Τα χαλικωτά δάπεδα στη Σύμη

Rodiaki NewsRoom

Σύντομο ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο

Γράφει ο
Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης
Λαογράφος-Ερευνητής

«Δάπεδον είχεν εν αβακίσκοις συνκείμενον εκ παντίων λίθων…»
«πολύ των τοίχων βελτίους ημείς και του εδάφους σεμνότεροι…»
«οίκον τερπνόν ανήγειρεν ο γενναίος Ακρίτης το έδαφος εφαίρδυνεν,
εψήφωσεν εν λίθοις…»

Η επίσκεψή στο νησί της Σύμης, το 2012, με έφερε στην ευχάριστη θέση να γνωρίσω τη λαϊκή αρχιτεκτονική των βοτσαλωτών δαπέδων του νησιού. Εντυπωσιάστηκα από την αισθητική την οποία προσδίδει στον περιβάλλοντα χώρο, στα σπίτια, στις εκκλησίες, στις πλατείες και σε κάθε τι που μπορεί να διακοσμηθεί από αυτού του είδους τα δάπεδα.

Με την εμφάνιση του νεοκλασικισμού στα Δωδεκάνησα αρχίζουν να στρώνονται οι αυλές με βότσαλα ή χαλίκι, όπως διαφορετικά λέγονται στη Σύμη. Ο τρόπος που τοποθετούνται σήμερα αυτά τα χαλικόστρωτα αποτελεί αναβίωση αρχαίας τεχνικής. Η Μινωική εποχή διατηρεί τα πρωτεία στον ελληνικό χώρο. Σπουδαία βοτσαλωτά της αρχαιότητας είναι αυτά που σώζονται στον νομό Πέλλης, όπου χρονολογούνται από τον 4ο αιώνα π.Χ.

Στην εποχή της τουρκοκρατίας δεν έσβησε η παράδοση στην τεχνική των βοτσαλωτών δαπέδων. Τη μεγαλύτερή της ακμή γνωρίζει την περίοδο 1830 – 1900 και την αντίστοιχη του μεσοπολέμου. Οι Ιταλοί τα χρησιμοποίησαν στις αυλές των δημοσίων κτηρίων. Παρατηρείται όμως ακόμη και απλοϊκοί άνθρωποι περιορισμένης οικονομικής δυνατότητος να διακοσμούν τις αυλές των σπιτιών των. Κύριο μέλημα και πρωτίστη μέριμνα όμως ήταν η χρήση τέτοιων δαπέδων στις αυλές των εκκλησιών.

Η διακόσμηση των δαπέδων συνεχίστηκε μέχρι τους νεωτέρους χρόνους σε πολλούς Ελληνικούς τόπους, σαφώς και στη Σύμη. Η διακόσμηση αυτή απαντάτε και εδώ σε οικίες, εκκλησίες και εξωτερικούς δημοσίους χώρους. Οι ψηφοθέτες, όπως και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, μεταχειρίζονται εκ παραδόσεως προς στρώση των δαπέδων από την ακτή, πλακοειδούς μορφής, λόγω της τριβής τους από τα θαλάσσια κύματα.

Έχουν παρατηρηθεί και δημιουργηθεί, σχετικά με τη Σύμη, ποικίλα θέματα χαλικωτών δαπέδων. Στα Παναΐδια του νησιού (Φυτικά – Ζωικά). Δάπεδα σε σχήμα «ρόμβου» (Γεωμετρικά), καθώς και τα «Ανθέμια» (Κοσμήματα). Τέλος, παρατηρήθηκε γοργόνα που βυθίζει καράβι και κρατά άγκυρα στο άλλο χέρι, η οποία βρίσκεται στον Άγιο Παντελεήμονα και στον Αη Γιώργη του νησιού. Σχετική ιστορία έχει καταγραφεί παλαιότερα στο νησί (Ν. Πολίτης, Παραδόσεις τόμος Ά, σελ. 310) για τη «Βεργόνα της Αττάλειας», η οποία αναφέρει: «Στον κόρφο της Αττάλειας κατοικά η Βεργόνα της Αττάλειας. Ένα θηρίο, που είναι, απού την κεφαλήν ως τη μέση γυναίκα με μακρυά μαλλιά, και από την μέσην και κάτω ψάρι. Αυτή πηγαίνει κοντά στα καράβια που περνούν και γίνεται ξέρη. Και ρίχτει τα μαλλιά της απάνου του, το τραβά, το αναποδογυρίζει και το βουλιάζει, και τρώγει τους ανθρώπους που είναι μέσα, ή όλους ή όσους θέλεις…». (βλ. φύλλο εφημερίδος στις 20-1-21 και στον διαδικτυακό ιστότοπο της εφημερίδος ΡΟΔΙΑΚΗ στις 21-1-21
https://www.rodiaki.gr/article/451176/symh-apo-ton-n-polith-ston-sygxrono-laiko-anthrwpo)

Παρ’ όλη τη σημερινή ταχεία ανάπτυξη γνώσεων και τεχνικών ικανοτήτων, η τέχνη και ο τρόπος κατασκευής του βοτσαλωτού δαπέδου παραμένει παραδοσιακός. Ολοένα και περισσότερα σύγχρονα οικοδομήματα και υποδομές χρησιμοποιούν και στρώνουν αυτά τα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής δάπεδα. Κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι οι εναλλαγές μαύρων και άσπρων (και αποχρώσεων αυτών) βοτσάλων σε διάφορα σχέδια, όπου ικανοποιούν πλήρως την αισθητική του χώρου, αφήνοντας στον ταξιδιώτη ένα αίσθημα ευεξίας.

Ως σημαντική παρατήρηση θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα βοτσαλωτά δάπεδα είναι στοιχείο της παραδοσιακής μας κληρονομιάς, αξίζοντας να διατηρηθεί και στο μέλλον.

Οι αναφορές μας από τη Σύμη έρχονται να συμπληρώσουν το ιστορικό πλαίσιο. Ανάπτυξη και συστηματική τοποθέτηση χαλικωτών δαπέδων στο νησί έγινε έως τα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, με αποτέλεσμα να μπορούμε να αντλήσουμε, μέσω της προφορικής ιστορίας, σημαντικούς τεχνίτες αυτού του αρχιτεκτονικού είδους.
Πληροφορίες όμως έχουμε, ότι «στρώνανε χαλίκια οι μοναχοί» από τα μοναστήρια. Έκτοτε έως σήμερα η όποια ανάγκη δημιουργηθεί για τη στρώση των χαλικωτών δαπέδων, καλούνται τεχνίτες εκ της νήσου Ρόδου.

Το ευοίωνο και θετικό μήνυμα είναι μετά από το πέρας της περιόδου της συστηματικής τοποθετήσεως, ουκ ολίγα έχουν δημιουργηθεί στο πλαίσιο μιας άυλης κληρονομιάς, καθώς και της τοπικής, πολιτισμικής και της τουριστικής αναπτύξεως.