Στύραξ ο φαρμακευτικός

Τα φαρμακευτικά φυτά της Δωδεκανήσου.

Ο Στύραξ ο φαρμακευτικός (styrax officinalis) είναι θάμνος ή μικρό δένδρο (ύψους 3,00-6,00 μ. περίπου), ο οποίος φύεται σε πετρώδη, υγρά και κατά προτίμηση σκιερά μέρη. Είναι γνωστός με τις δημώδεις ονομασίες: Αστύρακας, Αστυράκι, Αστρακιά, αγριοκυδωνιά κ.ά. Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία ο Στύραξ κατάγεται από την Κρήτη. Για πρώτη φορά μετεφυτεύθηκε στην Αλίαρτον, παρά την λίμνη της Κωπαΐδος, όπου -σύμφωνα με την παράδοση- κατέφυγε ο γνωστός για την δικαιοσύνη του Ραδάμανθυς, καταδιωκόμενος από τον αδελφό του Μίνωα, όπου και απέθανε και ετάφη. Το φυτό κατάγεται από την Ν.Δ. Ασία και την Ν. Ευρώπη, φύεται δε σήμερα σε ολόκληρη τη νότια Ευρώπη, την δυτική Ασία και την Αραβική Χερσόνησο -Παλαιστίνη. Στην Ρόδο απαντά στις πλαγιές του Προφήτη Ηλία και ιδιαίτερα στην περιοχή της Σαλάκου και των Απολλώνων και σε όλες τις κοιλάδες και ρεματιές. Πρόκειται για φυλλοβόλο φυτό, οι βλαστοί του οποίου αρχικά είναι μαλακοί και ελαστικοί, αργότερα δε σκληραίνουν. Τα φύλλα του είναι μικρά, ωοειδή (μήκους 0,03-0,05 μ.), η άνω επιφάνεια των οποίων είναι λεία και η κάτω χνουδωτή. Ανθίζει την ʼνοιξη (Μάρτιο-Απρίλιο). Τα άνθη είναι λευκά. Το ξύλο του Στύρακος είναι άσηπτο και γι’ αυτό εχρησιμοποιείτο κατά την αρχαιότητα και τον μεσαίωνα για την κατασκευή βελών, καθώς και ειδών μικροτεχνίας. Οι χυμοί του φυτού περιέχουν τοξικές ουσίες, γι’ αυτό παλαιότερα ελάμβαναν οι άνθρωποι βλαστούς Στύρακος, τους εκτυπούσαν με πέτρες και τους έρριπταν σε ποταμούς ή λίμνες. Τότε τα ψάρια, χέλια, καβούρια κλπ., έβγαιναν έξω από το νερό ή εψοφούσαν. Από τον κορμό του Στύρακος βγαίνει ένα είδος ρετσινιού, το οποίο εχρησιμοποιείτο ως θυμίαμα για λατρευτικούς σκοπούς, στην αρωματοποιΐα, στην θεραπευτική και στην μαγεία, τόσο κατά την αρχαιότητα, όσον και κατά τους μέσους χρόνους. Ο Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς (484-426 π.Χ.) μας αναφέρει σχετικά: «Προς δ’ αυ μεσημβρίης εσχάτη Αραβίη των οικεομένων χωρέων εστί, εν δε ταύτη λιβανωτός τε εστί μοίνη χωρέαν πασέων φυόμενος... Του μεν γάρ λιβανωτόν συλλέγουσι την στύρακα θυμιώντες, την ες Έλληνας φοίνικες εξάγουσι. Ταύτην θυμιώντες λαμβάνουσι. Τα γάρ δένδρεα ταύτα τα λιβανωτοφόρα όφιες υπόπτεροι, σμικροί τα μεγάθεα, ποικίλοι τα είδεα, φυλάσσουσι πλήθει· πολλοί περί δένδρον έκαστον, ούτοι επ’ Αιγυπτον επιστρατεύονται. Ουδενί δε άλλω απελαύνονται από των δενδρέων ή της στύρακος του καπνώ». (Ηρόδοτος, Ιστοριών Γ, 107, έκδοσις C. Hude, τ. Ι, Oxford 1967). Ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ.) αναφέρει μύρον, παραγώμενον από τον στύρακα: «Οις μεν ούν εις τα αρώματα χρώνται σχεδόν τάδε έστι· κασία, κινάμωμον, καρδάμωμον, νάρδος, ναίρον, βάλσαμον, ασπάλαθος, στύραξ, ίρις, νάρτη... Τούτων δε τα μεν ρίζαι, τα δε φλοιοί, τα δε κλώνες, τα δε ξύλα, τα δε σπέρματα, τα δε δάκρυα, τα δε άνθη». (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας, Ι.Χ., 7,3. Έκδοσις G. Goolal, London 1980, σ. 248-250). Ο Διοσκουρίδης (9-79 μ.Χ.) γράφει: "Κρόκινον (μύρον)... Αναλογεί δε αυτώ και το λεγόμενον ονύχινον και βουτύρινον και στυράκινον, τοις ονόμασι μόνον διαφέροντα, τη μέντοι συσκευασία και τη δυνάμει παρόμοια όντα". (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής, Ι, 54, έκδοσις M. Wellmann, t.I., Hildesheim 1999, σ.50). Παρακάτω δε αναφέρει σχετικώς: "Στύραξ δάκρυον έστι δένδρου τινός ομοίου κυδωνία... Ευρίσκεται δε και δάκρυον κόμμει εοικός, διαυγές, σμυρνίζον. Ολίγον δε τούτο γεννάται... Δύναμιν δε έχει θερμαντικήν, μαλακτικήν, πεπτικήν, ποιών προς βήχας, κατάρρους, κορύζας, βρόγχους, αποκοπήν φωνής, ήχους. Αρμόζει και προς τας εν υστέρα μύσεις και σκληρίας, εμμηνά τε άγει πινόμενος και προστιθέμενος, κοιλίαν τε κούφως μαλάττει καταπινόμενος ολίγος μετά ρητίνης τερεβινθίνης. Μείγνυται δε και μαλάγμασι διαφορητικοίς και ακόποις χρησίμως. Καίεται δε και φώγνυται και οπτάται και αιθαλούται ως λίβανος, αρμόζει τε η αιθάλη προς α και ή του λιβάνου. Το δε εξ αυτού σκευαζόμενον χρίσμα εν Συρία, στυράκινον θερμαίνει και μαλάττει ισχυρώς. Κεφαλαλγές μέντοι και βαρύ και καρωτικόν καθέστηκεν". (Διοσκουρίδης Περί ύλης ιατρικής, Ι., 66, εκδ. Μ. Wellmann, t.I., Hildesheim 1999, σ. 59-60). Κατά τον μεσαίωνα οι ιατροί εχρησιμοποιούσαν ευρέως τον Στύρακα και τα παράγωγά του, καπνοί δε Στύρακος συνιστώντο σε σοβαρούς τραυματισμούς και εγχειρίσεις. Οι μάγοι και οι Αλχημιστές εχρησιμοποιούσαν επίσης τον Στύρακα. Τα Ιατροσόφια της εποχής της Τουρκοκρατίας αναφέρονται συχνά στις αναλγητικές και θεραπευτικές ιδιότητες του Στύρακος του φαρμακευτικού και των παραγώγων του. Σε ορισμένα χωριά της Ρόδου -σύμφωνα με προφορικές διηγήσεις κατοίκων των προς τον γράφοντα- μέχρι και το β’ μισό του 20ου αι., εχρησιμοποίουν πολτοποιημένα κλαδιά, φύλλα και καρπούς του Στύρακος, για την αλίευση χελιών και καβουριών σε ποτάμια της περιοχής, πράγμα το οποίο απαγορεύεται. Και σήμερα η λαϊκή, παραδοσιακή ιατρική, χρησιμοποιεί το κόμμι του Στύρακος του φαρμακευτικού για την θεραπείαν ορισμένων ασθενειών. Οι Μοναχοί του Αγίου Όρους και άλλων Μοναστηρίων της Ελλάδος χρησιμοποιούν το κόμμι του Στύρακος για την παρασκευή αρίστης ποιότητας λιβανιού. * Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολονάκης Έφορος Αρχαιοτήτων ε.τ.