινοτομία, καθώς και πολλές άλλες που κατά καιρούς εξαγγέλλονται από τις εκάστοτε πολιτικές αρχές, προφανώς, για εντυπωσιασμό και ψηφοθηρία, πρέπει κάποτε να ιεραρχηθούν, ενιαιοποιηθούν,προγραμματιστούν και χρονολογικά εφαρμοστούν, εφόσον θα συνυπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις, μέσα σε ένα ολοκληρωμένο και καθολικά παραδεκτό προγραμματισμό. Αλλά εδώ,ατυχώς, όπως τουλάχιστο απόδειξε η ιστορική πορεία του εκπαιδευτικού μας συστήματος, εφαρμόζεται συνήθως η μέθοδος του «Καραγκιόζη», τοποθέτηση δηλαδή, του αλόγου πίσω από την άμαξα!

Κατά την κρίση σας, η καινοτομία τούτη παρουσιάστηκε σε κατάλληλη στιγμή, ή έπρεπε να προηγηθούν κάτι άλλα;
Η ανάγκη καθιέρωσης του σλόγκαν «Τσάντα στο σχολείο», καθώς και άλλων καινοτομιών, είναι μια παμπάλαια επιθυμία κι ένα όνειρο κάθε εκπαιδευτικού και γονέα, για λόγους καθαρά παιδαγωγικούς, υγιεινούς και κυρίως εξάλειψης του άγχους της προετοιμασίας της επόμενης ημέρας, σε χρόνο και τόπο ακατάλληλο.
Άλλωστε είναι γνωστό πως το πιο κουραστικό (επάγγελμα), καθήκον στην κοινωνία μας είναι η σχολική ζωή του παιδιού.

Έχει σήμερα, το παιδί μαθητής τις περισσότερες υποχρεώσεις από όλους τους άλλους.
Το νήπιο φορτώνεται με τετράδια, βιβλία, χαρτονάκια, ξυλάκια, πλαστελίνες, εικόνες χρώματα κ.λ.π.
Ο μαθητής στο Δημοτικό έχει τη σάκα, που είναι γεμάτη καθημερινά. Για κάθε μάθημα και δυο βιβλία. Για κάθε βιβλίο και τετράδιο, σχέδια χάρτες, κασετίνες, χειροτεχνίες, μπογιές κ.λ.π.
Το απόγευμα έχει ξένες γλώσσες, δραστηριότητες, αθλήματα και τόσες άλλες απαιτήσεις της μοντέρνας εποχής.

Δηλαδή θα λέγαμε, πως προσπαθούμε στο ασχημάτιστο παιδικό μυαλό να κλείσουμε όλη την ανθρώπινη σοφία. Κατά συνέπεια δεν τηρείται σωστά ο κύκλος της ημερήσιας απασχόλησης του παιδιού. Διότι, κατά τους ειδικούς, το παιδί των 8-10 ετών θα πρέπει να κοιμάται 10 με 11 ώρες την ημέρα. Να διαθέτει 6 με 8 ώρες για πνευματικές δημιουργικές εργασίες, από τις οποίες οι 6 να είναι στο σχολείο και οι 1-2 στο σπίτι. Και οι υπόλοιπες 5 με 6 να διατίθενται για φαγητό, μετακίνηση και ανάπαυση.

Όμως πότε θα παίξει; Πότε θα νιώσει και αυτό σαν παιδί και πότε, σύμφωνα με τις σημερινές συνθήκες, θα προετοιμαστεί για το σχολείο;

Όλες αυτές οι αιτιάσεις δικαιολογούν την καθιέρωση της απόφασης «τσάντα στο σχολείο», όμως οι αρνητικές παράμετροι που θα προκύψουν από την έλλειψη των προϋποθέσεων εφαρμογής του μέτρου τούτου, πώς θα αντιμετωπιστούν, εφόσον δεν έχουν θεσπιστεί τα αντίμετρα για την εφαρμογή της;
Δηλαδή, τι έπρεπε να γίνουν πρώτα για να τεθεί σε εφαρμογή η συγκεκριμένη καθώς και άλλες καινοτομίες για να μπει στο δρόμο του εκσυγχρονισμού η Παιδεία μας;

Τα σημερινά σχολεία, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν έχουν την κατάλληλη και υπερσύγχρονη υλικοτεχνική υποδομή η οποία θα εξασφαλίζει ασφάλεια, άνεση, ευκολία και λειτουργικότητα;
Δεν διαθέτουν άνετες ευάερες, ευήλιες και κατάλληλα εξοπλισμένες αίθουσες διδασκαλίας με τους απαραίτητους αθλητικούς και Γυμναστικούς χώρους;

Δεν είναι εξοπλισμένα όλα με το σύγχρονο εποπτικό υλικό (χάρτες, εικόνες, βιβλία, περιοδικά κλπ).

Δε διαθέτουν όλα τα σύγχρονα ηλεκτρονικά οπτικοακουστικά μέσα διδασκαλίας όπως Η/Υ, μηχανισμούς προβολής και παρουσίασης και δυστυχώς δεν έχουν ακόμη εφοδιαστεί με διαδραστικούς πίνακες και ηλεκτρονικά θρανία, εξοπλισμένα με το ανάλογο λογισμικό πρόγραμμα, έτσι ώστε το κάθε παιδί να διαθέτει στο θρανίο του κι από έναν Η/Υ;

Δεν υπάρχουν, στα περισσότερα σχολεία αίθουσες (εργαστήρια βιωματικής διδασκαλίας) στις οποίες θα συμπληρώνεται το πρακτικό μέρος των μαθημάτων Φυσικής, Χημείας, Μελ. Περιβάλλοντος, Μουσικής, Εικαστικών και Φυσικής Αγωγής κ.λπ.;
Δεν υπάρχει δυστυχώς σχολείο με αίθουσα ανίχνευσης και αξιοποίησης των ιδιαίτερων ικανοτήτων και δεξιοτήτων των μαθητών.

Πολλά σχολεία δε διαθέτουν αίθουσες εμπλουτισμού των εγκυκλοπαιδικών γνώσεων των παιδιών (βιβλιοθήκες) αίθουσες αναψυχής και χαλάρωσης (εντευκτήρια), αίθουσες θεατρικών παραστάσεων και εκδηλώσεων και αίθουσες στις οποίες θα μπορούν να αναπτύσσονται, να εξελίσσονται και να τελειοποιούνται οι ιδιαίτερες ικανότητες του κάθε παιδιού.

Και τέλος απουσιάζουν ατυχώς από πολλά σχολεία (για διάφορους λόγους) οι προϋποθέσεις, οι ευκολίες και οι ανέσεις, οι οποίες θα διατηρούν, αδιάκοπα το ενδιαφέρον για μάθηση, για αυτοδημιουργία και ιδιαίτερα λείπουν τα μέσα εκείνα που θα αιχμαλωτίζουν και θα κρατούν σε υπερένταση την εκούσια προσοχή των παιδιών. Εφόσον λοιπόν δεν υπάρχουν αυτές οι προϋποθέσεις, καθώς και άλλες που αφορούν τις συνθήκες και τα διάφορα εκπαιδευτικά προγράμματα δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστεί κανένα εκσυγχρονιστικό μέτρο!

Εκτός από την έλλειψη της σύγχρονης υλικοτεχνικής υποδομής, τι άλλο πρέπει να προηγηθεί;
Όπως είναι γνωστό, το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν στηρίζεται απόλυτα στις αρχές και το νόημα της ανθρωπιστικής παιδείας, που προβλέπει συστηματική και όχι περιστασιακή διδασκαλία και συνειδητή βίωση των ανθρωπιστικών αξιών και δυστυχώς ακόμη πλανάται στα ασταθή πατώματα της τεχνοκρατικής εκπαίδευσης που έχει ως αντικειμενικό σκοπό την άκρατη ισοπέδωση και τελμάτωση της σύγχρονης κοινωνίας.

Tο ελληνικό σχολείο είναι ακόμη εξεταστικό (κι ελάχιστα ερευνητικό), με στοχοθεσία και απώτερο σκοπό την ταϊστική μέθοδο, τις εξεταστικές εργασίες και την επιδίωξη της γνωσιοθηρίας;.
Δεν λειτουργούν όλα τα σχολεία μας σε πλαίσιο αποκέντρωσης, αυτοδυναμίας και ελευθερίας, που να μπορούν να δίνουν έμφαση στο ποιόν και όχι στο ποσόν της ύλης, καθώς και στον τρόπο διδασκαλίας, ανάλογα με τη μορφή και τις παντοειδείς ανάγκες και συνθήκες της περιοχής.

Δεν μπορεί το εκπαιδευτικό μας σύστημα, παρά τις σπασμωδικές προσπάθειες, να απαγκιστρωθεί ολοκληρωτικά από τις συντεταγμένες του παραδοσιακού γνωσιοκεντρικού χαρακτήρα του σχολείου της αποσπασματικότητας και της παθητικής απόκτησης της γνώσης και δεν έχει απαλλαγεί ακόμη ολοκληρωτικά από το σλόγκαν «Μαθαίνω γιατί διαβάζω;»

Ο τρόπος προσέγγισης της γνώσης και οι πορείες διδασκαλίας, έχουν σαν γνώμονα τη συγκλίνουσα σκέψη, αντί την αποκλίνουσα και μάλιστα, χωρίς τον ατομικό επιστημονικό σχεδιασμό, την πρωτοβουλία και την ελεύθερη επιλογή μεθόδων και τρόπων εργασίας από τους υπεύθυνους.
Ο εκπαιδευτικός, σπάνια αναλαμβάνει την πρωτοβουλία καινοτομιών, την ελευθερία και την ευελιξία να ρυθμίζει και να πραγματοποιεί το διδακτικό του έργο πέρα του ωρολογίου και αναλυτικού προγράμματος του υπουργείου.

Δεν έχουν εισαχθεί οι σύγχρονες μέθοδοι διδασκαλίας σε όλα τα σχολεία,(παρά μόνο σε πειραματικά ) και ο δάσκαλος δεν έχει την απόλυτη ελευθερία να διδάσκει ακολουθώντας δικό του τρόπο και δική του πορεία, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες της δικής του τάξης, έτσι που να ανταποκρίνεται η μάθηση στις πραγματικές ανάγκες των μαθητών του.

Η εκπαίδευσή μας δεν λειτουργεί ακόμη ως μια ασφαλής νησίδα θαλπωρής και κοινωνικοποίησης, μάθησης και πειραματισμού, και μοιάζει σαν να βρίσκεται στον προθάλαμο μιας αδυσώπητης αρένας, όπου κυριαρχούν ο στείρος ανταγωνισμός, η ανία, η βαθμοθηρίας και η ατέρμονη προσπάθεια της πρωτιάς.
Και τέλος έχουν αντιληφθεί οι αρμόδιοι, τι φταίει και υπάρχει πλήρης τελμάτωση του μαθητικού και φοιτητικού δυναμικού, με αποτέλεσμα οι χαρισματικοί μαθητές να στροβιλίζονται στη δίνη της απραξίας και της χωρίς εξασφάλιση της μελλοντικής σταδιοδρομίας τους, να διακόπτουν τα προοδευτικά βήματα ανόδου και να αναζητούν καλύτερες μέρες ζωής στο εξωτερικό, ενώ απεναντίας οι αδύναμοι να συνθλίβονται κάτω από την πίεση της πολύπλοκης και ανοργάνωτης ύλης, με συνέπεια να βαριούνται την εκπαίδευση, να αδιαφορούν και να την απαξιώνουν, διακόπτοντας τη φοίτηση.

Τα περιεχόμενα, η διδακτική δηλαδή ύλη των σχολείων μήπως πρέπει να μειωθεί και να εκσυγχρονιστεί;
Πραγματικά έγιναν αρκετές προσπάθειες για τον σκοπό αυτό, αλλά η ασυμφωνία, η ταχύτητα και η απουσία της γνώμης του μάχιμου εκπαιδευτικού, δεν επέφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Για το λόγο αυτό προκύπτουν οι πιο κάτω παρατηρήσεις:
Στην ουσία δεν έγινε ριζικός εξορθολογισμός της διδασκόμενης ύλης, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί και οικονομηθεί ποιοτικός και ποσοτικός χρόνος για δραστηριότητες που προάγουν τη δημιουργικότητα και την αποκλίνουσα σκέψη των μαθητών.
Σε επίπεδο μαθησιακής ετοιμότητας δεν έχει απαλλαγεί η μαθησιακή διαδικασία από ύλη που επικαλύπτεται, σύμφωνα με το ισχύον σύστημα, για να δίδεται η ευκαιρία δραστηριοτήτων αναπαλαίωση της γνώσης.
Δεν έχει γίνει ο κατάλληλος εκσυγχρονισμός και η επικαιροποίηση της ύλης κατά βαθμίδα στα ουσιώδη, τουλάχιστο σημεία.
Για τους λόγους αυτούς η διδασκόμενη διδακτική ύλη και η δομή των ενοτήτων της δεν επιτρέπει την εφαρμογή συγχρόνων μεθοδολογιών για την αποτελεσματική προσέγγιση της γνώσης.

Τα σχολικά βιβλία που έχουν σήμερα τα παιδιά έχουν εκσυγχρονιστεί έτσι που να γίνονται κατανοητά τα περιεχόμενά τους;
Δυστυχώς τα περισσότερα σχολικά εγχειρίδια δεν επιτρέπουν την εφαρμογή όλων των καινοτόμων διδακτικών προγραμμάτων που έχουν σαν αρχή στην προσέγγιση της γνώσης, τη διαθεματικότητα, τη βιωματική μάθηση και την αποκλίνουσα σκέψη.
Τα περιεχόμενα τους δύσκολα επιτρέπουν τη διασύνδεση κι επεξεργασία των θεμάτων τους, από πολλές οπτικές γωνίες, έτσι ώστε να φωτίζονται πολυπρισματικά για να αναδεικνύεται η σχέση της γνώσης με την πραγματικότητα.

Μερικά από τα βιβλία των μικρών τάξεων δεν παρουσιάζουν τις ενότητες του περιεχομένου τους με παιγνιώδη μορφή, έτσι ώστε με τη γλώσσα και την εικονογράφησή τους να διατηρούν σε ένταση την προσοχή και το ενδιαφέρον τους.
Δυστυχώς δεν περιέχουν δειγματικές ενότητες και παραδείγματα με οδηγίες για την πραγματοποίηση διαθεματικών, βιωματικών εργασιών με αποτέλεσμα να αναγκάζονται οι εκπαιδευτικοί να προμηθεύονται βοηθήματα του ελεύθερου εμπορίου.
Δε διευκολύνουν τη μαθητοκεντρική, τη βιωματική και ομαδοσυνεργατική διδασκαλία στα βοηθητικά μαθήματα των μεγάλων τάξεων.

Τα περιεχόμενα τους σε ελάχιστες μόνο ενότητες μεταφέρουν την καθημερινότητα της ζωής στο σχολικό περιβάλλον των μαθητών και δύσκολα μετατρέπουν τον πλουραλιστικό τρόπο συζήτησης κι εργασίας σε όλες τις φάσεις της σχολικής ζωής.
Δεν περιορίζεται απόλυτα η αυθεντία, η επικυριαρχία και η παντογνωσία του δασκάλου, διότι απαιτείται συνεχώς η παρέμβασή του.

Τέλος δεν υπάρχουν ακόμη παράλληλα σχολικά βιβλία διαφορετικής συντακτικής ομάδας, από τα οποία ο δάσκαλος να μπορεί να σταχυολογεί πληροφορίες και στοιχεία για να αυξάνει και να διευρύνει το εκάστοτε γνωστικό αντικείμενο, συγκροτώντας παράλληλα ένα είδος βοηθήματος, που διευκολύνει τις ανακεφαλαιωτικές κι εμπεδωτικές εργασίες, δίνοντας έτσι κι εδώ την ανάγκη της παρουσίας του εξωσχολικού βιβλίου.

Κατά τη γνώμη σας, κ. Παπανδρέου, τι πρέπει να γίνει για να έχουμε κι εμείς μια εκσυγχρονισμένη παιδεία και ένα αποτελεσματικό εκπαιδευτικό σύστημα;
Πέραν των όσων αναφέρθηκαν, σχετικά με τη σύγχρονη υλικοτεχνική υποδομή, τον σχεδιασμό ενιαίων αναλυτικών προγραμμάτων, τον εξορθολογισμό της διδακτικής ύλης και τον εκσυγχρονισμό των σχολικών εγχειριδίων, θα πρέπει και στη χώρα μας να ισχύσουν ορισμένες μόνιμες αλλαγές, όπως:
*Η καθιέρωση της δια βίου Παιδείας, συστημστικά.
*Η βιωματική μάθηση σε όλα τα μαθήματα και σε όλες τις βαθμίδες.
*Ίσες ευκαιρίες μάθησης για όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως πνευματικού και κοινωνικού επιπέδου.
*Η πραγματοποίηση της μαθησιακής διαδικασίας με την βοήθεια των συγχρόνων ηλεκτρονικών μέσων σε όλες τις βαθμίδες.

*Οι συχνές ερευνητικές εργασίες σε όλα τα μαθήματα από τα παιδιά με τη μέθοδο progect.
*Αύξηση των εργασιών με αποκλίνουσα σκέψη, σε τακτά καθορισμένα χρονικά διαστήματα.
*Αντιμετώπιση των μαθησιακών δυσκολιών και των παιδιών με ελαφρές μαθησιακές δυσκολίες σε όλα τα σχολεία.
*Ανίχνευση, αξιοποίηση κι εκμετάλλευση των ατομικών ταλέντων των παιδιών.
*Καθιέρωση του επαγγελματικού προσανατολισμού, από την τρίτη τάξη.
*Κατάργηση των ηλικιακών τάξεων και καθιέρωση των μεικτών ηλικιακών ή των τάξεων κατά μάθημα.
*Κατάργηση της μελέτης και προετοιμασίας στο σπίτι πέρα της μισής ώρας μελέτης για επανάληψη.
Ακόμη για μια αποτελεσματική εκπαίδευση καλόν είναι κι επιβάλλεται;

*Ο διορισμός δασκάλων ειδικής αγωγής και ψυχολόγου σε κάθε πολυθέσιο σχολείο.
*Καθιέρωση του βοηθού δασκάλου και μείωση των μαθητών κατά τάξη.
*Διαρκής επιμόρφωση και εξειδίκευση των εκπαιδευτικών.

Και τέλος για μια αποτελεσματική εκπαίδευση θα πρέπει επιτέλους και στην Ελλάδα να εφαρμοστεί μια σταθερή εκπαιδευτική πολιτική σε όλα τα θέματα παιδείας, ανεξάρτητα αν αλλάζει η κυβέρνηση και ο υπουργός Παιδείας του οποίου η θητεία θα συνεχίζεται.

Όπως επίσης θα πρέπει απαραίτητα να υπάρχει απόλυτη συναίνεση στο χώρο της παιδείας από όλο τον πολιτικό κι εκπαιδευτικό κόσμο!

Τέλος, θα πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι αν δεν αλλάξει το εκπαιδευτικό και παιδαγωγικό μας σύστημα και παραμείνει καθηλωμένο και παγιωμένο σε μονόπλευρες αντιλήψεις και κυρίως αν δεν γίνει επαναθεώρηση των ρόλων μαθητή-εκπαιδευτικού και επαναϊεράρχηση των απαιτήσεων της κοινωνίας από τα μέλη της, το τρένο στο τούνελ της παιδείας, δεν θα κατορθώσει ποτέ να βγει στο ξέφωτο για την Ιθάκη!!!