Περί χρήματος

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Ηλίας Καραβόλιας

“Τα πουγκιά με το χρυσάφι,καλύτερα και από τις σάκκους της άμμου, παρεμβάλλονται ανάμεσα στον θάνατο και το υποκείμενο που μπόρεσε να συσσωρεύσει το περισσότερο χρυσάφι”.
Σ. Βίντερμαν

Ο Μαρτίνος Λούθηρος πολέμησε το 1517 την “εισπρακτική” πολιτική της τότε καθολικής εκκλησίας, με τα περίφημα συγχωροχάρτια και την “άφεση” αμαρτιών στο Καθαρτήριο της Κολάσεως -γεγονός που άλλαξε όλη την Εκκλησία και όλο το θρησκευτικό ‘βάθος’ του καπιταλισμού. Η ενοχή και το αρχέγονο χρέος από την προτεσταντική ηθική της εργασίας, είχαν εμπορευματοποιηθεί από τις παπικές αυλές και οι πιστοί ένιωθαν ότι ο οβολός θα εξαγνίσει τις αμαρτίες.

Όπως μας θυμίζει και ο Σαίξπηρ στα έργα του η σχέση της θρησκείας με το χρήμα, τον τόκο, το ομόλογο, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί ακριβώς αλλά και να οριοθετηθεί ιστορικά. Οι πρώτες χριστιανικές κοινότητες, οι πρώτες εβραϊκές αλλά και πολλές άλλες, είτε είχαν εμπορική δραστηριότητα είτε όχι, είχαν πάντως ένα νόμισμα, μια αναφορά ενός γενικού ισοδύναμου, ενός γενικού μετατροπέα των αξιών σε ανταλλακτικές (από αξίες χρήσης).

Ο δε Μπαλζάκ μας δίδαξε στα έργα του ότι το πάθος για το χρυσάφι στο Παρίσι του 19ου αιώνα ήταν η φαντασιακή εγγύηση κατά του θανάτου.

Οι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με την πρόελευση του πλούτου και την κυκλοφορία του νομίσματος πάντα μέσα στο πλαίσιο της Πόλις και του Πολίτη. Φιλοσοφικά, το χρήμα υπήρξε πάντα ο Σωκράτης μας. Ο ίδιος δε ο Σωκράτης χρησιμοποιούσε μία μεταφορά με την έννοια του χρήματος για να προτείνει την ευφυΐα ως οικουμενική επιδίωξη: “Υπάρχει μόνον ένα νόμισμα για το οποίο πρέπει να ανταλλάξουμε όλα τα άλλα πράγματα [χαρές και λύπες] – η ευφυΐα.

Η ενσωματωμένη μαιευτική μέθοδος αναζήτησης παθών και ενστίκτων το κάνει να εγγράφει πάνω του μια εικόνα της σκέψης. Ιδέα και πράγμα ταυτόχρονα, ενσαρκώνει πάθη, νοερές και φαντασιακές αναπραστάσεις. Πυρήνας της καπιταλιστικής παράνοιας, γίνεται το λατρεμένο αντικείμενο του πόθου και επιταχύνει τις ορμές και την παρόρμηση του θανάτου μέσα από την συσσώρευση και την δαπάνη ταυτόχρονα.

Το Χρήμα είναι η μεταμόρφωση μιας Μορφής σε Ύλη. Και επειδή σύσσωμη η Οικονομία, και κυρίως η παραγωγή αγαθών εντός της, διέπεται από αυτή την μεταμόρφωση και από την μαρξική αλυσίδα συσσώρευσης Χ-Ε-Χ΄(χρήμα- εμπόρευμα-χρήμα), ας διαβάσουμε τον Baudrillard: ‘ Η οικονομία ζεί αποκλειστικά και μόνο από την αναστολή του θανάτου, συντηρώντας την διαμέσου της υλικής παραγωγής(…) Ο θάνατος εκκοσμικεύτηκε οριστικά μέσα στην υλική παραγωγή’

Η Βίβλος, η θεολογία του Αποστόλου Παύλου και όλες οι θρησκευτικές και τελολογικές αναφορές στην θεολογική εκδοχή της Οικονομίας και του χρήματος, “καλύπτουν” τον θάνατο, τον οποίο η λογοτεχνία, το δοκίμιο και τελικά η ίδια η Ιστορία, τον φέρνει στο προσκήνιο της χρηματοπιστωτικής καθημερινότητας.

“Η ατελεύτητη οφειλή” των Deleuze-Guattari, “H συμβολική ανταλλαγή” του Baudrillard, ο τρόπος με τον οποίο είδαν τον ρόλο του χρήματος στον καπιταλισμό ακόμη και οι ωφελιμιστές της κλασικής βρετανικής σχολής του φιλελευθερισμού του 16ου-18ου αιώνα, δεν αναιρεί την κρυμμένη θανατική οφειλή που κουβαλάει ανα τους αιώνες το χρήμα στην ύλη του και κυρίως στην δυνητικότητα του.

Το πένθος του χρέους, η αρχέγονη οφειλή της προτεσταντικής ηθικής της εργασίας, έχει σήμερα φανερωθεί σε ολόκληρες κοινωνίες. Χρέος-χρόνος- χρηματιστικοποίηση είναι το σύγχρονο τρίπτυχο καθυπόταξης του υποκειμένου από τις τεχνολογίες εξουσίας του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Η θρησκεία της Αγοράς, το σύμπτωμα της απόλαυσης του ατόμου στην μισθωτή σκλαβιά, έκαναν τον W. Benjamin να ονομάσει τον καπιταλισμό ως αυτό που απέφευγαν χιλιάδες χρόνια να αποτυπώσουν οι γραφές: ως θρησκεία.

Ας δοκιμάσουμε τώρα να δούμε στην σημερινή εποχή την εκδοχή του χρήματος –ως- χρέους. Και ας κάνουμε μια νοερή μεταφορά στο Συμβολικό πεδίο, σε ένα επίπεδο ανάλυσης δηλαδή που απαιτεί μια προσωρινή φυγή απο την πραγματικότητα. Και φυσικά αναφέρομαι στο Χρέος ως “οφειλή”, ως υποχρέωση που γεννιέται απο μια σύμβαση.

Ποια εργαλεία χρειαζόμαστε πρώτα απ όλα για μία τέτοια μεταφορά; Κατ αρχήν απαιτείται μια πρώτη ανάλυση για το πώς η Επιθυμία είναι αυτή που ουσιαστικά αξιοδοτείται πλέον ως η υπέρτατη βάση της Οικονομίας. Για το πώς γινόμαστε όλοι μηχανές που παράγουν επιθυμίες, όπως μας ανέλυσαν οι Deleuze-Guattari, και πώς η συγκεκριμένη σύγχρονη επιθυμία (του Χρέους) τείνει όλο και περισσότερο να μοιάζει με αυτοτροφοδοτούμενο σύμπτωμα της ατομικής και συλλογικής μας συμπεριφοράς.

Τα πράγματα περιπλέκονται όταν μια άλλη επιθυμία, αρχέγονη, αυτή της εξόφλησης του χρέους( δηλ. της εξάλειψης της οφειλής σε ατομικό και εθνικό επίπεδο) μοιάζει όλο και περισσότερο απίθανο να εκπληρωθεί στην εποχή μας (και έτσι τροφοδοτεί παθογένειες και ιδεοψυχαναγκαστική συμπεριφορά).

Για μας τους Έλληνες το αρχικό ερώτημα είναι πώς έχει εγγραφεί στο συλλογικό μας ασυνείδητο μια μόνιμη υποθήκη του μέλλοντος έναντι χρέους που κατευθύνθηκε στην κατανάλωση και όχι στην παραγωγή. Και μείζον ερώτημα είναι σήμερα ότι δεν μπορεί να εντυπωθεί στην εθνική μας συνείδηση ο πειθαναγκασμός μιας μόνιμης υποθήκευσης ενός αβέβαιου μέλλοντος, ώστε να ξεχρεωθεί το παρόν, αφού μοιάζουμε πλέον κάτι σαν αντίστροφοι ‘πιστωτές’ μιάς ατέρμονης οφειλής.

Το Πραγματικό σήμερα, η ωμή πραγματικότητα της κρίσης, είναι παράλληλο με την εκδοχή του συμβολικού θανάτου που κουβαλάει το Χρέος. Κάθε οφειλή μοιάζει με θανατικό καρτέρι. “Χρωστάω άρα υπάρχω. Απέκτησα αγαθά με το δάνειο,με την πιστωτική κάρτα, άρα συμβαδίζω με την εθνική υπερχρέωση”. Πρόκειται φυσικά για μια εκδοχή που σχετίζεται ιδιαίτερα με το εθνικό κατοχικό σύνδρομο και τα αρχαιοελληνικά ιδιοκτησιακά /ταξικά συμπλέγματα διαφοροποίησης του Έλληνα ως οικονομικού υποκειμένου και λιγότερο με τις θεολογικές προσεγγίσεις περί χρήματος και οφειλής.

Η σύγχρονη όμως ‘οφειλή’ της Φιλοσοφίας της Οικονομίας είναι να φωτίσει την αναγκαία διαχωριστική γραμμή Φαντασιακού/ Πραγματικού στο φαινόμενο Χρέος.

Να ιχνηλατήσουμε δηλαδή τις ροές της επιθυμίας στο λογισμικό της πιστωτικής οικονομίας, στις παρυφές της υπερχρέωσης ατόμων και κοινωνιών. Να κατανοήσουμε πώς η απείθαρχη μακροοικονομική συμπεριφορά μιας εθνικής οικονομίας, όπως η δική μας, σχετίζεται με την εντατική επιθυμητική παραγωγή και με το νέο μοντέλο μόνιμης μικροοικονομικής ανισοροπίας (λόγω υπερδανεισμού νοικοκυριών, ατόμων, επιχειρήσεων) που μέσω της πιστωτικής υπερεπέκτασης δημιουργεί κρίση υπερσυσσώρευσης πλούτου (ενώ εμείς εθελοτυφλούμε και βλέπουμε μόνο τα συμπτώματα: κρίση χρέους, ρευστότητας, εμπορίου).

Οφείλουμε επίσης να ρίξουμε φως σε μια άλλη κρυμμένη πλευρά του φαινομένου : σε αυτή που περιλαμβάνει την ισχύ του Νόμου που διέπει την Σύμβαση του Χρέους (σημ: είτε σε ιδιωτικό είτε σε εθνικό επίπεδο, οι δανειακές συμβάσεις αποτελούν θεμέλιο λίθο για την δημιουργία και εξόφληση Χρέους) Πχ, καθένας εξ ημών γνωρίζει, εκ των προτέρων πλέον, ότι αγνοεί εκουσίως τα ψιλά γράμματα της δανειακής του σύμβασης με την τράπεζα.

Η προτεσταντική ηθική της εργασίας είναι επίσης μια άλλη αξιοσημείωτη παράμετρος ανάλυσης, αφού η εργασία αυτή καθ εαυτή έχει αλλάξει μορφή, έχει μεταλλαχθεί και υποθηκεύεται σιωπηρά, σχεδόν αθόρυβα. Η δε ενοχή από την δημιουργία χρέους δεν είναι πλέον ασύμβατη με την καλυμμένη αυτή υποθήκη.

Το Χρέος είναι γεννήτορας σε μια αλυσίδα οικονομικών και κοινωνικών καταστάσεων. Είναι φαινόμενο προβολής του παρόντος στο μέλλον, εργαλείο δόμησης ενός σχεδίου ενεχυρίασης μελλοντικών εισοδημάτων και πυρήνας εγκατάστασης βιοπολιτικής στο κοινωνικό σώμα και στο κάθε υποκείμενο ξεχωριστά.

Ο ανθρωπολόγος Graeber μας μυεί στην Ιστορία του Χρέους με ένα βιβλίο του όπου και αξίζει να δούμε πώς ρίζωσαν ιστορικά οι μηχανισμοί υπερχρέωσης λαών και πώς η παγκόσμια οικονομία ενσωματώνει και ανακυκλώνει την ατέρμονη οφειλή δημόσιου και ιδιωτικού χρέους.

Η Οικονομική Φιλοσοφία οφείλει να μελετήσει το φαινόμενο του Χρήματος- Χρέους ως ιστορικό και κοινωνιολογικό δεδομένο. Άλλωστε, δεν είναι μόνο οι περίφημες ελεύθερες αγορές και οι κυβερνήσεις που παράγουν και ανακυκλώνουν Χρέος.

Πρέπει να το αναζητήσουμε και αλλού ως φαινόμενο, να το παρατηρήσουμε όπου εκκολάπτεται και αυτοαναπαράγεται. Να προσδιορίσουμε που γεννιέται και γιατί κινείται σαν δορυφόρος, γιατί αενάως ανανεώνεται με τον μυστικισμό του τόκου. Το νήμα που θα ξετυλίξουμε είναι το νήμα της κρυμμένης αλήθειας του καπιταλισμού: των αφανών σχέσεων που διέπουν τις σχέσεις παραγωγής στις οικονομίες και τοκίζουν τις ανισότητες μεταξύ μας.

Όλο αυτό το σκηνικό των επαναλαμβανόμενων κρίσεων διεθνώς, σχετίζεται με την ερμηνευτική προσέγγιση του Χρέους ως ‘δορυφόρου θανάτου’ όπως λέει ο Baudrillard, σε ένα δια-οικονομικό σύμπαν όπου νιώθεις την αίσθηση της απειροστής, της ατέρμονης δορυφορικής τροχιάς των επιθυμιών (άμεσα σχετιζόμενη με την δορυφορική τροχιά του Χρέους στα τερματικά των αγορών).

Ο C. Aisenestein και ο T. Sedlacek είναι δύο σύγχρονοι μελετητές της θεολογικής εκδοχής στην ανάλυση του χρήματος και του καπιταλισμού. Ο πρώτος ονομάζει το χρήμα “συλλογική παραίσθηση, κάτι που έχει αναμειχθεί στο μυαλό και στις αντιλήψεις μας’ ενώ ο δεύτερος μιλάει για τα “Οικονομικά του Καλού και του Κακού” εκδοχή ενδιαφέρουσα από θεολογική οπτική.

«Πολλά και ανόσια περί το των πολλών νόμισμα γέγονε» έλεγε ο Πλάτων ενώ ο Κικέρων πίστευε ότι “Η ψυχή των πραγμάτων (ή του πολέμου) είναι τα λεφτά’’. Στην σύγχρονη φιλοσοφία, το Χρήμα διαφέρει πλέον από το Κεφάλαιο- και αυτό οφείλεται εν πολλοίς στον Karl Marx.

Η ερμηνευτική προσέγγιση με βάση τόσο τις αποστολικές, θεολογικές όσο και τις φιλοσοφικές θεωρήσεις, σήμερα οφείλει να λάβει σοβαρά υπόψη την τέλεια κινητικότητα του χρήματος, την κοινωνική συμφωνία που αυτό κρύβει (αυτή είναι η ουσία του χρήματος) και το γεγονός ότι πρόκειται για την συγκολλητική ουσία του καπιταλισμού.

Το χρήμα παράγει μια αίσθηση ομοιογένειας ανάμεσα στα πράγματα. Οι Έλληνες αρχαίοι φιλόσοφοι άρχισαν να δίνουν ψηλότερη θέση στο αφηρημένο έναντι του αληθινού, με αποκορύφωμα την δημιουργία από τον Πλάτωνα ενός κόσμου τέλειων μορφών σε σχέση με τον κόσμο των αισθήσεων.

Στην πρωτοκαθεδρία του αφηρημένου δεν τοποθέτησαν την Ύλη αλλά την Μορφή. Όσο και αν φαίνεται παράξενο ή υπερ- απλουστευμένο, τον παγκόσμιο νομισματικό μετατροπέα της Μορφής σε Ύλη, όσο και αν δεν το κατανοούμε πώς το καταφέραμε, τον έχουμε τοποθετήσει στον νου μας ως Χρήμα που είναι την ίδια στιγμή και χειροπιαστό και αφηρημένο , ομοιογενές, απρόσωπο, σκοπός και μέσο ταυτόχρονα…