Ιωάννης Βολανάκης: Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας

Rodiaki NewsRoom

Ερυθρόδανον τον βαφικόν (Erythrodanum tinctorum) ή Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum), κοινώς ριζάρι, αλιζάρι ή κόκκινη μπογιά

Γράφει ο : Δρ. Ιωάννης Hλ. Βολανάκης

ΕπίτιμοςΈφορος Αρχαιοτήτων

Το γένος Ρουβία (Rubia) είναι δικότυλο, της οικογενείας των Ρουβιιδών (Rubiaceae) και περιλαμβάνει σαράντα (40) είδη, τα οποία φύονται στην Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική και την Αμερική.

Ειδικότερα, το Ερυθρόδανον το βαφικόν (Erythrodanum tinctorum) ή η Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum) ανήκει στο Βασίλειο Φυτά(Plantae), στην Συνομοταξία Αγγειόσπερμα (Magnoliophyta), στην Ομοταξία Δικοτυλήδονα (Magnoliopsida), στην Τάξη Ερυθροδανώδη (Rubiales), στην Οικογένεια Ερυθροδανοειδή (Rubiaceae), στο Γένος Ερυθρόδανον(Erythrodanum) και στο είδος Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum).

Πρόκειται για φυτά ποώδη, πολυετή ή απεξυλωμένα στη βάση, με βλαστό όρθιο ή αναρριχώμενο(ύψους 0,50-1,00 μ. περίπου), αδρότριχο ή λείο, με φύλλα κατά 4-8μερείς σπονδύλους, σπανίως αντίθετα, μετά παραφύλλων, επιφυή ή έμμισχα, ωοειδή ή λογχοειδή, σπανίως καρδιοειδή, τραχέα.

Τα άνθη αυτών είναι κιτρινωπά, κατά μασχαλιαίους ή επακρίουςβότρεις, τα οποία σχηματίζουν εμφύλουςβότρεις. Ο κάλυκας του άνθους έχει έλασμα βραχύτατο, εύπτωτο ή είναι άνευ ελάσματος. Η στεφάνη του άνθους είναι τριχοειδής, επίπεδος, με πέντε (5), σπανίως με τέσσερις (4), απλωτούς λοβούς, ακιδωτούς ή αθερώδεις. ΄Εχουν πέντε (5) στήμονες και ενίοτε τέσσερις (4). Ο καρπός είναι ραγόμορφος, σαρκώδης, συνήθως με ένα (1), σπανιότερα με δύο (2) συμφυή ή συνεστώτα καρπόφυλλα, μη χωριζόμενα κατά την ωρίμανση.

Στην Ελλάδα απαντούν αυτοφυή δύο είδη, τα εξής :

Α) Ερυθρόδανον το βαφικόν(Erydrodanum tinctorum) ή Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum)

Πρόκειται για φυτό πολυετές, με βλαστούς αναρριχωμένους (ύψους 0,50-0,80 μ. περίπου), με αγκιστροειδή κέντρα στις γωνίες, με ρίζα παχεία, έρπουσα. Τα φύλλα είναι μεγάλα, λογχοειδή, οδοντωτά, με οδόντες αγκιστροειδείς στα χείλη και στη μεσαία νεύρωση και καταφανές πλέγμα εκ δευτερογενών νευρώσεων.

Τα άνθη του φυτού αυτού είναι μικρά, ζωηρώς κίτρινα, διατεταγμένα κατά ψευδοσκιάδια μασχαλιαία και επάκρια. Η στεφάνη είναι τριχοειδής, με λοβούς λογχοειδείς, οξείς, ουχί αθερώδεις. Οι ανθήρες είναι γραμμοειδείς-προμήκεις. Τα στίγματα είναι αντωοειδώςροπαλοειδή. Ο καρπός είναι ράγα, υποσφαιρική και έχει το μέγεθος μπιζελιού.

Η Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum) είναι κοινώς γνωστή ως «ριζάρι, το» κι αυτοφύεται σε όλη την Ελλάδα. Παλαιότερα εκαλλιεργείτο, διότι το ρίζωμα του φυτού αυτού δίδει κόκκινο χρώμα. Το ρίζωμα συλλέγεται, καθαρίζεται από το χώμα, πλένεται, ξηραίνεται σε καλώς αεριζώμενο μέρος και υπό σκιά και στην συνέχεια κονιορτοποιείται. Βράζεται σε νερό και χρησιμοποιείται για την βαφή νημάτων, υφασμάτων, αυγών κλπ.

Στο μείγμα χρησιμοποιείται επίσης ξύδι και αλάτι, διότι αυτά συμβάλλουν στην στερέωση της βαφής. Διά του τρόπου αυτού τα νήματα και τα υφάσματα, τα οποία βάφονται αποκτούν έναν έντονα ερυθρό, ανεξίτηλο χρώμα, χάρη στην κόκκινη χρωστική ουσία, η οποία περιέχει την καλουμένη «Αλιζαρίνη». Η ουσία αυτή σήμερα παρασκευάζεται συνθετικά και ένεκα τούτου η καλλιέργεια του φυτού περιορίζεται μόνον σε ορισμένες χώρες, όπως είναι : η Ολλανδία, η Αλσατία, η Μικρά Ασία ή Ανατολία (Τουρκία), η Λιβύη, η Ελλάδα κλπ.

Παλαιότερα το ριζάριεκαλλιεργείτο ευρύτατα σε όλη την Ελλάδα και εντατικότερα σε ορισμένες περιοχές αυτής. Ειδικότερα εκαλλιεργείτο συστηματικά, μαζί με το βαμβάκι, στα Αμπελάκια της Θεσσαλίας και κατά την διάρκεια ιδίως του 18ου αι. μ. Χ. η παραγωγή και εξαγωγή νημάτων και υφασμάτων κοκκίνου χρώματος, βαμμένων με ριζάρι, εγνώρισε μεγάλη ακμή. Τα προϊόντα αυτά ήσαν περιζήτητα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και εξήγοντο σε μεγάλες ποσότητες σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Οι δραστηριότητες αυτές των κατοίκων των Αμπελακίων της Θεσσαλίας είχαν ως αποτέλεσμα την συγκέντρωση μεγάλων κεφαλαίων, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και την ευημερία των κατοίκων της περιοχής αυτής.

Μέχρι σήμερα διατηρούνται τα παλαιά αρχοντικά επιφανών οικογενειών των Αμπελακίων (π.χ. το Αρχοντικό του Γεωργίου Schwarz), τα οποία αποτελούν μάρτυρες του πλούτου και της ευημερίας οικογενειών της περιοχής, που ήσαν το αποτέλεσμα της καλλιεργείας του φυτού ριζάρι και την εκμεταλλεύσεως των εξ αυτού παραγομένων προϊόντων.

Σήμερα η Ρουβία η βαφική (Rubiatinctorum) καλλιεργείται μόνον σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος. Ειδικότερα στην Κρήτη (πρώην Δήμος Ρούβα, νυν Δήμος Φαιστού, οικισμοί : Γέργερη, Ζαρρός, Βορρίζα κλπ.) έχει εν μέρει αναβιώσει η καλλιέργεια του φυτού αυτού και η χρήση των ριζών του, για την βαφή νημάτων και υφασμάτων, σύμφωνα με τον παλαιό, παραδοσιακό τρόπο. Τα αποτελέσματα από την ενασχόληση αυτή είναι άκρως ενθαρρυντικά.

Επίσης στην νήσο Τήλο της Δωδεκανήσου μέχρι πριν από λίγα χρόνια, οι κάτοικοι της νήσου αυτής συνήθιζαν να βάφουν με ριζάρι τα κεριά του Πάσχα, τα οποία διά του τρόπου αυτού έπαιρναν ένα κόκκινο χρώμα.

Σε πολυάριθμες περιοχές της νήσου Κρήτης και της Ελλάδος γενικότερα, ειδικότερα δε στις αυλές μεσαιωνικών Μονών και ναυδρίων, απαντά το ερυθρόδανον ως αυτοφυές. Αυτό αγαπά εδάφη γόνιμα, υγρά και σκιερά, όπου και ευδοκιμεί.

Αρχαία Γραμματεία

Στην αρχαία Ελληνική Γραμματεία απαντούν συχνές αναφορές στην Ρουβία την βαφική. Ενδεικτικά παρατίθενται τα επόμενα παραδείγματα :

1) Ο Θεόφραστος ο Ερέσιος (372-287 π. Χ.) αναφέρεται στο φυτό «Ερευθεδανόν», όπως αποκαλεί την Ρουβία την βαφική και γράφει τα εξής :

«Εν δε τοις ανακάνθοιςούκεστιν ούτως διαλαβείν τοις γένεσιν. Η γαρ των φύλλων ανωμαλία μεγέθει και μικρότητι και σχήμασιν άπειρος και ασαφής. Αλλά δει πειράσθαικατ΄ άλλον τρόπον διαιρείν. Πλείωδέεστι τα γένη τα τούτων και διαφοράς έχοντα μεγάλας, οίονκίσθος, μήλωθρον, ερευθεδανόν, σπειραία, κνέωρον, ορίγανος…».

(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 6, 1, 4).

Το «ερευθεδανόν» του Θεοφράστου είναι το σήμερον καλούμενο «ερυθρόδανον» ή «ριζάρι», ήτοι η Ρουβία η βαφική.

2) Ο αυτός συγγραφέας αλλαχού σημειώνει :

« Πολλαί δε και των ριζών διαφοραί και τρόπον τινα αι τούτων φανερώτεραι… αυτών δε τούτων έκασταιπλείσταςέχουσι διαφοράς χρώμασιν, οσμαίς, χυμοίς, μεγέθεσιν. Αι μεν γαρ λευκαί, αι δε μέλαιναι, αι δε ερυθραί, καθάπερ ή τε της αγχούσης και του ερευθεδάνου».

(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 4, 9, 3).

3) Επίσης ο Θεόφραστος αναφέρει σχετικά τα επόμενα :

« Το δε ερευθεδανόνφύλλονόμοιονκιττώ (= κισσώ, πρόκειται για το φυτόν Κισσός ο ελικοφόρος - Hedera helix), πλην στρογγυλότερον φύεται δ΄ επί γης, ώσπερ άγρωστις, φιλεί δε παλίσκια χωρία. Ουρητική δε, δι’ ο και χρώνται προς τα της οσφύος αλγήματα και προς τας ισχιάδας».

(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 9, 13, 6).

4) Ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιοςή Αναζαρβεύς ή Ταρσεύς (* 8 μ. Χ. – περίπου 78 μ.Χ.)ονομάζει την Ρουβία την βαφική «ερυθρόδανον» ή «ερευθέδανον» και αναφέρει σχετικώς τα εξής :

« Ερυθρόδανον ή ερυθρέδανον, ένιοι δε τεύθριονκαλούσι. Ρίζα εστιν ερυθρά, βαφική. Η μεν τις αγρία, η δε σπαρτή, ως εν Ραβέννη της Ιταλίας μεταξύ ελών ωφελίμως σπείρεται διά το γίγνεσθαι εκ τούτου πλείστηνπρόσοδον. Εισί δε αυτού οι καυλοί τετράγωνοι, μακροί, τραχείς, όμοιοι τοις της απαρίνης κατά πάντα, μείζονες δε και ρωμαλεώτεροι, έχοντες εκ διαστημάτων τα φύλλα καθ΄ έκαστον γόνυ, ώσπερ αστέρας εν κύκλω περικείμενα, καρπόνστρογγύλον, τα πρώτα χλωρόν, είταερυθρόν, πεπαινόμενον δε μέλανα. Ρίζα λεπτή, μακρά, ερυθρά, διουρητική, όθεν ικτερικοίς μετά μελικράτουπινομένηβοηθείισχιαδικοίς τε και παραλελυμένοις.

΄Αγει δε και ούρα πολλά και παχέα, έσθ΄ ότε δε και αίμα. Λούεινμέντοι δει καθ’ ημέραν τους πίνοντας. Θηριοδήκτοις τε βοηθεί ο καυλός μετά των φύλλων ποθείς. Ο δε καρπός μετ’ οξυμέλιτοςπινόμενος σπλήνα τήκει. Προστεθείσα δε η ρίζα άγει έμμηνα και έμβρυα, θεραπεύει δε και αλφούς λευκούς μετ’ όξουςκαταχριομένη».

(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 3, 143, 1-2).

Το αφέψημα της ρίζης της Ρουβίας της βαφικής, ήτοι του φυτού με το κοινόν όνομα «ριζάρι», συνιστάται από την Λαϊκή Ιατρική για διάφορες παθήσεις και είναι γευστικό και τονωτικό.

Τελευταία διαπιστώθηκε, ότι το εκχύλισμα του είδους αυτού έχει ισχυρή λιθοδιαλυτική ενέργεια. Κατά τις γενόμενες πειραματικές παρατηρήσεις διεπιστώθη, ότι τα συστατικά εκείνα, τα οποία περιέχονται στο εκχύλισμα αυτό, διασπούν ταχέως το εξ ανοργάνων ουσιών περίβλημα των χολολίθων και επιδρούν επί του οργανικού αυτών περιεχομένου, το οποίον διαλύουν τελείως. Διά τούτο και υπάρχουν βάσιμες ελπίδες, ότι τούτο στο προσεχές μέλλον είναι δυνατόν να αποβεί το ασφαλές φάρμακο κατά της χολολιθιάσεως, το οποίον σε πολλές περιπτώσεις θα απαλλάξει τους πάσχοντες από τις χειρουργικές επεμβάσεις.

(Δ. Σ. Καββάδας, ΕικονογραφημένονΒοτανικόν-ΦυτολογικόνΛεξικόν, τ. 2 [Αθήνα αν. χρον. εκδ.], σ. 3472-3473).

Β) Ρουβία η περιπλανωμένη (Rubia peregrina)

Πρόκειται γιά φυτό ποώδες, πολυετές, το οποίον φθάνει ή και υπερβαίνει μερικές φορές το ένα μέτρον, με ρίζα μακρώςέρπουσα και βλαστούς ανιόντες ή διάχυτους, αναρριχωμένους, με πλατιά αγκιστρωτά κέντρα στις γωνίες. ΄Εχει φύλλα ωοειδή-λογχοειδή, με χείλη χόνδρινα και με άφθονα αγκιστρωτά κέντρα, όπως και η μεσαία νεύρωση.

Τα άνθη του φυτού αυτού είναι ωχροκίτρινα, διατεταγμένα κατά μικρά, μασχαλιαία και επάκρια,σκιαδόμορφα κύματα. Η στεφάνη έχει λοβούς και στενούται απότομα στην κορυφή προς αθέρα. Οι ανθήρες είναι ωοειδείς ή υποσφαιρικοί. Τα στίγματα είναι κατά κεφαλίδα. Ο καρπός είναι ράγα υποσφαιρική, μέλαινα ( πάχους 4-6 χιλιοστών).

΄Αλλα είδη Ρουβίας είναι τα εξής :

1)Ρουβία η στίλβουσα (Rubia lucida), 2)Ρουβία η ελλειπτική (Rubia elliptica), 3)Ρουβία η καρδιοειδής (Rubia cordata).

Νεότερες έρευνες

Σύμφωνα με νεότερες έρευνες,προέκυψαν μεταξύ άλλων και τα επόμενα συμπεράσματα :

Οι ρίζες του φυτού αυτού περιέχουν ως σπουδαιότερες δραστικές ουσίες γλυκοζίτες (γαλουσίνην,ασπερουσίνην), κιτρικό οξύ και άλλα οξέα, δεψικές και πηκτινικές ουσίες, καθώς και σάκχαρο, λεύκωμα και λίγο λιπαρό έλαιο. Αναφέρεται, ότι οι γλυκοζίτες έχουναντιφλογιστική και σπασμολυτική δράση στο ουροποιητικό σύστημα και όταν αποβάλλονται δίδουν μίαν ροδοκόκκινη χρειά στα ούρα.

Σύμφωνα με επιστημονικά πειράματα, τα οποία έγιναν σε ζώα, οι ουσίες αυτές αναστέλλουν ή εμποδίζουν τον σχηματισμόλίθων από ασβέστιο (οξαλικά, φωσφορικά άλατα) και ως εκ τούτου η ρίζα του φυτού συνιστάται στις νεφρολιθιάσεις και χολολιθιάσεις, πράγμα όμως, το οποίο αμφισβητείται από άλλους ερευνητές.

Σημείωση :

Οι χρήστες φαρμακευτικών φυτών και βοτάνων θα πρέπει ναέχουν υπόψη των, μεταξύ άλλων και τα επόμενα:

1)Τα βότανα και τα παράγωγά των έχουν συμπληρωματικό χαρακτήρα και δεν υποκαθιστούν την φαρμακευτική αγωγή, την οποίαν λαμβάνουν από τον θεράποντα Ιατρό των.

2)Η χρήση των φαρμακευτικών φυτών θα πρέπει να γίνεται πάντοτε με γνώση, σύνεση και σε συνεννόηση με τον θεράποντα Ιατρό και τον Φαρμακοποιό των.

3)Κείμενα, όπως το παρόν και άλλα σχετικά, έχουν κυρίως ενημερωτικό, παιδευτικό και εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα. Γράφονται προς ενημέρωση των αναγνωστών και όχι ως συστάσεις για χρήσεις αυτών.

4)Πολλά φυτά έχουν τόσο φαρμακευτικές ιδιότητες, όσο και δηλητηριώδεις. Οι λέξεις «φάρμακο, το» και «φαρμάκι, το», δεν απέχουν πολύ γλωσσικά και εννοιολογικά.

Βάψιμο αυγών κατά το Πάσχα με ριζάρι - Διαδικασία βαψίματος

Πρώτος τρόπος : Κοπανίζουμε το ριζάρι σε ιγδίο (γουδί), ώστε να μπορεί να βγάλει το χρώμα του ευκολότερα. Βράζουμε το ριζάρι σε νερό για 10΄και στη συνέχεια το αφήνουμε να κατακαθίσει για 2-3 ώρες ή και όλη την νύκτα. Το πρωί σουρώνουμε το ριζάρι και κατόπιν προσθέτουμε τα αυγά και τα βράζουμε για 15΄, προσθέτοντας μισό ποτηράκι του κρασιού ξύδι και λίγο αλάτι (διά του τρόπου αυτού στερεώνεται καλύτερα το χρώμα).

Δεύτερος τρόπος : Βράζουμε το ριζάρι όπως είναι (ακοπάνιστο), μαζί με τα αυγά, προσθέτοντας στο μείγμα μισό ποτηράκι του κρασιού ξύδι και λίγο αλάτι. Το νερό πρέπει να είναι αρκετό και να καλύπτει τα αυγά. Τα αυγά βράζουν για 15΄.

Δοσολογία : Χρησιμοποιούμε περίπου 30γραμμάρια ριζάρι, προκειμένου να βάψουμε τριάντα (30) αυγά.

Μετά το βάψιμο των αυγών, παίρνουμε ένα μικρό μάλλινο πανάκι, το λαδώνουμε με λίγο ελαιόλαδο και αλείφομε τα αυγά και έτσι αποκτούν ένα λαμπερό, κόκκινο χρώμα.

Επίσης υπάρχουν και πολλοί άλλοι τρόποι, με τους οποίους μπορούμε να βάψουμε τα αυγά του Πάσχα, χρησιμοποιώντας φυτά και βότανα. Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής : Με τα εξωτερικά φύλλα του ξηρού κρεμμυδιού ή με φύλλα αμυγδαλιάςπαρέχεται ένα καφέ χρώμα (απόχρωση μελιού), με φύλλα από σπανάκι τα αυγά παίρνουν ένα ανοικτό πράσινο χρώμα κλπ.

Επίσης, εάν προτού βράσουν τα αυτά, που προορίζονται για βάψιμο, στερεώσουμε με λευκό νήμα βλαστάρια μαϊντανού ή άλλων φυτών στην επιφάνεια των αυγών και μετά τα βάψουμε, σχηματίζονται ωραιότατα διακοσμητικά σχέδια.-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :

Δ. Σ. Καββάδας, ΕικονογραφημένονΒοτανικόν-ΦυτολογικόνΛεξικόν (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), Εκδόσεις ΠΗΓΑΣΟΣ.

Δ. Ν. Παπαγιαννόπουλος, Ρουβία η βαφική (Rubia tinctoria), ΜΕΕ, τ. ΚΑ΄(Αθήναι, αν. χρ. εκδ.), σ. 241.

Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).

Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).

Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).

Η. Baumannn, Die GriechischePflanzenwelt (Muenchen 1999).

Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).

R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).

Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη, Αρχαιολόγου, (Αθήναι 2022).-----

J. Pitton de Tournefort, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους 1700-1702, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (Ηράκλειο 2003).-