Το νεκροταφείο και το Τζαμί Μουράτ Ρεϊς

Λαμβάνοντας αφορμή από την σωστή παρέμβαση του βουλευτή μας κυρίου Γιάννη Παρασκευά για την ανάγκη καθαρισμού του μουσουλμανικού νεκροταφείου και συντήρησης του τζαμιού Μουράτ Ρεϊς και των λοιπών κτηρίων, σας παρακαλώ να φιλοξενήσετε στην εφημερίδα σας αυτές τις λίγες γραμμές σχετικά με την ιστορία του κτηριακού συγκροτήματος που περιλαμβάνει το τέμενος (τζαμί), ένα «τεκκέ» (ασκητήριο, ησυχαστήριο δερβίσηδων) και το νεκροταφείο. Για το συγκρότημα αυτό ο Βιτάλις Στρούμτζα, Εβραίος λόγιος από την Κωνσταντινούπολη, που υπηρετούσε στην Ιταλική Διοίκηση, δημοσίευσε ένα ενδιαφέρον άρθρο στην «Επιθεώρηση των Ιταλικών Αποικιών», Έτος 8 (1934) αριθ. 1, από το οποίο και αντλώ τις πληροφορίες. Γράφει λοιπόν ο Στρούμτζα ότι η ονομασία “Τεκκές του Μουράτ Ρεϊς” είναι λανθασμένη. Από τα έγγραφα που βρήκε στον Οργανισμό Διαχειρίσεως Βακούφ, προκύπτει κατά τη γνώμη του ότι η σωστή προσωνυμία είναι «Τζαμί του Εμπού Μπεκίρ Πασά», από το όνομα του κτήτορα. Το έτος της ιδρύσεώς του δεν φαίνεται πουθενά στο ιερό. Είναι όμως δυνατό, με βεβαιότητα σχεδόν, να προσδιορισθεί γύρω στο 1046 έτος Εγίρας (16361637). Η χρονολογία επιβεβαιώνεται, κατά τον Στρούμτζα, από το γεγονός ότι μία βρύση που βρισκόταν πλάι στο Circolo d’Italia, το σημερινό Ακταίον, και ήταν και αυτή αφιέρωμα (βακούφ) του Εμπού Μπεκίρ Πασά, είχε χρονολογία 1046. Ο μιναρές καταστράφηκε τον Μάιο του 1912 από τον βομβαρδισμό του ιταλικού στόλου και ανακατασκευάστηκε από τους Ιταλούς στην μορφή που ξέρουμε και επισκευάστηκε το 1993. Μια επιγραφή σε εντοιχισμένο μάρμαρο βεβαιώνει ότι το τέμενος που είχε καταστραφεί με το πέρασμα του χρόνου, ανοικοδομήθηκε το 1212 έτος Εγίρας (δηλαδή στα 17971798) «δαπάναις» του προύχοντα Μουραμπίντ Χασάν Μπέη, του οποίου το μνήμα βρισκόταν το 1934 στην είσοδο της Μεσαιωνικής Πόλης, αμέσως μετά την πύλη που λεγόταν «των ελαφιών», τώρα Ελευθερίας, αριστερά. Δεξιά της αυλής βρίσκεται ο Τουρμπές (θολωτό ναύδριο) που περικλείει το μνήμα του Μουράτ Ρεϊς ο οποίος στα νιάτα του ήταν τολμηρός κουρσάρος κι’ αργότερα έγινε ναύαρχος του στόλου του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, κατακτητή της Ρόδου (1522), και διοικητής των οθωμανικών ναυτικών δυνάμεων Αιγύπτου και Περσικού Κόλπου. Ο τάφος του διάσημου αυτού ναυάρχου ήταν αντικείμενο λατρείας των Μουσουλμάνων της Ρόδου και της απέναντι μικρασιατικής ακτής που τον επισκέπτονταν για προσκύνημα, φέρνοντας λαμπάδες και τάματα. Ήταν συνήθεια να σφάζουν κριάρια ή όρνιθες κοντά στον τάφο και να μοιράζουν το κρέας στους φτωχούς. Όταν ήμουν μαθητής, άκουα ότι το νεκροταφείο και το τέμενος ήταν αιγυπτιακά, αλλ’ αυτό δεν είναι ακριβές όπως είδαμε. Ο ιδρυτής της αιγυπτιακής δυναστείας Μωχάμετ Άλη, πηγαίνοντας στην Αίγυπτο ως αξιωματικός της άτακτης τουρκικής πολιτοφυλακής για να λάβει μέρος στον αγώνα εναντίον των στρατευμάτων του Ναπολέοντα, σταμάτησε στη Ρόδο και προσευχήθηκε στον τάφο του Μουράτ Ρεϊς ζητώντας την μεσολάβησή του για την ευόδωση των σχεδίων του. Γεγονός πάντως είναι ότι ο Ισμαήλ Πασάς, Χεδίβης (Αντιβασιλέας) της Αιγύπτου από το 1863 έως το 1879, ταξιδεύοντας για την Κωνσταντινούπολη το 1876, σταμάτησε στη Ρόδο για να προσκυνήσει τον τάφο του Μουράτ Ρεϊς και χορήγησε στον Τεκκέ, με ειδικό χεδιβικό διάταγμα, ένα μηνιαίο επίδομα 20 λιρών Αιγύπτου που καταβαλλόταν κανονικά από το αιγυπτιακό Υπουργείο των Οικονομικών μέχρι το 1934 που ο Στρούμτζα συνέγραψε το άρθρο του. Ίσως από το γεγονός αυτό να σχηματίστηκε η γνώμη ότι το τέμενος και το νεκροταφείο είναι αιγυπτιακά. Μια άλλη προσωπικότητα της αιγυπτιακής βασιλικής οικογένειας, η Ιντζί Χανούμ, χήρα του Ισμαήλ Πασά, δώρισε το πράσινο κάλυμμα του τάφου, που σώζεται ακόμη, στο οποίο είναι καλλιτεχνικά κεντημένη, εκτός από μερικούς στίχους του Κορανίου, μια επιγραφή στην αραβική γλώσσα που λέει: Το σεντόνι αυτό προορίζεται για τον Μουράτ Ρεϊς. Το κέντημά του έγινε κατόπιν παραγγελίας της Ιντζί Χανούμ. Είθε το σεντόνι αυτό να καλύπτει αιώνια τον τάφο του Μουράτ Ρεϊς 1289 (18721873). Ο Μουράτ δεν ανήκε στην αραβική ή βερβερική φυλή, όπως υποστηρίζουν κάποιοι ιστορικοί, αλλά στην τουρκική. Το όνομα Μουράτ δεν απαντά στους Άραβες και τους Βερβερίνους. Ο τόπος της γεννήσεώς του δεν είναι γνωστός, είναι όμως πολύ πιθανό να γεννήθηκε στην μικρασιατική ακτή μεταξύ του Κόλπου του Αδραμυττίου και της Αλικαρνασσού (Μποντρούμ), λίκνο όλων σχεδόν των τούρκων κουρσάρων. Αφού έλαβε μέρος σε αιματηρές συγκρούσεις με στόλους των δυτικών χωρών, προπαντός με τον ισπανικό, κατατάχτηκε στον τακτικό οθωμανικό στόλο και συμμετέσχε ως ναύαρχος σε πολλές ναυμαχίες που έγιναν το πρώτο ήμισυ του 16ου αιώνα. Περίπου τότε του ανατέθηκε η διοίκηση όλης της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου. Αργότερα, το 1551, διορίστηκε κυβερνήτης της Αιγύπτου και έπειτα διοικητής ολόκληρης της περιοχής του Περσικού Κόλπου, που την εποχή εκείνη αποτελούσε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τότε, σε μια φοβερή ναυμαχία εναντίον ενός πορτογαλικού στόλου μπροστά στα νησιά Ορμούζ στην είσοδο του Περσικού Κόλπου, ηττήθηκε, και, αφού κατόρθωσε να φτάσει στην Βασσόρα, επέστρεψε διά ξηράς στην Κωνσταντινούπολη. Ο Σουλτάνος είχε ενημερωθεί για τον ηρωισμό που επέδειξε απέναντι στον εχθρό και, παρά την ήττα του, εξακολούθησε να τον περιβάλλει με την εμπιστοσύνη του. Πέθανε στην Ρόδο σε μεγάλη ηλικία το 1018 έτος Εγίρας (16091610). Στο νεκροταφείο είναι θαμμένες υψηλές προσωπικότητες που είχαν εξοριστεί εδώ ή μέλη των καλυτέρων τουρκικών οικογενειών της Ρόδου που επιθυμούσαν να έχουν την τελευταία κατοικία τους κοντά σ’αυτήν του Μουράτ Ρείς. Ένας τάφος σ’αυτό το νεκροταφείο, πληρωνόταν πολύ ακριβά και οι διαχειριστές είχαν απ’ αυτό μεγάλα οφέλη. Μεταξύ των προσωπικοτήτων που εξορίστηκαν και θάφτηκαν εδώ, ο Στρούμτζα αναφέρει μερικούς Χάνους της Κριμαίας, ένα Σάχη της Περσίας τελευταίο απόγονο της δυναστείας Σαφεβή η οποία βασίλεψε από το 1502 μέχρι το 1722, διάφορους Μεγάλους Βεζίρηδες και πολλούς άλλους αξιωματούχους και ανθρώπους των γραμμάτων, όπως ο σατιρικός ποιητής Χασμέτ, από τους πιο φημισμένους τούρκους σατιρικούς ποιητές. Καυστικός και φοβερά δηκτικός, διαβλήθηκε ότι κακολογούσε τον Σουλτάνο Μουσταφά τον Γ’ (αυτόν που χρηματοδότησε το χτίσιμο του τζαμιού που φέρει το όνομα του και του παρακείμενου λουτρού χαμάμ το οποίο λανθασμένα λέγεται του Σουλεϊμάν), ο οποίος τον εκτόπισε στην Προύσα και έπειτα στην Ρόδο όπου πέθανε το 1182 έτος Εγίρας (17681769). Μερικοί απ’ αυτούς τους τάφους μπορούν να θεωρηθούν αριστουργήματα της μουσουλμανικής ταφικής τέχνης. 1. Εγίρα (χίζρα στα αραβικά) είναι η μετανάστευση του Μωάμεθ από την Μέκκα στην Μεδίνα το 622 μ.Χ., έτος 0 της μουσουλμανικής εποχής. Όταν παραλείπεται η ημερομηνία από τις χρονολογίες της Εγίρας, η αντιστοιχία με το γρηγοριανό ημερολόγιο μπορεί να προσδιοριστεί μόνο κατά προσέγγιση. 2. Tommaso R. Cerone. Nel Dodecaneso – Impressioni d’Oriente. Napoli 1920. Γιώργος Βρούχος