Δαύκος ο άγριος (DAUCUS SYLVESTRIS)

ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ

Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολονάκης έφορος αρχαιοτήτων ε.τ. Ο Δαύκος ο άγριος ( Daucus sylvestris ) είναι φυτό αυτοφυές στην Ελλάδα και στις άλλες παραμεσόγειες χώρες, γνωστό με τα κοινά ονόματα : σταφυλίνακας (Κρήτη), σταφυλινάκοι (πληθυντικός), σταφυλινάκι, σταφυλώνι κλπ. Πρόκειται για είδος άγριου καρότου. Ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (9-79 μ. Χ.) αναφέρει το φυτό αυτό με την ονομασία «σταφυλίνος, ο», από την οποίαν προέρχεται η σημερινή ονομασία αυτού «σταφυλίνακας, ο ». Ο σταφυλίνακας ανήκει στο γένος Δαύκος (Daucus), της οικογενείας των Σκιαδοφόρων ( Umbelliferae). Το γένος Δαύκος ( Daucus) περιλαμβάνει περίπου εξήντα (60) είδη, από τα οποία στην Ελλάδα απαντούν ως αυτοφυή τα εξής : 1) Δαύξος ο αδρότριχος (Daucus muricatus) 2) Δαύκος ο βροτέρειος ( Daucus broteri) 3) Δαύκος ο κομμιοφόρος ( daucus gummiferus) 4) Δαύκος ο περιβληματώδης ( Daucus involueratus) 5) Δαύκος ο νανώδης ( Daucus pumilus) 6) Δαύκος ο σταγονώδης ( Daucus guttatus). Στο γένος Δαύκος ανήκει επίσης ο Δαύκος το καρότον ( Daucus carota), το κοινώς γνωστό καρότο, το οποίον απαντά και ως άγριο, αυτοφυές στην Ελλάδα, την υπόλοιπον Ευρώπη, την Βόρειον Αφρική και την Ασία. Από το άγριο καρότο προήλθε το ήμερο και καλλιεργούμενο καρότο, με τις σαρκώδεις και πολύ εύγεστες, πορτοκαλόχρωμες ρίζες αυτού. Ο Δαύκος ο άγριος (Daucus sylvestris) είναι φυτό ποώδες, μονοετές, δικοτυλήδονο. Ο βλαστός αυτού είναι όρθιος ( ύψους 0,70-1,00μ. περίπου), με διακλαδώσεις και φύλλα πτερωτά, με λοβούς διηρημένους ή οδοντωτούς. Η ρίζα του φυτού είναι σαρκώδης, κυλινδρική και έχει πάχος δακτύλου ( μήκους 0,10-0,12 μ. περίπου), χρώματος κιτρινόλευκου ή λευκοπράσινου και περιέχει δριμεία τοξική ουσία. Τα πολυάριθμα άνθη του φυτού σχηματίζουν σύνθετα σκιάδια, είναι λευκά και μικρά, εκτός από αυτά, τα οποία βρίσκονται στο κέντρον της ανθοταξίας, τα οποία έχουν χρώμα πορφυροϊώδες σκούρο και στεφάνη με πέντε (5) πέταλα. Οι καρποί είναι πολύ μικρά αχαίνια, με πολυάριθμα μικρά αγκάθια στις δύο πλευρές. Το φυτό είναι γνωστό στον άνθρωπον από την αρχαιότητα, τόσον ο Δαύκος ο άγριος ( Daucus sylvestris) ή «σταφυλίνος» του Διοσκουρίδου ή «σταφυλίνακας», όπως ονομάζεται σήμερα στην Κρήτη, όσο και ο Δαύκος καρότον (Daucus carota), ο οποίος θα πρέπει να ταυτισθεί με τον υπό του Διοσκουρίδου αναφερόμενον «Σταφυλίνον τον κηπευτόν». Ο Θεόφραστος ο Ερέσιος αναφέρεται στον Δαύκον και γράφει τα εξής : « Και δαύκον περί την Πατραϊκήν διαφέρον. Τούτο θερμαντικόν φύσει, ρίζαν δε έχει μέλαιναν. Φύεται δε τα πολλά τούτων και εν τω Παρνασσώ και περί το Τελέθριον. Και ταύτα μεν κοινά πλειόνων χωρών. (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 9, 15, 8 ). Ο αυτός συγγραφέας αλλού σημειώνει : «Δαύκον δε περί Πατραϊκήν της Αχαίας διαφέρον, θερμαντικόν φύσει, ρίζαν δε έχε μέλαιναν». ( Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 9, 20, 2). Ο Διοσκουρίδης αναφερόμενος στον Δαύκον γράφει τα επόμενα : Σταφυλίνος άγριος. Οι δε κέρας καλούσι. Φύλλα μεν έχει όμοια γιγγιδίω, πλατύτερα δε και υπόπικρα, καυλόν δε όρθιον, τραχύν, σκιάδιον έχοντα ανήθω παραπλήσιον, εφ’ ου άνθη λευκά, εν μέσω δε μικρόν τι πορφυροειδές οιονεί κροκύδιον. Ρίζα δε δακτύλου πάχος, σπιθαμιαία, ευώδης, εδώδιμη εφθή. Τούτου ο καρπός ποθείς ή προστεθείς έμμηνα κινεί, αρμόζει και δυσουρούσι και υδρωπικοίς και πλευριτικοίς εν ποτήματι και προς θηρίων δε δήγματα και πληγάς. Τους δε προλαβόντας φασί μη αδικείσθαι υπό των ερπετών. Συνεργεί δε και συλλήψει. Η δε ρίζα και αυτή ουρητική ούσα, συνουσίαν τε παρορμά και έμβρυα εκβάλλει προστιθεμένη. Τα δε φύλλα λεία μετά μέλιτος επιτιθέμενα τα φαγεδαινικά έλκη ανακαθαίρει. Ο δε κηπευτός σταφυλίνος, εδωδιμότερος ων, αρμόζει προς τα αυτά, καταδεέστερον ενεργών». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 3, 52). ΄Όπως συνάγεται από τα ανωτέρω, ο Διοσκουρίδης αναφέρεται αφ΄ ενός μεν στον Σταφυλίνον τον άγριον, τον οποίον θα πρέπει να ταυτίσωμεν προς τον Δαύκον τον άγριον (Daucus sylvestris), αφ’ ετέρου δε προς τον Σταφυλίνον τον κηπευτόν, τον οποίον θα πρέπει να ταυτίσωμεν προς τον Δαύκον το καρότον ( Daucus carota), δηλαδή το κοινώς γνωστό καρότο. Και στα δύο αυτά είδη ο Διοσκουρίδης αποδίδει φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες, θεωρεί όμως τον σταφυλίνακα ανώτερον, από φαρμακευτικής επόψεως εξεταζόμενον, από ότι το καρότον. Ο Αθήναιος ο Ναυκρατίτης αναφέρεται επίσης στον σταφυλίνον, γράφων τα ακόλουθα : «Σταφυλίνος. Ούτος δριμύς εστι, φησίν ο Δίφιλος, ικανώς δε θρεπτικός και ευστόμαχος μέσως διαχωριτικός τε και πνευματώδης, δύσπεπτος, ουρητικός ικανώς, διεγερτικός προς αφροδίσια. Διό και υπ’ ενίων φίλτρον καλείται. Νομήνιος δ’ εν τω Αλιευτικώ φησί. Φύλλων δ’ όσσ’ άσπαρτα τα τ’ ερρίζωται αρούραις χείματος ηδ’ οπόταν πολυάνθεμον είαρ ίκηται, αυχμηρήν σκόλυμόν τε και αγριάδα σταφυλίνον, ράφιν τ’ έμπεδον και καυκαλίδ’ αγροιώτιν. Νίκανδρος δ’ εν δευτέρω Γεωργικών φησιν. Εν δε τε και μαράθου καυλός βαθύς, εν δε τε ρίζαν πετραίου, συν δ’ αυτός επαυχμήεις σταφυλίνος, σμυρνείον σύγκος τε κυνόγλωσσός τε σέρις τε. Συν άρον δριμεία καταψήχοιο πέτηλα ήδ’ όπερ όρνιθος κλέεται γάλα. Μνημονεύει δε του σταφυλίνου και Θεόφραστος. Φαινίας δ’ εν ε΄ περί φυτών γράφει ούτως: Κατά δε την αυτού σηψ και το του σταφυλίνου σπέρμα. Καν τω πρώτω δέ φησι. Πετασώδη την των σπερμάτων απείληφε φύσιν άνησον, μάραθον, σταφυλίνος, καυκαλίς, κώνειον, κόριον, σκίλλα, ην ένιοι μυοφόνον (καλούσιν)… Τον δε σταφυλίνον Διοκλής εν πρώτω Υγιεινώ ασταφυλίνον καλεί. Το δε καρτόν καλούμενον ( μέγας δ’ έστιν και ευαυξής σταφυλίνος) ευχυλέστερόν εστι του σταφυλίνου και μάλλον θερμαντικώτερον, ουρητικώτερον, ευστόμαχον, ευοικονόμητον, ως ο Δίφιλος ιστορεί». (Αθήναιος Ναυκρατίτης, Δειπνοσοφισταί Θ΄, 371). Σήμερα ο σταφυλίνακας λαχανεύεται. Συνήθως βράζεται μόνος ή μαζί με κουκιά φρέσκα και αγκυνάρες νωπές και θεωρείται τροφή εύγεστη και πολύ καλή για την υγεία του ανθρώπου. Επίσης ο σταφυλίνακας αναμειγνύεται με άλλα άγρια και αωματικά χόρτα, τσιγαρίζεται και χρησιμοποιείται ως γέμιση για χορτόπιττες.Ο σταφυλίνος έχει γεύση υπόξινον και έχει πολύ ευχάριστον άρωμα.