MΕΣΑΙΩΝΟΛΟΓΙΟ: «Οι Αγίες Ανορεξικές»

Rodiaki NewsRoom

Της Άννας Αχιολά
info@medievalfestival.gr

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα κατά της Δίαιτας, που γιορτάζεται από το 1992 κάθε χρόνο στις 6 Μάϊου, το Μεσαιωνολόγιο θα παρουσιάσει σήμερα το φαινόμενο της Αγίας Ανορεξίας (γνωστή και ως Anorexia Mirabilis ή "θαυματουργή έλλειψη όρεξης"), που εμφανίστηκε μεταξύ των νεαρών γυναικών κατά τον Μεσαίωνα.

Οι Αγίες Ανορεξικές θεωρούνταν γυναίκες σχεδόν υπερφυσικής ευλάβειας και μερικές είχαν αγιοποιηθεί για την αφοσίωσή τους στον Θεό, αφού κάποιες κατέληγαν στον θάνατο από την εξάντληση λόγω μη λήψης τροφής.
Ποιες συνθήκες όμως δημιούργησαν πραγματικά αυτή την τάση στις γυναίκες του Μεσαίωνα;

Το φαγητό πήρε σχεδόν μυθική αξία στη μεσαιωνική Ευρώπη μετά τον Μεγάλο Λιμό του 1315-1317, όταν οι ασταμάτητες καλοκαιρινές βροχές κατέστρεψαν τις περισσότερες καλλιέργειες της ηπείρου. Οι τιμές των τροφίμων αυξήθηκαν δραματικά, έτσι ώστε κατά τη διάρκεια του λιμού, ένα τέταρτο σιταριού, φασολιών ή μπιζελιών να πωλούνται για είκοσι σελίνια, ενώ η ίδια ποσότητα θα κόστιζε μόλις πέντε σελίνια, δύο χρόνια νωρίτερα. Λόγω της ανώμαλης υγρασίας στον αέρα, ήταν πολύ πιο δύσκολο να εξατμιστεί το αλμυρό νερό, με αποτέλεσμα την έλλειψη αλάτων. Χωρίς αλάτι, το κρέας δεν μπορούσε να διατηρηθεί και άρχισε να σαπίζει πολύ γρήγορα, πριν προλάβει να καταναλωθεί.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι ευφάνταστες εικόνες των τροφίμων άρχισαν να φιλτράρονται στη μεσαιωνική παράδοση. Σε άρθρο σχετικά με την αξία των τροφίμων στη μεσαιωνική κουλτούρα, η Dr. Caroline Walker Bynum, κορυφαία επιστήμονας για τα τρόφιμα και το νόημά τους για τις γυναίκες του Μεσαίωνα, διατυπώνει την άποψη ότι η υπερκατανάλωση έγινε συνώνυμη με την απόλαυση των σωματικών απολαύσεων εκείνη την εποχή. Σημειώνει την παρουσία «μαγικών δοχείων που εμφανίζονταν πάντα με φαγητό και ποτό» στις ευρωπαϊκές λαϊκές παραδόσεις, ότι η πιο κοινή φιλανθρωπική πράξη των θρησκευτικών οργανώσεων ήταν να παρέχουν φαγητό στους φτωχούς ή τους αρρώστους και ότι το να μοιράζεται κανείς τρόφιμα με έναν ξένο ήταν " ένδειξη ηρωικής ή ιερής γενναιοδωρίας». Η κατανάλωση φαγητού αντιπροσώπευε επίσης μια σύνδεση μεταξύ του μεσαιωνικού ανθρώπου και του Θεού.

Γιατί όμως, αφού το φαγητό ήταν τόσο σημαντικό για τον μεσαιωνικό πολιτισμό, μερικές γυναίκες έγιναν Άγιες επειδή αρνούνταν να φάνε; Φαινομενικά, με την απόφασή τους οι γυναίκες να μην τρώνε, το θεωρούσαν ως στάση απόρριψης των γήινων απολαύσεων, υπέρ μιας βαθύτερης σύνδεσης με τον Θεό. Αυτή η απόρριψη των όποιων επίγειων ανέσεων ονομάζεται ασκητισμός. Οι Αγίες Ανορεξικές δεν κατανάλωναν τίποτα άλλο από τη Θεία Ευχαριστία (Θεία μετάληψη), καθώς πίστευαν ότι συντηρούσαν έτσι συμβολικά Το «σώμα του Χριστού». Έδιναν μεγάλη αξία στη σχέση της ψυχής με Τον Χριστό και προσδιορίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από την απεικόνιση της σταύρωσης Του. Με την απεικόνιση Του Χριστού, των τότε λαϊκών εικόνων σταύρωσης, ως αποστεωμένη φιγούρα, οι γυναίκες αυτές επέλεξαν να απέχουν από την τροφή ώστε να επιτύχουν τον απώτερο στόχο του ασκητισμού, το Imitatio Christi ή να «υποφέρουν όπως ο Χριστός». Εκλάμβαναν τον πόνο τους ως συμβολική συμμετοχή στον πόνο του Χριστού και έναν τρόπο διαμεσολάβησης για τη σωτηρία στον κόσμο. Ήταν ένα είδος αυτοθυσίας.

Υπάρχουν όμως βαθύτερες θεωρίες που εξηγούν γιατί πραγματικά εκείνες οι γυναίκες έγιναν Ανορεξικές. Στο εκτενές βιβλίο της «Ιερή Γιορτή και Ιερή Νηστεία», η Dr. Caroline Walker Bynum σημειώνει ότι ιστορικά οι γυναίκες είχαν αποκλειστικά την ευθύνη της προετοιμασίας και του σερβιρίσματος των τροφίμων. Όμως, οι κανόνες ευγένειας, την εποχή εκείνη, απαιτούσαν τον διαχωρισμό των ανδρών και των γυναικών στα σημαντικά γεύματα. Έτσι, οι γυναίκες των ανώτερων τάξεων, οι οποίες δεν συνέβαλαν άμεσα στην προετοιμασία ενός γεύματος, περίμεναν στα μπαλκόνια και παρακολουθούσαν το φαγητό να σερβίρεται στους άντρες τους. Ως εκ τούτου, υποστηρίζει η Dr. Bynum: «η απόφαση σχετικά με το αν θα κατανάλωναν τρόφιμα ή όχι, ήταν κατά κάποιο τρόπο η θρησκευτική έκφραση των κοινωνικών γεγονότων».

Ένας καλός τρόπος για τους άνδρες και τις γυναίκες να θεωρούνται ευσεβείς ήταν μέσα από την αυτοαναίρεση, ή μέσω της άρνησης της άνεσης. Οι διατροφολόγοι του Hebrew University J. Griffin και EM Berry, συμφωνούν ότι η «αυτοσυγκράτηση είναι μια τέτοια μορφή αυτό-αναίρεσης», η οποία «εξελίχθηκε σε εξέχουσα μορφή ασκητισμού στην πρώιμη και ύστερη μεσαιωνική περίοδο, ιδιαίτερα για τις γυναίκες». Η Dr. Bynum υποστηρίζει ότι «υπάρχει κάποιος λόγος για τον οποίο οι γυναίκες έλκονταν περισσότερο σε αυτή τη νηστεία απ’ ότι οι άνδρες, επειδή οι γυναίκες συνδέονταν ιδιαίτερα με τα κακά του σώματος». Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Αγίες Ανορεξικές, όπως η Αικατερίνη της Σιένας, λατρεύτηκαν στην πραγματικότητα κατεξοχήν για την αποχή τους από την τροφή. Αυτό ευθυγραμμίζεται με την έρευνα του Dr. Sigal Gooldin για την ανορεξία, ως μέσο επίτευξης αυτού που ονομάζει «ηρωική αυτοδυναμία», ή «τη διαδικασία της προσάρτησης των μη συνηθισμένων εννοιών στις καθημερινές, κοσμικές εμπειρίες».

Η μεσαιωνική κοινωνία ήταν σε μεγάλο βαθμό πατριαρχική, δηλαδή τα θεσμικά της όργανα ελέγχονταν από τους άνδρες. Σε μια κουλτούρα όπου η μέση γυναίκα είχε ελάχιστο έλεγχο στα οικονομικά της, στο μέλλον της, στην εκπαίδευσή της ή ακόμα και στο δικό της σώμα, η απόρριψη της τροφής της πρόσφερε ένα μέσο να αντισταθεί στην πατριαρχική δύναμη της κοινωνίας της. Η Dr. Bynum είναι πεπεισμένη ότι "οι πρακτικές των γυναικών ως προς την λήψη της τροφής τους, συχνά τους επέτρεπαν να καθορίσουν την πορεία της ζωής τους: να απορρίψουν τους ανεπιθύμητους γάμους, να υποκαταστήσουν με θρησκευτικές δραστηριότητες τα κοινωνικά καθήκοντα μέσα στην οικογένεια, να ανακατευθύνουν τη χρήση των πόρων των πατεράδων ή των συζύγων, να επιδιώξουν αλλαγές στα μέλη της οικογένειάς τους, να επικρίνουν ισχυρές κοσμικές ή θρησκευτικές αρχές και να διεκδικήσουν για τον εαυτό τους διδασκαλία, συμβουλευτική και μεταρρύθμιση ρόλων για τους οποίους η θρησκευτική παράδοση παρείχε, στην καλύτερη περίπτωση, αμφιλεγόμενη υποστήριξη».

Εν κατακλείδι, η Αγία Ανορεξία ήταν μια τάση που ακολούθησαν κάποιες νεαρές γυναίκες, στη μεσαιωνική περίοδο, οι οποίες απέρριπταν την τροφή, τόσο για να φέρουν τον εαυτό τους πιο κοντά στον Θεό όσο και για να διεκδικήσουν τον έλεγχο της ζωής και των σωμάτων τους, σε μια πατριαρχική κουλτούρα όπου είχαν ελάχιστη ελευθερία. Και ενώ η Αγία Ανορεξία και η αντίστοιχη σημερινή Νευρική Ανορεξία μπορεί να απέχουν περισσότερα από 600 χρόνια, τα βαθύτερα κίνητρα για την απόρριψη της τροφής είναι ίσως, λίγο – πολύ, παρόμοια, όσο η εικόνα του φαγητού εξακολουθεί να είναι τόσο πολύ δεμένη με την ενοχή. Σε πρόσφατη μελέτη για το European Journal of Clinical Nutrition, οι δρ. J. Griffin και E. Μ. Berry κατέληξαν ότι οι σύγχρονες ανορεξικές μπορεί να συνδέονται με αυτές της μεσαιωνικής περιόδου, με εκπληκτικά παρόμοια κοινωνικά μηνύματα, που εκφράζονται μέσα από τη συμπεριφορά απέναντι στην τροφή.

Ένα πράγμα όμως είναι σίγουρο: όσο οι γυναίκες ζουν σε μια κοινωνία που επιδιώκει να ελέγχει τις αποφάσεις τους, οι γυναίκες πιθανότατα θα στρέφονται συχνά στην απόρριψη της τροφής, ως ένα συμβολικό τρόπο για να αναλάβουν τον έλεγχο της ζωής τους.

Πηγές
https://amedievalwomanscompanion.com
Bynum, Caroline Walker. Holy Feast and Holy Fast: The Religious Significance of Food to Medieval Women. Berkeley: University of California, 1987
www.semanticscholar.org
www.ncbi.nlm.nih.gov