Λεξικό του ιδιώματος της Νισύρου, του Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη

Rodiaki NewsRoom

Σχολιάζει και παρουσιάζει η
Μαρία Τουλαντά-Παρισίδη

ΝΙΣΥΡΟΣ, 12 Αυγούστου 2015
Είμαστε στην ευχάριστη θέση να κρατάμε στα χέρια μας ένα μοναδικό έργο μεγάλης αξίας, που έρχεται να προστεθεί και να εμπλουτίσει τη σύγχρονη Δωδεκανησιακή βιβλιογραφία.
Το Λεξικό του ιδιώματος της Νισύρου γραμμένο από έναν καταξιωμένο επιστήμονα και συγγραφέα, το Μιχάλη Σκανδαλίδη, θ’ αποτελέσει κόσμημα για κάθε Δωδεκανησιακή και όχι μόνο βιβλιοθήκη, ενώ είναι βέβαιο, πως θα υπάρξει μεγάλο ενδιαφέρον από γλωσσολόγους , ειδικούς και μη.

Μετά τον Πρόλογο και την Εισαγωγή, δίνει τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά του νισύρικου ιδιώματος και τις συνηθέστερες βραχυβραχίες. Η προέλευση του νησωνυμίου Νίσυρος και των οικωνυμίων Μαντράκι, Νικιά, Εμπορειός, Πάλοι.

Ακολουθεί το λεξικό μια εντυπωσιακά πλούσια βιβλιογραφία με παραπομπές. Από τη σελίδα 16 μέχρι και 23 καταγράφεται η πλούσια βιβλιογραφία και οι πηγές, τρανή απόδειξη της πολύχρονης και κοπιώδους μελέτης του συγγραφέα, όπως βέβαια και οι πολύχρονες αναζητήσεις σπουδαίων συγγραφέων και ερευνητών της Δωδεκανήσου, πολλών δε η καταγωγή εκ Νισύρου, όπως θα δείτε.

Αξίζουν συγχαρητήρια στην Εταιρεία Νισυριακών μελετών, στο Διοικητικό της συμβούλιο, τον Πρόεδρο Κώστα Χαρτοφύλη και στους α-ντιπροσώπους Νισύρου, ΗΠΑ και Ρόδου.
Έργα μεγάλης επιστημονικής βαρύτητας έχουν γραφτεί απ΄ τον ίδιο, καθώς και πλήθος άρθρων φιλολογικού- γλωσσολογικού , λαογραφικού και ιστορικού ενδιαφέροντος.
Η αγαπημένη του Δωδεκάνησος είναι η μούσα και η έμπνευσή του.

Αναφέρω μερικά απ΄ αυτά : Η Χάλκη της Δωδεκανήσου, ηθογραφία- κοινωνιογραφία ,1965.
Το τοπωνυμικό της Χάλκης Δωδεκανήσου, έκδ, Σ.Γ.Τ.Δ., 1982. Ο Νησιωτικός μικρόκοσμος του Δωδεκανησιακού Αρχιπελάγους. Νησίδες, νησίδια(βραχονησίδες), Βράχοι, Γεωγραφική, ιστορική και ονοματολογική προσέγγιση(42 χάρτες εκτός κειμένου),1994.Ονοματολογική ναυσιπλοϊα στο Ελληνικό Αιγαίο.

Ο νησιωτικός μικρόκοσμος και μεγάκοσμος του Αιγαιακού Αρχιπελάγους, 2001.Τοπωνυμικά και ονοματικά της νήσου Κω, Κως 2002, έκδ. των Δήμων Κω, Δικαίου και Ηρακλειδών .Λεξικό των Κωακών ιδιωμάτων- Συμβολή στη συγκριτική μελέτη των γλωσσικών ιδιωμάτων της Κω, 2006. Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών, 2005 και βραβείο Μοσκόβη του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου Αθηναίων, 2007.Λεξικό των ονομάτων της Ελληνικής μυθολογίας,2012.Αιγαιοπελαγίτικα Γλωσσοϊστορικά μελετήματα, 2013.Λεξικό του ιδιώματος της Καλύμνου, Κάλυμνος 2013, Έκδ. Αναγνωστηρίου

Παρατηρούμε , πως ο εκλεκτός Δωδεκανήσιος είναι δεμένος με τα νησιά μας με μερικά απ΄ τα οποία έχει στενούς συγγενικούς δεσμούς. Η αγάπη του για τα νησιά μας είναι η κινητήριος δύναμη και αποτελεί βασικό δημιουργικό κίνητρο. Η αφιέρωσή του έχει ως εξής « Στη μνήμη της Νισυριάς μητέρας μου Καλλιόπης Σκανδαλίδη, το γένος Ν. Παπάτσου, που με γαλούχησε με τη νισύρικη ντοπιολαλιά», λέει πολλά και συγκινεί.

Προλογίζοντας το ΛΕΞΙΚΟ ο πρόεδρος Κων/νος Χαρτοφύλης επισημαίνει ότι η τοπική διάλεκτος σε κάθε τόπο, αποτελεί «τη γλώσσα της ψυχής του Λαού», ενώ κάνει αναφορά σε εκείνους που ασχολήθηκαν με το τοπικό ιδίωμα της Νισύρου. Παράλληλα ευχαριστεί τις εκδόσεις Σταμούλη Α.Ε και το συμπατριώτη Μιχάλη Φραζή για την ευγενική και φιλοπάτριδα χειρονομία του να καταστεί χορηγός αυτής της έκδοσης.

Δίκαια ο Μιχάλης Σκανδαλίδης γράφει στην Εισαγωγή του έργου του , πως η συλλογή και καταγραφή των τοπικών ιδιωμάτων, αποτελεί «γλωσσικό πολιτισμό», που κινδυνεύει να χαθεί , όπως και άλλα στοιχεία του λαϊκού μας πολιτισμού.

Αποδεικνύει αυτό που ισχυρίζεται στην εισαγωγή του και είναι και δική μας πεποίθηση, πως το γλωσσικό ιδίωμα είναι συνυφασμένο με την κοινωνική και πολιτισμική ιδιαιτερότητα μιας νησιωτικής ή χερσαίας γλωσσικής κοινότητας.

Επικαλείται την παρατήρηση του Αναστάσιου Καραναστάση(1996), πως μια λέξη είναι πολλές φορές μια ολόκληρη ιστορία, που ομιλεί για την ιστορία και τον πολιτισμό του τόπου , όπως ένα έργο τέχνης ανασυρόμενο από τα σπλάχνα της γης ή ένα ιστορικό γεγονός. Πολλές φορές μια ασήμαντη λέξη, ξενόηχη εκ πρώτης όψεως, μπορεί να κρύβει κάτω από την αλλόκοτη μορφή της μια πανάρχαια καθαρόαιμη ελληνική.

Παραδείγματα:
Δ(γ)ιαλαλημός, ανακοίνωση, πληροφόρηση. Βγάλλω δ(γ)ιαλαλημό.
«ποιος κούει το δγιαλαλημό, ακούσετε μικροί, μεγάλοι,
Ήρτε ν-το ασβεστάδικο μ-πίσω εις το λιμάνι.

Στο Μαντράκι ο διαλαλημός γινόταν ψηλά από το κάστρο που περιβάλλει την ιερά μονή της Σπηλιανής, από διάφορες τοποθεσίες της ανόδου προς το μοναστήρι, έτσι που ο διαλαλητής ν΄ακούγεται σε όλο το Μαντράκι, στις γειτονιές του ποταμού, του Πηαουλιού και στο Λαγκάδι. Βλέπουμε πόση ιστορία μπορεί να κρύβει μια λέξη, ακό μα και τοπικές συνήθειες όπως εδώ και αλλού.

Δ(γ)ιακάβγω, παρακάμπτω. Απ΄το αρχαίο διακάμπτω.
«άμα δγιακάψεις τη μ-Πλατριά και πγιάσεις Λιμενάρι,
Θα ΄βγεις εις του Χριστόπουλου το φονικό ταμάρι».
Βατθαλαλώ και βατθολαλώ= μιλώ άσεμνα, « είντα βατθολαλείς ετσιδά, έν-εντρέπεσαι. Από το αρχ. Βαττολογέω κ. άλλα.

Απηλοούμαι, απαντώ, αποκρίνομαι. Απηλοάται και απηλοήθη.
Πολοούμαι , για την Κω, την Αστυπάλαια, Κάλυμνο, Σύμη.
Για τη Νίσυρο, από το «μοιρολόι της Παναγιάς»
-Ρωτώ τα δούπλα που περνού, μα κείνα έ-ν-αφκρούνται,
Εκείνα ν-ει μ-περήφανα και έν-απηλοούνται
….και στόμα ν-ν΄απηλοηθεί στη φ-φοερά ν-τη γ-κρίση .

Αυτή τη νισύρικη ντοπιολαλιά αγάπησε ο κ. Μιχάλης και μας παραδίδει σήμερα ένα λεξικό καλογραμμένο, επιστημονικά τεκμηριωμένο, προσιτό στον αναγνώστη που είναι έτοιμος να το μελετήσει από το Α μέχρι το Ω.

Πολλές φορές η σύγκριση με άλλα τοπικά ιδιώματα, η αιτιολογία τους και η σημασία τους, όπως και η προέλευσή τους δείχνουν πόσο πολύ έχει εμβαθύνει στη γλώσσα που του έδωσαν «ελληνική».

Άβλαος (ο) = ο μη βλαμμένος, ο υγιής οργανισμός κ.άλλα με παράλληλες αναφορές στη Σύμη, στο Καστελλόριζο, στη Ρόδο.
Αγάλι –αγάλι , επίρρημα που λέγεται επαναληπτικά για επίταση της σημασίας του σιγά-σιγά, ήρεμα- αθόρυβα και χρησιμοποιείται σε περίπτωση κίνησης ή χρόνου.

Έρκου αγάλι –αγάλι ώσπου να σε μπροκάμω . Από το αρχαίο επίθετο γαληνός= ήρεμος.
Η παροιμία «αγάλια , ‘γάλια γίνεται η αουρίδα μέλι. Στην Κάλυμνο «γάλι- γάλι». Στη Ρόδο «γιάλι-γιάλι», στην Κω «αγάλι, γάλι-γάλι».
Εντυπωσιάζουν τα ωραία επίθετα και η ικανότητα του Νισύριου να τα πλάθει παραδίδοντάς τα στην Ελληνική γλώσσα. Αγγελλοζωγραφιστός, αυτός που μοιάζει με ζωγραφισμένο άγγελο κ. άλλα.

Ο άγγονας , θηλ. η αγγόνη. «α σου ζ-ζήσει ο άγγονάς σου / α χαίρεσαι τον- άγγονά σ-σου
Πολλές φορές καταφεύγει σε παροιμίες, δίστιχα ή αρχαίες προτάσεις με τέτοιο τρόπο που γίνεται ευχάριστο στον αναγνώστη ή το μελετητή.
«έγγονα και δισέγγονα να ζ-ζεις να στεφανώσεις, κι ούλα σου τα βασίλεια να τους τα παραδώσεις».

• Ο Μιχάλης Σκανδαλίδης, δεν παραλείπει να δώσει και τη δομή του βιβλίου του, επεξηγώντας στον αναγνώστη τον τρόπο με τον οποίο προσέγγισε την κάθε λέξη , την προέλευση και την ιστορία της. Επεξηγεί και τον ενδιαφέρει να καταστήσει εύληπτη και προσιτή τη σημασία του λήμματος.

• Eμπλουτίζει με λαογραφικά, ιστορικά στοιχεία, αποσπάσματα δημοτικών τραγουδιών, παροιμιών, παραμυθιών γνωμικών κ. άλλων, που απαλύνουν (διευκρινίζει ο ίδιος ), την αυστηρή επιστημονική δομή. Το πέρασμα από τον αρχαίο τύπο της λέξης, στο μεταγενέστερο, το μεσαιωνικό και έπειτα στο τοπικό ιδίωμα, γίνεται για να καταδειχθεί η συνέχεια και η αδιάσπαστη ενότητα και παρουσία της Ελληνικής γλώσσας στο νησί.

• Γραμματικά φαινόμενα, όπως αποκοπής, άφησ-το- αντί άφησέ το. Συναλοιφής, χρυσοχόος, χρουσοχόος, όπως και πάθη συμφώνων,αναλύονται και επεξηγούνται με τέτοιο τρόπο που μπορούν να χρησιμεύσουν και ως παραδείγματα κατανόησης των φαινομένων αυτών κατά την εκπαιδευτική διαδικασία και διδασκαλία στα σχολεία.

Ένα σπουδαίο δρόμο μας δείχνει και μ΄ αυτό το έργο του ο Μιχάλης Σκανδαλίδης.
Αυτόν της διάσωσης του γλωσσικού μας πλούτου. Να περιμένουμε ν΄ ακούσουμε με ευχαρίστηση και αγάπη τη νισύρικη ντοπιολαλιά και τον ήχο της.

Να εμβαθύνουμε στη σημασία των λέξεων , στην προέλευση και την ιστορία τους. Αναμφίβολα είναι πατριωτικής, εθνικής σημασίας το έργο του. Προσφέρει τα μέγιστα στη σύγχρονη έρευνα, τη φιλολογία, στην επιστήμη. Οδηγούμαστε στο τέλος αφού ερμηνεύσουμε τις λέξεις, να τις αγαπήσουμε, να τις αισθανθούμε σαν αυτοτελή καλλιτεχνική μονάδα την καθεμιά. Ν΄ακούσουμε τον ήχο της νησιώτικης ντοπιολαλιάς.

Τελειώνοντας θα ήθελα ακόμη να κάνω μια αναφορά για το ωραίο εξώφυλλο επιμέλειας της Δ/ρος Ασπ. Μαστρογιάννη και Παγώνας Μουκαζή.
Θα κλείσω αυτά τα λίγα σχόλια με αναφορά σε μια λέξη «το σφήωμα» και «ασφύωμα».

Είναι η χοντρούτσικη , πυκνοκεντημένη τσόχα από μετάξι ή με χρυσό σύρμα ανακατωμένο με ασήμι, που κρεμόταν από το λαιμό μέχρι την κοιλιακή χώρα, για να σκεπάσει το γυμνό στήθος που άφηνε η σχισμή του πουκαμίσου και του φουστανιού. Στα Νικιά σφήωμα ή πλεχτό, το κεντούσαν με μετάξι ή χρυσή και ασημένια κλωστή.

Έκαναν διάφορα σχέδια, κυπαρισσάκι , σκολόπεντρα, γαϊτανάκι κ. άλλα. Είναι από το αρχαίο ουσιαστικό σφήκωμα, αυτό που είναι εσφηκωμένο- σφιχτοδεμένο. Συγκινητική η συνέχεια της γλώσσας. Διαβάζουμε στην Ιλιάδα «πλοχμοί χρυσώ τε και αργύρω εσφήκοντο» δηλ., οι πλόκαμοι ήταν πλεγμένοι με ταινίες από χρυσό και άργυρο.

Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Μιχάλη Σκανδαλίδη και τη σύζυγό του, Αρχόντω. Τους αφιερώνω τους παρακάτω στίχους του Ελύτη:
«Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική.
το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου...
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου...»