ΘαλAσσια αρπακτικA Λευκός Καρχαρίας (Carcharodon carcharias)

Γράφει ο Ιωσήφ Μακρής Βιολόγος - Ωκεανογράφος (MSc) iosifmakris416@hotmail.com Η επιστημονική του ονομασία είναι Carcharodon carcharias, είναι επιπελαγικό ψάρι που εντοπίζεται στην παράκτια και υπεράκτια ζώνη της ηπειρωτικής και νησιωτικής υφαλοκρηπίδας, αλλά μπορεί επίσης να εμφανιστεί στα ανοικτά ωκεάνια νησιά που απέχουν πολύ από την ξηρά. Έχει καταγραφεί στον ανοιχτό ωκεανό σε μεγάλα βάθη, μέχρι και1.220 μέτρα (4.000 πόδια), και σύμφωνα με αυτά τα ευρήματα αμφισβητούμε την παραδοσιακή αντίληψη για τον μεγάλο λευκό ως ένα παράκτιο είδος. Λευκοί καρχαρίες και κινηματογράφος Πολλοί από εμάς έχουμε δει την ταινία τρόμου του Steven Spielberg «Τα σαγόνια του καρχαρία / JAWS» βασισμένη στο ομώνυμο best selling μυθιστόρημα του Peter Benchley (1974). Η συγκεκριμένη ταινία είχε μεγάλο αντίκτυπο στον κόσμο, δίνοντας μία ώθηση σε πολλούς από τους νέους της εποχής εκείνης να μελετήσουν και να ακολουθήσουν μία καριέρα στην θαλάσσια βιολογία και την μελέτη αυτών των ζώων. Βέβαια, η ταινία παρουσίασε μία λάθος εικόνα για τους καρχαρίες, παρουσιάζοντας τον μεγάλο λευκό ως μια ανθρωποφάγα δολοφονική μηχανή. Φυσικά η εικόνα που έχουν σήμερα οι άνθρωποι για αυτά τα ζώα είναι εντελώς διαφορετική, τουλάχιστον έτσι θέλουμε να πιστεύουμε, και αυτό γιατί η επιστήμη έχει ανακαλύψει αρκετά για αυτά τα ζώα και φυσικά έχει ενημερώσει τον κόσμο, έτσι ώστε να αποκατασταθεί η αλήθεια για αυτούς Λευκοί καρχαρίες στην Μεσόγειο - γεωγραφική εξάπλωση Μεγαλύτεροι πληθυσμοί λευκού καρχαρία παρατηρούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες (Ατλαντικός - βορειοανατολικά και Καλιφόρνια), την Νότια Αφρική, την Ιαπωνία, την Αυστραλία (κυρίως στην Νέα Νότια Ουαλία και τη Νότια Αυστραλία), την Νέα Ζηλανδία, τη Χιλή. Οι πιο πυκνοί και γνωστοί πληθυσμοί βρίσκονται γύρω από την νήσο Dyer στην Νότια Αφρική, όπου και ένα μεγάλο μέρος της έρευνας του καρχαρία γίνεται εκεί. Είναι μεταναστευτικό ψάρι, και συνήθως μοναχικό, δεν συναντάται σε μεγάλα κοπάδια όπως άλλα είδη καρχαριών, αλλά μπορεί να εντοπιστεί κολυμπώντας σε ζευγάρια αλλά και σε ομάδες 10 ή και περισσότερων ατόμων, και αυτό παρατηρείται κυρίως για τη εύρεση τροφής. Η παρατήρηση αυτού του είδους στις θάλασσές μας και στη Μεσόγειο γενικότερα είναι σπάνια (έχω γράψει παλαιότερα ένα άρθρο για τους καρχαρίες στις ελληνικές θάλασσες). Στην Μεσόγειο, ο λευκός καρχαρίας τρέφεται κυρίως με τόνους και άλλα μεγάλα ψάρια, και γενικά είναι μοναχικό είδος και κινείται συνεχώς. Υπάρχει μια περιοχή αναπαραγωγής λευκών καρχαριών, η οποία περιλαμβάνει την Σικελία, τη Μάλτα και την Τυνησία, και μία μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Αμπερντίν της Σκωτίας, υπέθεσε ότι οι λευκοί καρχαρίες έφτασαν στη Μεσόγειο από την Αυστραλία πρίν απο πρίν από 450.000 χρόνια, μέσω των Στενών του Γιβραλτάρ. Οι λευκοί καρχαρίες διανύουν μεγάλες μεταναστευτικές πορείες ως μία τακτική αναζήτησης της λείας τους, ακολουθώντας τα θαλάσσια ρεύματα. Όσον αφορά τους λευκούς της Μεσογείου, επικρατούσαν διαφορετικές κλιματικές συνθήκες/αλλαγές (πρίν από 450.000 χρόνια), και ένα σφάλμα πλοήγησης, ίσως να οδήγησε κάποιους θηλυκούς λευκούς να εισέλθουν στα νερά της Μεσογείου, και τελικά να γεννήσουν σε αυτά. Μέχρι πρόσφατα, οι επιστήμονες υπέθεταν ότι οι μεγάλοι λευκοί της Μεσογείου είχαν πιο στενή σχέση με τα ‘’ξαδέλφια’’ τους στο κοντινό Ατλαντικό Ωκεανό. Αλλά τα αποτελέσματα από την ανάλυση μιτοχονδριακού DNA (στην σεξουαλική αναπαραγωγή, τα μιτοχόνδρια (οργανίδια των κυττάρων) κληρονομούνται κανονικά και αποκλειστικά από τη μητέρα, για αυτό και το γενετικό υλικό που περνάει μέσω της μητέρας, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τον εντοπισμό των καταγωγών διάφορων ομάδων), έδειξε ότι οι καρχαρίες της Μεσογείου είναι γενετικά πολύ διαφορετικοί από την αντίστοιχη ομάδα λευκών καρχαριών του Ατλαντικού, και περισσότερο στενά συνδεδεμένη με τους λευκούς καρχαρίες της Αυστραλίας και της Νέα Ζηλανδίας! Η ίδια μελέτη υποστηρίζει ότι επειδή οι καρχαρίες Ατλαντικής προέλευσης σπάνια εισέρχονται στη Μεσόγειο, οι μεγάλοι λευκοί καρχαρίες της Μεσογείου είναι γενετικά απομονωμένοι, χωρίς να υπάρχει έτσι εισροή άλλων ατόμων για την ανανέωση του πληθυσμού τους. Οι λευκοί καρχαρίες της Μεσογείου (χωρίς τις "ενισχύσεις" του Ατλαντικού), βρίσκονται στην κόκκινη λίστα των απειλούμενων ειδών. Το αδιάκριτο κυνήγι - ψάρεμα αυτών των ζώων, απειλεί άμεσα τους πληθυσμούς τους. Μάλιστα, ορισμένα είδη καρχαριών απειλούνται με εξαφάνιση λόγω της υπεραλίευσης και της υποβάθμισης του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Όσον αφορά τον λευκό καρχαρία, η IUCN (International Union for Conservation of Nature) αντιμετωπίζει τον λευκό καρχαρία ως είδος ευάλωτο, ενώ περιλαμβάνεται και στο Παράρτημα ΙΙ της CITES (the Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora). Οι επιθέσεις σε ανθρώπους Οι εμπειρογνώμονες τονίζουν ότι οι επιθέσεις λευκού καρχαρία πού έχουν γίνει σε ανθρώπους γίνονται για τον απλό λόγο ότι μας μπερδεύουν με την λεία τους. Π.χ. η σιλουέτα ενός σέρφερ ή ενός ψαροντουφεκά μοιάζει αρκετά με φώκια, η οποία αποτελεί σημαντική λεία για τον μεγάλο λευκό καρχαρία. Γενικά θέλω να τονίσω ότι κάθε χρόνο 100 άνθρωποι πεθαίνουν από επίθεση τίγρη και ελέφαντα, 1.200.000 άτομα πεθαίνουν σε τροχαία και 8.000.000 από έλλειψη τροφής, ο άνθρωπος θανατώνει εκατομμύρια καρχαρίες κάθε χρόνο, μία πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι θανατώνονται 100 εκατομμύρια ετησίως ! δηλαδή 190 καρχαρίες το λεπτό ! Κάθε χρόνο, σκοτώνονται παγκοσμίως 5-10 άνθρωποι από καρχαρίες. Να τονίσω πάλι ότι οι επιθέσεις είναι κυρίως ατυχήματα, γίνονται δλδ λόγω του ότι οι καρχαρίες μας μπερδεύουν με τις φώκιες (οι οποίες είναι η βασική τροφή για τους λευκούς καρχαρίες π.χ.). Π.χ. Στο εξωτερικό π.χ. και ποιο συγκεκριμένα στην Αυστραλία πολύ συχνά επιτίθενται σε windsurfers (ιστιοσανίδες) και σε ψαροτουφεκάδες. Στους πρώτους γιατί όταν ξαπλώνουν στην ιστιοσανίδα μοιάζουν πολύ με τις φώκιες, και στους ψαροτουφεκάδες γιατί η μυρωδιά των σωματικών υγρών και του αίματος από τα πληγωμένα ψάρια προσελκύει τους καρχαρίες. Ο θάνατος από επίθεση καρχαρία οφείλεται σε αιμορραγία από την δαγκωματιά, και όπως αναφέρουν οι ερευνητές. Εμείς είμαστε οι άγνωστοι που κολυμπάμε στο δικό τους περιβάλλον, για αυτό και μας πλησιάζουν από καθαρή περιέργεια, η πλειοψηφία των δαγκωματιών και των επιθέσεων είναι επιφανειακού χαρακτήρα και όχι θανάσιμες. Μία ιδιαίτερη αίσθηση Οι καρχαρίες είναι ψάρια, και όχι θαλάσσια θηλαστικά, γνωστά για την νοημοσύνη τους. Ωστόσο, σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση ότι οι καρχαρίες οδηγούνται από ένστικτα χαρακτηριζόμενα από το γεγονός ότι τρώνε ότι βρουν μπροστά τους, πρόσφατες μελέτες και παρατηρήσεις έχουν δείξει ότι πολλά είδη διαθέτουν ισχυρές δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, διαθέτουν μεγάλη περιέργεια και άλλες δεξιότητες. υπάρχουν πολλά παραδείγματα. Το 1987, κοντά Smitswinkle Bay, της Νότιας Αφρικής, μια ομάδα από επτά μεγάλους λευκούς καρχαρίες συνεργάστηκαν για να μετακινήσουν μία νεκρή φάλαινα από τα ρηχά νερά κοντά στην ακτή σε βαθύτερα ύδατα, έτσι ώστε να τραφούν με μεγαλύτερη ευκολία. Ο μεγάλος λευκός, όπως και όλα τα είδη καρχαρία, έχουν μία επιπλέον αίσθηση, ένα δίκτυο πόρων (Ampullae του Lorenzini) που εντοπίζονται στο ρύγχος του, όπου τους επιτρέπει να ανιχνεύουν το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο που εκπέμπεται από την κίνηση των ζώντων οργανισμών. Κάθε φορά που ένα ζωικός οργανισμός (ψάρι, καλαμάρι, φώκια, φάλαινα, άνθρωπος, κτλ ) κινείται, δημιουργεί ένα ασθενές ηλεκτρικό πεδίο όπου ο μεγάλος λευκός μπορεί να εντοπίσει, αυτή η αίσθηση είναι αρκετά ευαίσθητη και μπορεί να ανιχνεύσει το μισό δισεκατομμυριοστό του βόλτ ! Ακόμη και οι καρδιακοί παλμοί / χτύποι εκπέμπουν ένα πολύ αχνό ηλεκτρικό παλμό. Αν ο καρχαρίας είναι αρκετά κοντά, μπορεί να ανιχνεύσει ακόμα και αυτόν τον ασθενή ηλεκτρικό παλμό. Τα περισσότερα ψάρια (οστειχθείες) έχουν λιγότερο ανεπτυγμένες αισθήσεις σε σχέση με αυτές των καρχαριών, βέβαια διαθέτουν μία παρόμοια αίσθηση – αισθητήριο όργανο, την πλευρική γραμμή, η οποία υπάρχει σε διάφορους υδρόβιους οργανισμούς (κεφαλόποδα, καρκινοειδή αλλά και βατράχια) και η βασική λειτουργία της είναι η ανίχνευση κίνησης και δονήσεων στο νερό. Ο λευκός τρέφεται κυρίως με μεγάλα ψάρια (τόνοι, καρχαρίες, σελάχια), θαλάσσια θηλαστικά (φώκιες, δελφίνια, φώκαινες), θαλάσσια πτηνά, ψοφίμια, μαλάκια (χταπόδια, καλαμάρια) καβούρια αλλά και με φάλαινες. Είναι ωοζωοτόκο ψάρι, η αναπαραγωγή είναι εσωτερική (όπως δηλαδή και στους ανθρώπους), υπάρχουν όργανα σύζευξης, τα «γονοπόδια» (ονομάζονται στα αρσενικά) και γενικά στους καρχαρίες το ζευγάρωμα είναι αρκετά βίαιο. Σε ορισμένα είδη τα θηλυκά έχουν διπλάσιο πάχος τοιχώματος στο δέρμα τους ώστε να αντέχουν στα δαγκώματα των αρσενικών. Οι αρσενικοί λευκοί καρχαρίες έχουν μέσο μήκος τα 4 – 5,5 μέτρα και οι θηλυκοί λίγο μεγαλύτεροι, γενικά το μέγιστο μήκος που έχει αξιόπιστα καταγραφεί είναι τα 6 μέτρα, αλλά υπάρχουν και αναφορές – μελέτες για μεγαλύτερους καρχαρίες βασισμένες σε συγκριτική ανάλυση / υπολογισμούς και αναλογίες των σαγονιών τους. Εμπορική αξία Τα πτερύγιά τους θεωρούνται εξαιρετική νοστιμιά στην κουζίνα της ʼπω Ανατολής και γι’ αυτό είναι σύνηθες το φαινόμενο να αφαιρούνται τα πτερύγια και να απορρίπτεται το υπόλοιπο σώμα. Βέβαια, οι καρχαρίες αλιεύονται σε όλο τον κόσμο για το κρέας τους, πτερύγια, το συκώτι και το λάδι τους, και αποτελούν σημαντικό υποπροϊόν πολλών ειδών "μικτής" αλιείας. Όσον αφορά τον λευκό καρχαρία, έχει αναφερθεί ότι η σάρκα του προκαλεί δηλητηρίαση, ωστόσο, σε μερικές χώρες της άπω ανατολής η σάρκα του χρησιμοποιείται και καταναλώνεται νωπή, αποξηραμένη, παστή και καπνιστή και για ανθρώπινη κατανάλωση, το δέρμα χρησιμοποιείται για την παραγωγή δέρματος, το ήπαρ για την παραγωγή λαδιού-ιχθυέλαιου, η σάρκα για ιχθυάλευρα, τα πτερύγια για σούπα, και τα δόντια και σαγόνια για διακοσμήσεις. Ένας σημαντικός κρίκος στην θαλάσσια τροφική αλυσίδα… Όπως οι τίγρης και τα λιοντάρια στην στεριά, έτσι και οι καρχαρίες στην θάλασσα βρίσκονται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας. Γνωρίζουμε ότι τα μεγάλα θαλάσσια αρπακτικά αποτελούν ένα σημαντικό κρίκο για τον έλεγχο της δομής και της λειτουργίας του οικοσυστήματος. Όπως εξηγούν και οι επιστήμονες στην ταινία, αν κόψουμε το ΄΄κεφάλι΄΄ του οικοσυστήματος, η αλλιώς, τα είδη που βρίσκονται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας (καρχαρίες, όρκες, δελφίνια κτλ) και άλλα σαρκοφάγα που ελέγχουν ένα μεγάλο μέρος της διαδικασίας στα χαμηλότερα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας, τότε καταργούμε ένα πολύ σημαντικό ελεγκτικό παράγοντα. Αυτό μπορεί να προκαλέσει αλλαγές στα χαμηλότερα επίπεδα, στην βάση δλδ της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας, όπως πχ το φυτοπλαγκτόν και το ζωοπλαγκτόν. Τοξικότητα του κρέατος Τα μεγάλα αρπακτικά που βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας μολύνονται κυρίως από τοξικά στοιχεία, π.χ. βαρέα μέταλλα όπως ο υδράργυρος (Hg). Η συγκέντρωση τους έχει αυξηθεί στο περιβάλλον λόγο των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων (βιομηχανία, εξόρυξη ορυκτών, κτλ). Ποιο συγκεκριμένα, ο μεθυλυδράργυρος (MeHg) καθώς επίσης και άλλες τοξικές ουσίες δεν αποβάλλονται από τους οργανισμούς, διότι είναι βιοσυσωρεύσιμες μέσω της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας (από τα βακτήρια και το πλαγκτόν μέσω των μικροασπονδύλων, προς τα φυτοφάγα και τα ιχθυοφάγα ψάρια). Με άλλα λόγια, η συγκέντρωση τοξικών ουσιών στις ανώτατες βαθμίδες της τροφικής αλυσίδας, δηλαδή στα αρπακτικά ζώα, όπως είναι τα σαρκοφάγα ψάρια (τόνοι, ξιφίες, καρχαρίες, κτλ), είναι υψηλότερες σε σχέση με της κατώτερα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι καρχαρίες μπορεί να περιέχουν σχετικά υψηλά επίπεδα των βαρέων μετάλλων στους ιστούς τους, και για αυτό, όπως αναφέρει και η ταινία, τα προϊόντα από καρχαρία μόνο καλό δεν μπορούν να κάνουν σε όσους τα καταναλώνουν αρκετά συχνά… Ηθική και σεβασμός Yπάρχουν πολλά ακόμα που θέλουμε να μάθουμε για αυτά τα πανέμορφα ζώα. Να αναφέρουμε ότι ορισμένα είδη καρχαριών απειλούνται με εξαφάνιση λόγω της υπεραλίευσης και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος.