Φωτογραφικό ταξίδι στις ελληνικές θάλασσες στο Μουσείο Μπενάκη

Ένα φωτογραφικό οδοιπορικό στις ελληνικές θάλασσες φιλοξενείται στο Μουσείο Μπενάκη. Παράκτιες περιοχές, λιμάνια, σκηνές από τη ζωή ναυτικών και ψαράδων, η θάλασσα ως τουριστικός προορισμός βρίσκονται στο επίκεντρο των 240 φωτογραφιών που φιλοξενούνται στην έκθεση, η οποία θα διαρκέσει από τις 10 Οκτωβρίου έως τις 5 Ιανουαρίου. Μετά την εφεύρεση της φωτογραφίας στα μισά περίπου του 19ου αιώνα και ως σήμερα, λιμάνια, νησιά, παράκτιες περιοχές, θαλασσογραφίες και καθημερινές σκηνές απαθανατίστηκαν μέσα από το φακό επαγγελματιών και ερασιτεχνών φωτογράφων. Χωρισμένες σε πέντε χρονολογικές ενότητες, οι φωτογραφίες μελετούν τον τρόπο με τον οποίο οι έλληνες φωτογράφοι και οι ξένοι συνάδελφοί τους που επισκέφθηκαν ή έζησαν μεγάλα διαστήματα στη χώρα, προσέγγισαν και ερμήνευσαν τις ελληνικές θάλασσες από τον 19ο αιώνα έως σήμερα. Μέσα στις φωτογραφίες υπάρχουν αναφορές στη σχέση των ανθρώπων με τη θάλασσα, στον τρόπο ζωής στις παραθαλάσσιες και νησιωτικές περιοχές, στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας, καθώς και στον περίπλου των ελληνικών νησιών από τους πρώτους περιηγητές έως τον μαζικό τουρισμό. Οι ενότητες 1. Η θάλασσα στη φωτογραφία του 19ου αιώνα - Μια συμπτωματική παρουσία Η ανακάλυψη της φωτογραφίας τον 19ο αιώνα συνέπεσε χρονικά με τη χρυσή εποχή του περιηγητισμού. Οι πρώτοι περιηγητές-φωτογράφοι εμφανίζονται στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος με τις ογκώδεις τους μηχανές δύο μήνες μετά την επίσημη ανακοίνωση της νέας εφεύρεσης στη Γαλλική Ακαδημία των Τεχνών τον Αύγουστο του 1839. Με έντονη την επιθυμία να ανακαλύψουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, οριοθέτησαν τις θεματικές τους επιλογές στην απεικόνιση των αρχαίων μνημείων, δημιουργώντας ένα εικονογραφικό στερεότυπο. Η «φειδωλή» ανθολογία της φωτογραφικής τοπιογραφίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα –η οποία δεν συγκροτεί μια ολοκληρωμένη θεματική ενότητα, αλλά αντίθετα σταχυολογήθηκε από το «πάρεργο» των φωτογράφων που επισκέφτηκαν ή εργάστηκαν στη χώρα– περιορίζεται κυρίως σε καταγραφικές απόψεις των σημαντικότερων εμπορικών λιμανιών της. Η αδυναμία της νέας εφεύρεσης να καταγράψει την κίνηση, λόγω του μεγάλου χρόνου που απαιτούσε η έκθεση της φωτοευαίσθητης πλάκας, καθιστούσε αδύνατη την αποτύπωση του κυματισμού. Έτσι, τα επιβλητικά ιστιοφόρα πλοία, αγκυροβολημένα άναρχα δίπλα στις μικρές ψαρόβαρκες, παρουσιάζονται σαν να αιωρούνται σε στάσιμα νερά, ενώ τα λιμάνια φαντάζουν ερημικά, καθώς η ζωή στις αποβάθρες δεν ήταν δυνατόν να καταγραφεί. 2. Η θάλασσα ως αντανάκλαση της ανθρώπινης δραστηριότητας στις αρχές του 20ού αιώνα. Η μαγεία του στιγμιότυπου Στο ξεκίνημα του 20ού αιώνα o δρόμος για τη διάδοση της φωτογραφίας έχει ανοίξει χάρη στην τεχνολογική εξέλιξη του μέσου. Ο φακός έχει πλέον τη δυνατότητα να συλλαμβάνει την κίνηση, να ακινητοποιεί στιγμιότυπα και να ζωντανεύει γεγονότα. Στην Ελλάδα, η οποία την περίοδο αυτή οικοδομείται και αναπτύσσεται οικονομικά, οι φωτογράφοι, μαγεμένοι από τις νέες δυνατότητες της μηχανής τους, απεικονίζουν τα λιμάνια ως τόπους που σφύζουν από ζωή, με ατμοκίνητα και ιστιοφόρα πλοία, πλήθος από βάρκες και με περιπατητές ή εργάτες του λιμανιού στις αποβάθρες. Στιγμιότυπα από το ταξίδι στις ελληνικές θάλασσες με ατμόπλοιο ή καΐκι, καθώς και απόψεις των νησιών, αλλά και σκηνές από τη ζωή των κατοίκων τους, συχνά οφείλονται στους ξένους επισκέπτες, που φτάνουν τώρα πια αθρόοι, απαλλαγμένοι από την αρχαιολατρία των περιηγητών του 19ου αιώνα. Ανάλογα θέματα για τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα περιλαμβάνουν τα φωτογραφικά αρχεία ξένων αρχαιολόγων και ελληνιστών οι οποίοι διαμένουν και εργάζονται κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα στη χώρα. 3. Η φωτογραφική αποτύπωση της θάλασσας τα χρόνια στον Μεσοπόλεμο: Απόπειρες καλλιτεχνικής έκφρασης Η ελληνική φωτογραφία στα χρόνια του Μεσοπολέμου, σε μια κρίσιμη στιγμή κυρίως για την πολιτική ζωή του τόπου, εξελίσσεται δυναμικά. Παρά το κλίμα αστάθειας και αναταραχής που χαρακτηρίζει τη χρονική περίοδο από τη Μικρασιατική Καταστροφή έως την είσοδο της χώρας στον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο, παρατηρείται έντονη δημιουργική δραστηριότητα. Οι φωτογράφοι ανακαλύπτουν και εφαρμόζουν καινούργιες ιδέες, μετατρέποντας τις εικόνες τους από πιστές απεικονίσεις της πραγματικότητας σε τολμηρά έργα με ψήγματα νεωτερικότητας. Σε παράλληλη πορεία με τις καλλιτεχνικές ανησυχίες της εποχής, ιχνηλατούν στοιχεία ελληνικότητας στις φωτογραφικές τους επιλογές. Το τοπίο προσλαμβάνεται ως μήτρα εθνικής ταυτότητας, ενώ το Αιγαίο αναδύεται ως διαχρονικό σύμβολο. Η συμβολή της φωτογραφίας τη συγκεκριμένη περίοδο στην προώθηση του τουρισμού είναι σημαντική. Ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ), ο οποίος ιδρύεται τo 1929, και το Γραφείο Τύπου και Τουρισμού, που συγκροτείται το 1935, προσκαλούν τους Έλληνες φωτογράφους να ταξιδέψουν σε προκαθορισμένους προορισμούς και να τους αποτυπώσουν, συνεισφέροντας με το έργο τους στην τουριστική προβολή της Ελλάδας στο εξωτερικό. 4. Η στροφή προς το θαλασσινό τοπίο τα μεταπολεμικά χρόνια. Το Αιγαίο ως αναπαράσταση και αίσθηση Στην Ελλάδα μετά την Απελευθέρωση, η ειρήνη δεν θα βρει πρόσφορο έδαφος για να καρποφορήσει. Εντούτοις, oι φωτογράφοι βγαίνουν και πάλι στην ύπαιθρο, αναζητώντας το αντίδοτο σε όσα συνταρακτικά έχουν συμβεί. Το τοπίο της θάλασσας σύντομα θα επικρατήσει στις προτιμήσεις του φακού, τώρα μάλιστα για τον πρόσθετο λόγο ότι τα νησιά έχουν υποστεί περιορισμένες καταστροφές κατά τη διάρκεια του Πολέμου συγκριτικά με την ηπειρωτική χώρα. Κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 ο τουρισμός αυξάνεται ραγδαία και το Αιγαίο αποκτά παγκόσμια φήμη ιδανικού τόπου διακοπών. Ο καταιγισμός από φωτογραφίες των αιγαιοπελαγίτικων νησιών, με χαρακτηριστικά τη γραφικότητα του τοπίου και συγκεκριμένα εικονογραφικά στερεότυπα (ανεμόμυλος, ξωκλήσι, ψαράς), στιγματίζουν γενικότερα την τοπιογραφική δημιουργία του φακού της εν λόγω εποχής. Παρά τις όποιες ενστάσεις για εξιδανίκευση των απεικονιζόμενων, παραλείψεις ή αποσιωπήσεις, το βέβαιο είναι ότι το Αιγαίο μέσα από τον φακό των μεταπολεμικών φωτογράφων έχει αποκτήσει την ταυτότητά του, με κυριότερα γνωρίσματα το ανελέητο φως, το διάφανο υδάτινο στοιχείο, το δραματικό στην αντινομία του τοπίο, την κυβιστική αρχιτεκτονική και τις ήπιες, σκαμμένες από την αλμύρα, φυσιογνωμίες των ψαράδων. 5. Η μακρινή θέα της θάλασσας στη σύγχρονη φωτογραφία Εξετάζοντας συνολικά την ελληνική φωτογραφική τέχνη τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, μπορεί κανείς να διακρίνει έναν σκεπτικισμό ως προς την αντιμετώπιση του τοπίου, καθώς οι φωτογράφοι διαπραγματεύονταν το θέμα αυτό περισσότερο ως απάντηση στο βαρύ φορτίο των στερεότυπων φωτογραφικών απεικονίσεων της Ελλάδας. Η αποστροφή τους απέναντι σε αυτά τα στερεότυπα εκφράστηκε άλλοτε έμμεσα, με την υπονόμευσή τους, και άλλοτε άμεσα, με τη δημιουργία ριζικά διαφορετικών φωτογραφικών εικόνων. Κινητήρια δύναμη στην ανάπτυξη του δημιουργικού έργου τους στάθηκε η επιθυμία τους να ανακαλύψουν ένα ιδιαίτερο ύφος, που είχε τις ρίζες του στην άμεση φωτογραφία και τη φωτογραφία κοινωνικού ντοκουμέντου. Η φύση εκείνη την εποχή φαίνεται πως δεν σήμαινε πολλά πράγματα για τους φωτογράφους, καθώς η καθημερινή ζωή, ο κοινωνικός περίγυρος με τη ρευστότητα των καταστάσεων, διεκδικούσε την απόλυτη αφοσίωσή τους. Μέσα στην πόλη, στις παρυφές της, αλλά ακόμα και στην εξοχή, στις γιορτές όπου μαζευόταν κόσμος είχαν να αναμετρηθούν με τον χρόνο, να συλλάβουν τη στιγμή που συμπυκνώνει ιστορίες και γεγονότα. Η θάλασσα στις φωτογραφίες εμφανίζεται συχνότερα ως υπόβαθρο μιας σκηνής στην οποία διαδραματίζονται καθημερινά γεγονότα και τελετές. Την επιμέλεια της έκθεσης ανέλαβαν η Αλίκη Τσίργιαλου (Υπεύθυνη του Φωτογραφικού Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη) η Φανή Κωνσταντίνου (τέως Υπεύθυνη του Φωτογραφικού Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη) και ο Κωστής Αντωνιάδης (καθηγητής στο T.E.I. Aθήνας).