Τοξική χημική επιβάρυνση της διατροφής βρέφους-παιδιού και ο ρόλος του μητρικού θηλασμού

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o Εμμανουήλ Σταματίου
Παιδίατρος Διεθνώς Πιστοποιημένος Σύμβουλος Θηλασμού-IBCLC

Ο θηλασμός αποτελεί το φυσιολογικό τρόπο διατροφής του βρέφους και του μικρού παιδιού, εμφανίζει πλήθος από μοναδικά πλεονεκτήματα που αφορούν την υγεία του μωρού και της μητέρας, την οικογένεια, την κοινωνία, το σύστημα υγείας και το περιβάλλον.

Eπιστημονικές μελέτες και βιωματικές εμπειρίες της μητέρας μας λένε ότι τα παιδιά που θηλάζουν είναι υγιέστερα και ανθεκτικότερα στις λοιμώξεις και σε χρόνια νοσήματα όπως το σάκχαρο, ο καρκίνος κ.ά. Η προστασία αυτή παρατείνεται και πέραν της βρεφικής και παιδικής ηλικίας και διαρκεί σε όλη την ενήλικη ζωή.

Όμως κάθε πολίτης πρέπει να ευαισθητοποιηθεί για τους κινδύνους που συνεπάγεται στην υγεία η περιβαλλοντική μόλυνση που προκαλείται με άμεσο και έμμεσο τρόπο από τη χρήση των τροποποιημένων γαλάτων, μπιμπερό και των επεξεργασμένων βιομηχανικά παιδικών τροφών και να απαιτήσει από κάθε υπεύθυνο να ενεργεί σύμφωνα με το γενικότερο συμφέρον της κοινωνίας.

Ιδιαίτερα τόσο οι εγκυμονούσες όσο και οι θηλάζουσες έχουν κάθε δικαίωμα στην πλήρη και αμερόληπτη ενημέρωσή τους για τα προβλήματα υγείας που είναι δυνατόν να προκύψουν λόγω της επιβάρυνσης του οργανισμού τους από τοξικές χημικές ουσίες, να αντιδράσουν και σε συνεργασία με περιβαλλοντικές ομάδες και ομάδες θηλασμού να απαιτήσουν την ελάττωση των χημικών υπολειμμάτων στην τροφική αλυσίδα και στο περιβάλλον.

Χημικά κατάλοιπα
Το ανθρώπινο είδος καθώς και η άγρια πανίδα φέρουν σταθερά στο σώμα τους ένα φορτίο από βιομηχανικά κατάλοιπα. Όσο ψηλότερα βρίσκεται κάθε οργανισμός στην τροφική αλυσίδα, τόσο αυξάνεται η συγκέντρωσή τους σε αυτόν. Το ανθρώπινο σώμα υπολογίζεται ότι είναι επιβαρυμένο με 200 τεχνητές χημικές ουσίες οι οποίες όχι μόνο παραμένουν σε αυτό αλλά αθροίζονται συνεχώς.

Όλα τα χημικά κατάλοιπα που επιβαρύνουν σταθερά το σώμα του ανθρώπου και την άγρια φύση είναι ξενοβιοτικά, που δεν παράγονται δηλαδή ή δεν υπάρχουν σε φυσιολογικές συνθήκες σε αυτό ή η συγκέντρωσή τους είναι κατά πολύ ψηλότερη από το φυσιολογικό. Παράγονται από τη βιομηχανία ή είναι διασκορπισμένα στη βιόσφαιρα και καταλήγουν στην τροφική αλυσίδα. Το σύνολο από αυτές τις ουσίες μέσω της τροφικής αλυσίδας απορροφάται από το πεπτικό, το αναπνευστικό σύστημα και το δέρμα και εναποτίθενται στους ιστούς του σώματος.

Ορισμένες από αυτές τις τοξικές ενώσεις όπως π.χ. οι διοξίνες είναι εξαιρετικά ανθεκτικές στο σώμα και στο περιβάλλον και χρειάζονται δεκαετίες για να απαλλαγούμε από αυτές.
Στο σύνολό τους σχεδόν οι ενώσεις αυτές είναι λιποδιαλυτές, που σημαίνει ότι διαλύονται και συγκεντρώνονται στο σωματικό λίπος.

Συνήθως η μέτρησή τους γίνεται στο μητρικό γάλα λόγω της μεγαλύτερης περιεκτικότητάς του σε λίπος και της σχετικής ευκολίας που μπορεί να ληφθεί και να μελετηθεί, ενώ βέβαια τα επίπεδά τους μπορούν να μετρηθούν στο αίμα, στον ορό, στο σπέρμα, στον πλακούντα και στο αίμα του ομφάλιου λώρου. Επειδή λοιπόν το μητρικό γάλα χρησιμοποιείται συνήθως για τη μέτρηση του χημικού φορτίου του ανθρώπινου σώματος συχνά οδηγούμαστε στη λανθασμένη παραδοχή ότι το μητρικό γάλα είναι επιμολυσμένο ενώ στην πραγματικότητα ολόκληρο το σώμα μας είναι επιβαρυμένο με επικίνδυνες ανθρωπογενείς χημικές ουσίες.

Κάποιες από τις ανθρωπογενείς χημικές ουσίες χρησιμοποιούνται:
• στη γεωργία (π.χ. παρασιτοκτόνα, λιπάσματα),

• στη βιομηχανία και το εμπόριο (συσκευασία τροφίμων, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές),
• ως ενδιάμεσες ουσίες σε άλλες χημικές διεργασίες (παραγωγή χρωμάτων, πρόσθετα, συντηρητικά),
• ως συστατικά και πρόσθετα σε άλλα προϊόντα (βενζίνη, καύσιμα πυραύλων, υγρά καθαρισμού, καλλυντικά).

•άλλα αποτελούν ανεπιθύμητα προϊόντα βιομηχανικών διεργασιών, όπως οι διοξίνες και τα φουράνια για παράδειγμα που είναι υποπροϊόντα υψηλών θερμοκρασιών για την παραγωγή χάλυβα, τσιμέντου ή για την αποτέφρωση αποβλήτων.

Επιπτώσεις των χημικών υπολειμμάτων στην υγεία και το περιβάλλον
Η έρευνα έχει δείξει ότι τα χημικά κατάλοιπα έχουν βλαβερές επιπτώσεις στον άνθρωπο και την άγρια ζωή. Είναι γνωστό ότι κάποια προκαλούν καρκίνο, άλλα είναι νευροτοξικά και άλλα καταστέλλουν το ανοσοποιητικό και το ενδοκρινικό σύστημα. Ορισμένα συνδέονται με την ανάπτυξη χρόνιων νοσημάτων και μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην αναπαραγωγική λειτουργία.

Ελάχιστα είναι γνωστά για το σωρευτικό τους αποτέλεσμα και για τον τρόπο που επιδρούν μεταξύ τους, ως τοξικό κοκτέιλ. Πολλές από αυτές τις ενώσεις δρουν ως χημικοί ενδοκρινικοί διαταράκτες (EDCs), δηλαδή μιμούνται ανθρώπινες ορμόνες όπως τα οιστρογόνα. Οι χημικοί ενδοκρινικοί διαταράκτες (EDCs) είναι ιδιαίτερα επικίνδυνα όταν δρουν στα γεννητικά κύτταρα παρεμβαίνοντας ενδεχομένως στην αναπαραγωγή και την υγεία των μελλοντικών γενεών του ανθρώπου, θέτοντας τελικά σε κίνδυνο την εξέλιξή μας ως είδος στη φύση.

Κοινά EDCs (ενδοκρινικοί διαταράκτες) που χρησιμοποιούνται ως:
• Παρασιτοκτόνα. Παράδειγμα EDCs: DDT, Chlorpyrifos, Atrazine, 2,4-D, Glyphosate
• Παιδικά προϊόντα. Παράδειγμα EDC: Μόλυβδος, Φθαλικά, Κάδμιο

• Βιομηχανικοί διαλύτες ή λιπαντικά και τα υποπροϊόντα τους. Παράδειγμα EDCs: PCB(πολυχλωριωμένα διφενύλια) και διοξίνες.
• Πλαστικά και υλικά αποθήκευσης τροφίμων: Παράδειγμα EDCs: BPA(δισφαινόλη Α), φθαλικές ενώσεις, φαινόλη.
• Ηλεκτρονικά και δομικά υλικά. Παράδειγμα EDC: Βρωμιωμένα επιβραδυντικά φλόγας, PCBs

• Προϊόντα προσωπικής φροντίδας, ιατρικά σωληνάρια. Παράδειγμα EDC: Φθαλικά, Parabens, Φίλτρα UV
• Αντι-βακτηριακά. Παράδειγμα EDC: Triclosan
• Κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, Ενδύματα. Παράδειγμα EDCs: Perfluorochemical (υπερφθοροχημικά).
• Διχλωριούχο αιθυλένιο.

Τα βρέφη και τα μικρά παιδιά είναι ιδιαίτερα ευάλωτα με σοβαρές επιπτώσεις από την έκθεση σε χημικές ουσίες εφόσον βρίσκονται στα πιο ευαίσθητα στάδια της ανθρώπινης ανάπτυξης. Η προγεννητική έκθεση σε χημικές ουσίες του εμβρύου στη μήτρα είναι μεγαλύ-τερης έντασης, συγκρινόμενη με την έκθεση μετά τη γέννηση του μωρού σε υπολείμματα χημικών ουσιών που βρέθηκαν στο μητρικό γάλα, στα τροποποιημένα γάλατα, σε παιδικές τροφές και σε μπιμπερό.

Η προγεννητική έκθεση ιδιαίτερα στο στάδιο που τα βλαστοκύτταρα διαφοροποιούνται για να δημιουργήσουν συγκεκριμένους ιστούς και όργανα, προκαλεί παθολογικές μεταβολές που οδηγούν αργότερα σε εμφάνιση ασθενειών. Εφόσον η ανάπτυξη του εγκεφάλου αρχίζει στην εμβρυϊκή περίοδο και συνεχίζεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς μετά τη γέννηση και στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής, οι βλάβες που προκαλούνται από χημικά κατάλοιπα μπορεί να προκληθούν πριν και μετά τον τοκετό.

Το μητρικό γάλα περιέχει ουσίες που βοηθούν στη φυσιολογική ανάπτυξη του εγκεφάλου μετά τη γέννηση. Περιέχει επίσης προ-στατευτικούς και αναπτυξιακούς παράγοντες που θα βοηθήσουν το παιδί να αναπτύξει ισχυ-ρό ανοσοποιητικό σύστημα. Ο θηλασμός ως εκ τούτου μετριάζει ή εξαλείφει τις βλαβερές συνέπειες που έχει υποστεί το έμβρυο τόσο στη διάρκεια της εγκυμοσύνης όσο και μετά τον τοκετό στην εξωμήτρια περίοδο.

Αντίθετα με το μητρικό γάλα, τα τροποποιημένα γάλατα δεν παρέχουν καμία προ-στασία και δεν εξουδετερώνουν τις συνέπειες από την έκθεση στις χημικές ουσίες. Αφενός επειδή το τροποποιημένο γάλα δεν περιέχει τον μοναδικό συνδυασμό προστατευτικών και αναπτυξιακών ουσιών του μητρικού γάλακτος και επομένως δεν συμβάλλει στην ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και του ανοσοποιητικού συστήματος. Αφετέρου γιατί τα γάλατα πρώτης, δεύτερης και τρίτης ηλικίας καθώς και αρκετές βιομηχανικά κατασκευασμένες παιδικές τροφές περιέχουν σε ψηλότερα επίπεδα τα ίδια χημικά κατάλοιπα απ΄ότι βρέθηκαν στο μητρικό γάλα.

Οι ίδιες χημικές ουσίες έχουν βρεθεί σε βιομηχανικά επεξεργασμένα τρόφιμα για μεγαλύτερα παιδιά και ενήλικες. Η έκθεση σε μερικές από αυτές τις ουσίες μπορεί να γίνει άμεσα από τα πλαστικά μπιμπερό και τα κύπελλα που χρησιμοποιούνται για χορήγηση υγρών και τροφής σε βρέφη και μικρά παιδιά ή έμμεσα με τη μεταφορά τους στα τρόφιμα και ποτά από τα πλαστικά μπιμπερό και την εποξική ρητίνη που επαλείφει εσωτερικά τα δοχεία και τις συσκευασίες από κασσίτερο.

Εκτός αυτού το τροποποιημένο γάλα σε σκόνη μπορεί να έχει μολυνθεί με επικίνδυνα βακτήρια που εισάγονται κατά τη διαδικασία παρασκευής τους, για παράδειγμα με Cronobacter sakazaki. Επιμόλυνση μπορεί να συμβεί με τα ίδια ή και άλλα μικρόβια κατά τη διαδικασία επανασύστασης ή αποθήκευσης του γάλακτος. Για την αποφυγή αυτού του κινδύνου θα πρέπει να ακολουθούνται οι συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για την προετοιμασία και ανασύσταση των κονιοποιημένων γαλάτων. Η μαζική παραγωγή τροποποιημένου γάλακτος και παιδικών τροφών επιδεινώνει τη ρύπανση του περιβάλλοντος εξ’ αιτίας της εκτεταμένης χρήσης:

• Διαθέσιμης γης, λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιούνται και αποβλήτων που παράγονται (συχνά μετά από καταστροφή των δασών) για την ανάπτυξη της βιομηχανίας γαλακτοκομικών προϊόντων και την αναπαραγωγή και εκτροφή εκατομμυρίων αγελάδων. Οι εκκρίσεις και τα αέριά τους παράγουν 50 εκατομύρια τόνους μεθανίου ετησίως, γεγονός που συμβάλλει στη δημιουργία των αερίων του θερμοκηπίου και την υπερθέρμανση του πλανήτη. Στη Βραζιλία τα δάση αποψιλώνονται και καίγονται για να δημιουργήσουν φυτείες σόγιας για την εκτροφή των αγελάδων.
• Χαρτιού, πλαστικών, καουτσούκ, γυαλιού και μετάλλων που σπάνια ανακυκλώνονται και πρώτων υλών που απαιτούνται για τη συσκευασία και τη διακίνησή τους.

• Νερού, χημικών διεργασιών και ενέργειας που απαιτούνται για την παραγωγή και τις μεταφορές.
• Νερού, υλικών, διαφόρων χημικών προϊόντων και ενέργειας καθώς και πρώτων υλών για την κατασκευή σκευών που απαιτούνται για την προετοιμασία και τη χορήγηση του φαγητού στα βρέφη και στα παιδιά.
• Μη βιοδιασπώμενων αποβλήτων που συχνά απορρίπτονται σε ανοιχτούς χώρους ή σε χώρους υγειονομικής ταφής, καίγονται απλώς ή αποτεφρώνονται ή στην καλύτερη περίπτωση ανακυκλώνονται.

Με όλα αυτά γίνεται κατάχρηση των περιορισμένων φυσικών πόρων του πλανήτη, γεγο-νός που συμβάλλει στην αύξηση της ρύπανσης του εδάφους, του νερού, της εξάντλησης των πρώτων υλών, τη δημιουργία των αερίων του θερμοκηπίου, την αύξηση της θερμοκρασίας της Γης, την κλιματική αλλαγή, και τις επιπτώσεις στη γεωργία, την ασφάλεια των τροφίμων, τη διατροφή και την υγεία.

Επειδή ορισμένες από αυτές τις διεργασίες προκαλούν την εκπομπή επικίνδυνων ουσιών στο περιβάλλον, η απόφαση για μη θηλασμό, με τη δικαιολογία της παρουσίας χημικών ουσιών στο μητρικό γάλα, οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στο αντίθετο αποτέλεσμα δηλαδή στην αύξηση των επιπέδων των χημικών ουσιών στο περιβάλλον. Έτσι οι υπεύθυνοι για τη χάραξη της πολιτικής σε αυτόν τον τομέα θα πρέπει να επα-γρυπνούν για την ανάγκη δημιουργίας της κατάλληλης νομοθεσίας που θα αποβλέπει στη μείωση των αποβλήτων και της ρύπανσης που προκαλούνται από την παραγωγή και τη διάθεση μη βιοαποικοδομήσιμων ουσιών.

Συνέπειες στον θηλασμό
Αναφέρεται συχνά ότι το μητρικό γάλα περιέχει διοξίνες και άλλα υπολείμματα χημι-κών ουσιών και εφόσον εμφανίζει υψηλή αναλογία λίπους, οι λιποδιαλυτές χημικές ενώσεις εύκολα μπορούν να μετρηθούν σε αυτό. Δεν σημαίνει όμως ότι το μητρικό γάλα είναι περισσότερο μολυσμένο από τα υπόλοιπα μέρη του σώματος ή ότι οι χημικές ουσίες που βρίσκονται σε αυτό προκαλούν μεγαλύτερη βλάβη από εκείνες που βρίσκονται σε άλλα όργανα του σώματος.
Οι ερευνητές συμφωνούν ότι η έκθεση σε χημικά κατάλοιπα μέσω του πλακούντα είναι πολύ πιο επικίνδυνη για το έμβρυο παρά στο βρέφος μέσω του μητρικού γάλακτος.

Για παράδειγμα υψηλά επίπεδα φυτοφαρμάκων, PCBs ή διοξινών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να οδηγήσουν σε πλημμελή ανάπτυξη πολλών ιστών και οργάνων του εμβρύου και του παιδιού κυρίως από το νευρο-ενδοκρινικό και ανοσοποιητικό σύστημα. Το μητρικό γάλα όμως έχει αποδειχθεί ότι μετριάζει ή ελαχιστοποιεί τις επιπτώσεις που προκαλούνται από την έκθεση σε αυτές τις ουσίες κατά τη διάρκεια του εμβρυϊκού βίου. Το μητρικό γάλα περιέχει εκατοντάδες συστατικών που ο ρόλος τους κατά το μεγαλύτερο ποσοστό παραμένει ακόμη άγνωστος στην επιστήμη και το σημαντικότερο
>Συνέχεια από τη σελ. 16

είναι ότι το ίδιο ισχύει για τον τρόπο αλληλοεπίδρασης μεταξύ τους ή με τους ξένους ρύπους. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι τα θηλάζοντα βρέφη έχουν την ικανότητα να μεταβολίζουν, να εξουδετερώνουν ή με τη φυσιολογική μικροβιακή χλωρίδα τους να καταστρέφουν τους περιβαλλοντικούς ρύπους μειώνοντας τις βλαβερές συνέπειες από την έκθεση σε αυτούς.

Όσον αφορά την προστασία από τον καρκίνο στο μητρικό γάλα υπάρχει μία ουσία που λέγεται HAMLET η οποία μπορεί να σκοτώσει περισσότερες από 40 μορφές καρκινικών κυττάρων και αφήνει άθικτα τα φυσιολογικά κύτταρα. Πολυάριθμες έρευνες τα τελευταία χρόνια έχουν δείξει ότι ο μη θηλασμός αυξάνει τον κίνδυνο παιδικής λευχαιμίας κατά 50%. Αντίθετα άλλες έρευνες έχουν δείξει ότι συστατικά από το μητρικό γάλα παραμένουν στο σώμα επί δεκαετίες για να ενισχύουν όποτε χρειαστεί το ανοσοποιητικό σύστημα.

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η διατροφή με τροποποιημένο γάλα στερείται οποιασδήποτε προστατευτικής επίδρασης έναντι αυτών των κινδύνων για την υγεία. Στο παρελθόν έχουν αποσυρθεί παρτίδες που περιείχαν κομμάτια από γυαλί, μέταλλα, σαλμονέλλα και διάφορους μικροοργανισμούς. Επιπλέον τα τροποποιημένα γάλατα περιέχουν υπερβολικές ποσότητες μετάλλων όπως αργίλιο, μαγγάνιο, κάδμιο και μόλυβδο. Σε κάποιες παρτίδες βρέθηκε αφλατοξίνη γνωστό καρκινογόνο το οποίο δεν υπάρχει περίπτωση να βρεθεί στο μητρικό γάλα.

Ο θηλασμός ακόμη και σε μολυσμένο περιβάλλον και μετά από σημαντικά επίπεδα έκθεσης σε χημικές ουσίες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, έχει τόσο θετικό αντίκτυπο στη διατροφή, την υγεία και την ανάπτυξη των παιδιών, ώστε οι περισσότερες υγειονομικές αρχές συνιστούν την προστασία, την προώθηση και την υποστήριξή του. Στη γενική αυτή σύσταση θα πρέπει να προσθέσουμε ακόμα μερικές συγκεκριμένες σκέψεις:

• Εκτός από περιπτώσεις βιομηχανικών καταστροφών και εξαιρετικά υψηλών επιπέδων επικίνδυνων υπολειμμάτων μετά από βιομηχανικό ατύχημα, η σύσταση για προστασία, προώθηση και στήριξη του θηλασμού ισχύει διότι τα οφέλη του θηλασμού υπερτερούν σε μεγάλο βαθμό οποιασδήποτε πιθανής βλάβης.

• Η συζήτηση σχετικά με τις αναφορές χημικών καταλοίπων που ανιχνεύονται στο μητρικό γάλα δεν πρέπει να επηρεάζει τη μητέρα και να την οδηγεί στην απόφαση να μη θηλάσει.
• Οι μελλοντικοί γονείς και όσοι ασχολούνται με τη φροντίδα των παιδιών θα πρέπει να ενημερώνονται για τους πρακτικούς τρόπους μείωσης της έκθεσης σε τοξικές χημικές ουσίες (βλέπε πλαίσιο στην επόμενη σελίδα).

Σημαντικό είναι να αναγνωρίσουμε το γεγονός ότι το φορτίο της χημικής ρύπανσης, όπως αποκαλύπτεται από την παρουσία καταλοίπων στο μητρικό γάλα, μετακινείται γρήγορα από τους πληθυσμούς υψηλού προς τους πληθυσμούς χαμηλού εισοδήματος του πλανήτη μας. Αυτό οφείλεται σε δύο αλληλεξαρτώμενους παράγοντες, στην ανακατανομή της βιομηχανίας και τους αδύναμους περιβαλλοντικούς κανονισμούς στις αναπτυσσόμενες βιομηχανικά χώρες.

Ο βιολογικός έλεγχος του μητρικού γάλακτος και άλλων ιστών του σώματος πρέπει να πραγματοποιείται τακτικά σε όλες τις χώρες και περιοχές που πλήττονται από τη ρύπανση του περιβάλλοντος και οι μητέρες και το ευρύ κοινό να ενημερώνονται κάθε φορά για τα ευρήματα με κάθε διαφάνεια. Μια τέτοια διαδικασία θα βοηθούσε στην επιβολή αυστηρότερων κανονισμών για την προστασία του περιβάλλοντος και του μητρικού γάλακτος, με αποτέλεσμα να ωφελείται τελικά όλη η κοινωνία, όχι μόνο οι μητέρες και τα παιδιά.

Οι δράσεις για την προστασία του περιβάλλοντος, της τροφικής αλυσίδας και του μητρικού γάλακτος από τη βιομηχανική ρύπανση είναι επειγόντως αναγκαίες κυρίως στους πληθυσμούς χαμηλού εισοδήματος.
Το πλαίσιο στην επόμενη σελίδα δείχνει ορισμένους τρόπους για την προστασία του εαυτού μας και των οικογενειών μας από την έκθεση σε τοξικές χημικές ουσίες.

Πρακτικοί τρόποι μείωσης της έκθεσης σε τοξικές χημικές ουσίες.
• Αυξάνουμε την πρόσληψη φρέσκων τροφίμων, ιδίως φρούτων και λαχανικών, και μειώνουμε την πρόσληψη λιπών, ιδιαίτερα αυτών ζωικής προέλευσης.
• Πλένουμε σχολαστικά τα φρούτα και τα λαχανικά πριν τα φάμε για να εξαλείψουμε τα χημικά κατάλοιπα στην επιφάνειά τους.
• Κατά το δυνατόν, να προτιμούμε τα πιστοποιημένα βιολογικά τρόφιμα.

• Κατά το δυνατόν, ιδίως στη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της γαλουχίας, να αποφεύγεται η κατανάλωση μεγάλων ψαριών (π.χ. ξιφία, τόνου, καρχαριοειδών) που συσσωρεύουν χημικά υπολείμματα. Προτιμούμε τα μικρά ψάρια. Ο σολομός εκτροφής έχει επίσης αναφερθεί ότι έχει υψηλά επίπεδα PCB. Τα άγρια ψάρια που αλιεύονται είναι καλύτερη επιλογή.

• Πρόληψη υπερβάλλοντος βάρους και παχυσαρκίας. Εάν είστε υπέρβαροι ή παχύσαρκοι, μην προσπαθείτε να χάσετε βάρος γρήγορα κατά την εγκυμοσύνη και τη γαλουχία, καθώς αυτό θα απελευθερώσει χημικά υπολείμματα που συσσωρεύονται στο λιπώδη ιστό, προς το αίμα και το μητρικό γάλα.

• Αποφεύγουμε τη χρήση πλαστικών που περιέχουν φθαλικές ενώσεις και δισφαινόλη Α. Να προτιμούμε γυάλινα ή κεραμικά δοχεία για τρόφιμα και ποτά.
• Αποφεύγουμε την έκθεση στον καπνό του τσιγάρου, περιέχει περισσότερες από 3.500 επιβλαβείς χημικές ενώσεις.

• Αποφεύγουμε ουσίες που περιέχουν επιβλαβή χημικά υπολείμματα για προσωπική φροντίδα (σαμπουάν, καλλυντικά), οικιακή εργασία (χρώματα, διαλύτες, κόλλες, απορρυπαντικά) ή κηπουρική (φυτοφάρμακα), ειδικά κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της γαλουχίας. Προτιμούμε βιολογικά προϊόντα για τα μαλλιά και το μακιγιάζ και επιλέγουμε "ασφαλή" οικιακά προϊόντα καθαρισμού.

• Αποφεύγουμε τα κτίρια ή τα σπίτια που η ξυλεία τους έχει εμποτιστεί με τη χημική ουσία dieldrin για την καταπολέμηση των τερμιτών (σαράκι του ξύλου).
• Για τις εργαζόμενες γυναίκες και τους άνδρες αναπαραγωγικής ηλικίας και ειδικότερα για τις γυναίκες που εργάζονται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της γαλουχίας, να υπερασπίζεται το δικαίωμα εργασίας σε περιβάλλον χωρίς χημικά υπολείμματα.

Συμπεράσματα
Οι υπεύθυνοι για τη λήψη αποφάσεων σε βιομηχανικό και πολιτικό επίπεδο θα πρέπει:
• να υιοθετήσουν φιλικές προς το περιβάλλον πρωτοβουλίες παραγωγής και διάθεσης αποβλήτων.
• να προωθήσουν εκστρατείες ενημέρωσης σχετικά με τους οικολογικούς κινδύνους.
• να αναπτύξουν ένα κατάλληλο νομικό πλαίσιο για την πρόληψη της επιβλαβούς ρύπανσης του περιβάλλοντος και για την προστασία της υγείας των παιδιών μας, τόσο των σημερινών όσο και των μελλοντικών γενεών.

Η παγκόσμια εφαρμογή της Σύμβασης της Στοκχόλμης για τους επίμονους οργανικούς ρύπους (ΠΟΠ) , η οποία απαγορεύει την παραγωγή και χρήση πολλών ιδιαίτερα ανθεκτικών και τοξικών ενώσεων, θα οδηγήσει, ενδεχομένως, σε έναν κόσμο απαλλαγμένο από χημικά κατάλοιπα. Ο αρχικός αριθμός απαγορευμένων ενώσεων ήταν 12. O αριθμός αυτός αναθεωρείται περιοδικά με βάση τα στοιχεία τοξικότητας.

Οι αυστηροί έλεγχοι που εφαρμόζονται από ορισμένες χώρες σχετικά με την εκπομπή χημικών ρύπων στον ατμοσφαιρικό αέρα, το έδαφος και το νερό έχουν οδηγήσει σε προοδευτική μείωση του περιβαλλοντικού τους φορτίου, όπως προκύπτει από πρόσφατη έρευνα που συντονίζεται από την ΠΟΥ και το UNEP. Η μείωση των ρύπων συμβάλλει για ένα περιβάλλον απαλλαγμένο από χημικά υπολείμματα. Η μείωση αυτή είναι επίσης δυνατή στις πρόσφατα εκβιομηχανισμένες χώρες, εφόσον η σωστή πολιτική δέσμευση θα προωθείται από την πίεση των πολιτών, ενώ οι γυναίκες και οι μητέρες θα βρίσκονται στην πρώτη γραμμή.

Πηγές:
1 http://www.chemicalbodyburden.org/whatisbb.htm
2 Hertz-Picciotto I, Youn Park H, Dostal M et al. Prenatal exposures to persistent and non-persistent organic compounds and effects on immune system development. Basic Clin Pharmacol Toxicol 2008;102:146-54

3 Germ cells are present in the human embryo during the first 6 weeks; they then migrate to the gonads to give rise to spermatozoa and ova. They are the link between generations.
4 Bergman Å, Heindel JJ, Jobling S, Kidd KA, Thomas Zoeller R (editors). State of the science of endocrine disrupting chemicals 2012. United Nations Environment Programme and the World Health Organization, 2013

5 Cells that can differentiate into diverse specialized cell types. In a developing embryo, stem cells can differentiate into all the specialized cells of the various developing organs and tissues, but can also maintain the normal turnover of regenerative tissues, such as blood, skin or intestine.

6 Soto AM, Vandenberg LN, Maffini MV et al. Does breast cancer start in the womb? Basic Clin Pharmacol Toxicol 2008;102:125-33
7 LaKind JS, Berlin CM, Mattison DR. The heart of the matter on breastmilk and environmental chemicals: essential points for healthcare providers and new parents. Breastfeed Med 2008;3:251-9

8 Ljung K, Palm B, Grandér M et al. High concentrations of essential and toxic elements in infant formula and infant foods: a matter of concern. Food Chemistry 2011;127:943-51
9 http://www.who.int/foodsafety/publications/micro/pif_guidelines.pdf Implications for breastfeeding Breastmilk is often cited as containing dioxins and other chemical residues.14 This is because breast

10 LaKind JS, Berlin CM, Naiman DQ. Infant exposure to chemicals in breast milk in the United States: what we need to learn from a breast milk monitoring program. Environ Health Perspect 2001;109:75-88
11 Wigle DT, Arbuckle TE, Turner MC, Bérubé A, Yang Q, Liu S, et al. Epidemiologic evidence of relationships between reproductive and child health outcomes and environmental chemical contaminants. J Toxicol Environ Health B Crit Rev 2008;11:373–517

12 Ribas-Fito N, Julvez J, Torrent M et al. Beneficial effects of breastfeeding on cognition regardless of DDT concentrations at birth. Am J Epidemiol 2007;166:1198-202
13 Cattaneo A, Lehners M. Letter published in Environmental Health Perspectives, September 2004: http://www.ibfan.org/prents_corner-residues-more-letter.html

14 Pronczuk J, Moy G, Vallenas C. Breast Milk: an Optimal Food. Environ Health Perspect 2004;112:A722-23
15 Mead MN. Contaminants in human milk: weighing the risks against the benefits of breastfeeding. Environ Health Perspect 2008;116:A427-34

16 Arendt M. Communicating human biomonitoring results to ensure policy coherence with public health recommendations: analysing breastmilk whilst protecting, promoting and supporting breastfeeding. Environ Health 2008;7(Suppl 1):S6
17 Geraghty SR, Khoury JC, Morrow AL et al. Reporting individual test results of environ-mental chemicals in breastmilk: potential for premature weaning. Breastfeed Med 2008; 3:207-13

18 LaKind JS, Berlin CM, Sjödin A et al. Do human milk concentrations of persistent organic chemicals really decline during lactation? Chemical concentrations during lactation and milk/serum partitioning. Environ Health Perspect 2009;117:1625-31

19 Fromme H, Gruber L, Seckin E et al. Phthalates and their metabolites in breast milk: results from the Bavarian Monitoring of Breast Milk (BAMBI). Environment Interna-tional 2011;37:715-22
20 Gascon M, Verner MA, Guxens M et al. Evaluating the neurotoxic effects of lactational
exposure to persistent organic pollutants (POPs) in Spanish children. NeuroToxicology 2013;34:9-15

21 Meucci V, Soldani G, Razzuoli E et al. Mycoestrogen pollution of Italian infant food. J Pediatr 2011;159:278-83
22 Sakamoto M, Chan HM, Domingo JL et al. Changes in body burden of mercury, lead, arsenic, cadmium and selenium in infants during early lactation in comparison with placental transfer. Ecotoxicology and Environ-mental Safety 2012;84:179-84

23 Nachman RM, Fox SD, Golden WC et al. Urinary free bisphenol A and bisphenol A-glucuronide concentrations in newborns. J Pediatr 2013;162:870-2
24 Lachenmeier DW, Maser E, Kuballa T et al. Detailed exposure assessment of dietary furan for infants consuming commercially jarred complementary food based on data from the DONALD study. Maternal and Child Nutrition 2012;8:390-403

25 Schier JG, Wolkin AF, Valentin-Blasini L et al. Perchlorate exposure from infant formula and comparisons with the perchlorate reference dose. Journal of Exposure Science and Environmental Epidemiology 2010;20:281-7
26 Royal College of Obstetricians and Gynaecologists. Chemical exposures during pregnancy: dealing with potential, but unproven, risks to child health. RCOG Scientific Impact Paper 37, 2013 http://www.rcog.org.uk/files/rcog-corp/5.6.13ChemicalExposures.pdf

27 Díaz-Gómez NM, Ares S, Hernández-Aguilar MT et al. for the Breastfeeding Committee of the Spanish Association of Paediatrics. Conta-minantes químicos y lactancia materna: to-mando posiciones. An Pediatr (Barc) 2013 http://dx.doi.org/10.1016/j.anpedi.2013.04.00