Τα υποθαλάσσια λιβάδια της Ποσειδωνίας

Η οικολογική σημασία τους στα παράκτια θαλάσσια οικοσυστήματα.

Η οικολογία της Ποσειδωνίας Η Ποσειδωνία (επιστ. ονομασία Posidonia oceanica) είναι θαλάσσιο φυτό και προέρχεται από ανθόφυτα (αγγειόσπερμα φυτά) της στεριάς που προσαρμόστηκαν στο θαλάσσιο περιβάλλον πριν από 65 – 100 εκατομμύρια χρόνια. Αντίθετα με τα θαλάσσια φύκη, η Ποσειδωνία ανθίζει, έχει μίσχους και φύλλα και αναπτύσσει ριζικό σύστημα μέσω του οποίου προσλαμβάνει τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά από το θαλάσσιο ίζημα. Οι περισσότεροι θαλάσσιοι συγγενείς της Ποσειδωνίας (οικογένεια: Posidoniaceae) απαντώνται γύρω από τη νότια Αυστραλία, αλλά η Posidonia oceanica απαντάται αποκλειστικά στη Μεσόγειο Θάλασσα. Η Posidonia oceanica αναπτύσσεται σε βυθούς με μαλακό υπόστρωμα (κυρίως αμμώδεις) και σχηματίζει υποθαλάσσια λιβάδια (πυκνές πράσινες συστάδες), τα οποία εκτείνονται έως και πέρα από τα 50 μέτρα βάθους σε πολύ διαυγή νερά. Υπολογίζεται ότι τα λιβάδια Ποσειδωνίας καλύπτουν περίπου το 25% του βυθού της Μεσογείου Θάλασσας σε βάθη από 0 έως 40 μέτρα. Είναι προφανές ότι ο κρίσιμος περιοριστικός παράγοντας της εξάπλωσης των υποθαλάσσιων λιβαδιών είναι το μέγιστο βάθος διείσδυσης του ηλιακού φωτός στο θαλασσινό νερό, που άμεσα εξαρτάται από τη διαύγεια (ή «καθαρότητα») του τελευταίου. Το ηλιακό φως παρέχει την απαραίτητη ενέργεια για τη φωτοσύνθεση. Μέσω της διαδικασίας της φωτοσύνθεσης στη θάλασσα, στην οποία συμμετέχουν τα θαλάσσια φυτά, αλλά και τα φύκη, δεσμεύεται από την ατμόσφαιρα το διοξείδιο του άνθρακα και απελευθερώνεται πολύτιμο οξυγόνο. Υπολογίζεται ότι το 60% του συνολικού οξυγόνου που αποδεσμεύεται στη γήινη ατμόσφαιρα προέρχεται γενικά από τη θαλάσσια βλάστηση. Τα υποθαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας συμβάλλουν σημαντικά στη διατήρηση της ισορροπίας της παράκτιας ζώνης, για τους παρακάτω λόγους: 1. Πηγή τροφής Κάποιοι θαλάσσιοι οργανισμοί, όπως χελώνες, αχινοί, ορισμένα ψάρια και καρκινοειδή (π.χ. καβούρια), τρέφονται από τα φύλλα της ζωντανής Ποσειδωνίας. Αλλά και η νεκρή οργανική ύλη που παράγεται από την αποσύνθεση των νεκρών φύλλων από τα βακτήρια, «επανεισάγεται» στη τροφική αλυσίδα ως τροφή για κατοίκους του βυθού όπως σκουλήκια, καβούρια, ανεμώνες και ασκίδια. Επιπλέον, η αποσύνθεση των νεκρών φύλλων απελευθερώνει θρεπτικά άλατα (ενώσεις του αζώτου και του φωσφόρου) στο θαλάσσιο νερό, τα οποία επαναχρησιμοποιούνται είτε από τις ίδιες τις Ποσειδωνίες είτε από το φυτοπλαγκτόν. Με τη σειρά του, το φυτοπλαγκτό αποτελεί τροφή του ζωοπλαγκτού που κατόπιν καταναλώνεται από θαλάσσιους οργανισμούς που βρίσκονται ψηλότερα στην τροφική αλυσίδα, όπως είναι τα ψάρια και κάποια οστρακοειδή. 2. Καταφύγιο Στα λιβάδια Ποσειδωνίας καταφεύγουν πολλά είδη ψαριών τόσο για να αναπαραχθούν όσο και για να εξασφαλίσουν ένα ασφαλές καταφύγιο για τα νεαρά τους άτομα. Επίσης, τα φύλλα της Posidonia εξασφαλίζουν ένα σταθερό υπόβαθρο για την ανάπτυξη επίφυτων (δηλαδή οργανισμών που ζούν πάνω σε άλλους οργανισμούς), όπως σφουγγαριών, υδρόζωων, βρυόζωων κ.α. Τα επίφυτα αποτελούν τροφή για τα νεαρά ψάρια, με τα οποία μοιράζονται το καταφύγιο των λιβαδιών Ποσειδωνίας. 3. Φυσική προστασία των ακτών Τα φυτά της Ποσειδωνίας σταθεροποιούν τα μαλακά υποστρώματα στα οποία αναπτύσσονται και διατηρούν το νερό διαυγές. Τα φύλλα και οι κατακόρυφοι μίσχοι τους ελαττώνουν την ένταση των παράκτιων ρευμάτων, ενώ το ριζικό τους σύστημα συγκρατεί τα ιζήματα μειώνοντας τη διάβρωση. Η «οικονομική αξία» και η οικονομική σημασία Η αξία των λιβαδιών Ποσειδωνίας ως τμήματος του φυσικού περιβάλλοντος οπωσδήποτε δεν μπορεί να αποδοθεί με οικονομικούς όρους, αφού η απώλεια τους δεν μπορεί να αναπληρωθεί. Η συμβολή όμως των υποθαλάσσιων λιβαδιών στην οικονομία μπορεί να εκτιμηθεί, αν ληφθεί υπόψη ότι αυτά αποτελούν καταφύγιο και οικότοπο για πολλά εμπορεύσιμα είδη αλιευμάτων. Για την έρευνα της λειτουργίας και της χρησιμότητας των οικοτόπων Ποσειδωνίας, ο Υδροβιολογικός Σταθμός της Ρόδου (Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών) εκπόνησε διετή χωροχρονική μελέτη σε επιλεγμένες παράκτιες περιοχές του νησιού, αντιπροσωπευτικές της εμφάνισης υποθαλάσσιων λιβαδιών. Σύμφωνα με τη μελέτη αυτή, που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Journal of Fish Biology, συνολικά 43 είδη ψαριών ταυτοποιήθηκαν ως εξαρτώμενα από τα λιβάδια Ποσειδωνίας. Από αυτά, τα 25 έχουν εμπορική σημασία και είτε καταφεύγουν στα υποθαλάσσια λιβάδια ως νεαρά άτομα (άσπρος και μαύρος γερμανός, μελανούρι, σπάρος, μπαρμπούνι, κοτσομούρα, λιθρίνι κ.α.) είτε τα χρησιμοποιούν σ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής τους τόσο για αναπαραγωγή όσο και για ανεύρεση τροφής (μαρίδα, γόπα, λούτσος κ.α.). Η Ποσειδωνία ως δείκτης ποιότητας και απειλούμενο είδος Η παρουσία και η ανάπτυξη των υποθαλάσσιων λιβαδιών Ποσειδωνίας είναι σημαντικός «δείκτης» υγείας των παράκτιων οικοσυστημάτων και χρησιμοποιείται ως τέτοιος τόσο στην Ευρωπαϊκή Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα όσο και από την Συνθήκη της Βαρκελώνης για την Προστασία της Βιοποικιλότητας στη Μεσόγειο. Σήμερα όμως οι οικότοποι της Ποσειδωνίας βρίσκονται σε κρίσιμη κατάσταση και παρουσιάζουν τάσεις υποχώρησης ή και εξαφάνισης, απειλούμενα κυρίως από τα συρόμενα αλιευτικά εργαλεία. Ως ένα από τα πιο πολυποίκιλα και ζωτικά θαλάσσια οικοσυστήματα στον κόσμο, που χρήζουν προστασίας, τα υποθαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας περιλαμβάνονται στην “κόκκινη λίστα” της Διεθνούς Ένωσης για την Διατήρηση της Φύσης (IUCN), μαζί με τους κοραλλιογενείς υφάλους και τις μαγκρόβιες περιοχές υψηλής παραγωγικότητας. Στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως η Ελλάδα, οι χρήζοντες προστασίας οικότοποι περιγράφονται από την ευρωπαϊκή οδηγία 92/43. Η μελέτη και η προστασία των λιβαδιών Ποσειδωνίας Η καλύτερη κατανόηση, μέσω της ωκεανογραφικής έρευνας, των παραγόντων που επηρεάζουν τη λειτουργία των θαλάσσιων οικοτόπων Ποσειδωνίας, είναι κρίσιμη για τον ορθολογικό σχεδιασμό των μέτρων προστασίας και διαχείρισης των οικοτόπων αυτών. Αρχικά, είναι απαραίτητη η ακριβής αποτύπωση των λιβαδιών της Ποσειδωνίας έτσι ώστε να καταγράφονται οι διακυμάνσεις της εξάπλωσης τους και της πυκνότητας τους στην πάροδο του χρόνου. Επίσης, η καταγραφή των φυσικών, χημικών, βιολογικών και γεωλογικών – γεωχημικών παραμέτρων των υποθαλάσσιων περιοχών ανάπτυξης των λιβαδιών Ποσειδωνίας. Μέχρι σήμερα, έχει καταγραφεί μόνο το 10% της χωρικής εξάπλωσης της Ποσειδωνίας στον ελλαδικό χώρο και αυτό με τη χρήση κυρίως αεροφωτογραφιών, δηλαδή με μία όχι και τόσο αξιόπιστη μέθοδο. Οι περιοχές που έχουν αποτυπωθεί με τον τρόπο αυτό προστατεύονται στο πλαίσιο των περιοχών Natura 2000. Η σύγχρονη όμως τεχνολογία της ωκεανογραφικής και περιβαλλοντικής έρευνας παρέχει εργαλεία για την αποτύπωση του θαλάσσιου βυθού, με υψηλή, σχεδόν φωτογραφική, ακρίβεια. Με τέτοια εργαλεία και συγκεκριμένα με πολυδεσμικά ψηφιακά βυθόμετρα (Multi-beam Sonars), με συστήματα πλευρικής διασκόπησης του θαλάσσιου πυθμένα (Side Scan Sonars) και με τηλεχειριζόμενα υποβρύχια όχηματα (Remotely Operated Vehicles) διαθέτει το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.). Σκοπός του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. είναι η διεξαγωγή επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας και η διάδοση και εφαρμογή των αποτελεσμάτων της έρευνας αυτής, ιδιαίτερα στους τομείς της μελέτης και προστασίας της υδρόσφαιρας, των οργανισμών της, των ορίων της με την ατμόσφαιρα, την ακτή και το βυθό, των φυσικών, χημικών, βιολογικών και γεωλογικών συνθηκών που επικρατούν και διέπουν τα παραπάνω συστήματα. * Γράφουν οι Στ. Καλογήρου, Γ.Α. Χατήρης, Επιμέλεια: Δρ. Α. Σιούλας