Όταν ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, έφερε τους Εβραίους στη Ρόδο!

Pοδούλα Λουλουδάκη

Μια αναδρομή στην ιστορία των Εβραίων της Ρόδου και την Οβριακή

Οι Εβραίοι της Ρόδου και η Εβραϊκή συνοικία! Η Τζουδερία ή Οβριακή, στα καθαρά ροδίτικα! Μέσα στο Κάστρο, στην περιοχή που ονομάζεται σήμερα οδός Εβραίων Μαρτύρων- στο μικρό σιντριβάνι- και γύρω απ΄ αυτήν.

Η Εβραϊκή κοινότητα, που ήταν εγκαταστημένη στη Ρόδο από την περίοδο προ Χριστού όταν τους έφεραν ως δούλους τους Ρωμανιώτες Εβραίους. Και μετά όταν ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής κυριάρχησε στη Ρόδο, κι έφερε τους Ισπανόφωνους Σεφαραδίτες Εβραίους οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από τη βασίλισσα Ισαβέλλα της Ισπανίας.

Ρωμανιώτες ή Σεφαραδίτες, οι Εβραίοι της Ρόδου ήκμασαν, χρηματοδοτούσαν τους Ιππότες και τους επόμενους αιώνες είχαν περαιτέρω οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη. Μέχρι που τους πήγαν οι Γερμανοί στα ναζιστικά κρεματόρια και οι περιουσίες τους στη Ρόδο χάθηκαν, οι βιβλιοθήκες τους καταστράφηκαν και οι Συναγωγές βομβαρδίστηκαν.

Το θλιβερό συμπέρασμα, στην κουβέντα που έχω με τον συμπολίτη μας Βασίλη Βασιλείου, που πάντα ψάχνει και συγκεντρώνει στοιχεία για τη Ρόδο, είναι ότι τα ιστορικά στοιχεία που μας έχουν απομείνει για την αναβίωση της ιστορικής μνήμης γύρω από την εβραϊκή κοινότητα, είναι ελάχιστα, ιδιαίτερα για την περίοδο πριν την τουρκοκρατία.

Μια ματιά όμως πάνω τους, είναι χρήσιμο να πέσει και η σημερινή παρουσίαση αυτό το στόχο έχει!

Εβραϊκή γειτονιά. Φωτογραφία του 1930

Εβραϊκό δημοτικό σχολείο στον Αγιο Παντελεήμονα. Φωτογραφία του 1930.

Οι πρώτοι Εβραίοι στη Ρόδο

Η ύπαρξη εβραϊκής κοινότητας στη Ρόδο ανιχνεύεται τουλάχιστον από τον 2^ο αιώνα π.χ (Μακκαβέι Α΄ βιβλίο, 15,29). Μεταφέρθηκαν πιθανώς ως δούλοι-εργάτες. Σε ρωμαϊκό έγγραφο του 142 π.χ αναφέρεται συμφωνία μεταξύ του αρχιραβίνου Συμεών ως εκπροσώπου των Εβραίων με τη Ρωμαϊκή Γερουσία. Το 116 μ.χ επισκέφτηκε τη Ρόδο ο Εβραίος περιηγητής Βενιαμήν, από την Τουλέδη της Ισπανίας και συνάντησε εδώ μία από τις μεγαλύτερες επαρχιακές κοινότητες της αυτοκρατορίας που αριθμούσε 400 μέλη(Ρωμανιώτες). Μετά τη συντριβή των Μαυριτανών της Ισπανίας από τα ενωμένα στρατεύματα της Καστίλλης και της Αραγώνας, στα 1492, εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίοι υποχρεώθηκαν να απομακρυνθούν από την Ισπανία, με βασιλικό διάταγμα της Ισαβέλλας ενώ αργότερα απομακρύνθηκαν κι από την Πορτογαλία. Οι φυγάδες αναζήτησαν καταφύγιο στις μεγάλες κυρίως πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, κ. ά). Έτσι σύμφωνα με εβραϊκές ιστορικές πηγές ήρθαν στη Ρόδο 400 Εβραίοι που προέρχονταν από την Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη και την Ιερουσαλήμ. Είχαν υιοθετήσει την ελληνική γλώσσα, είχαν ελληνοποιήσει τα ονόματά τους και είχαν αφομοιώσει πολλά στοιχεία της ντόπιας παράδοσης στην καθημερινότητά τους. Διατηρούσαν όμως την εβραϊκή ταυτότητά τους έχοντας την εβραϊκή ως λατρευτική γλώσσα.

Ο τελευταίος αρχιραβίνος της Ρόδου Ροϋμπέν Ελιάχου Ισραέλ, ο οποίος πέθανε το 1932

Οι σχέσεις τους με τους Ιωαννίτες Ιππότες

Στη συνέχεια αντλούμε πληροφορίες από το Ιωαννίτικο αρχείο της Μάλτας για το Εβραϊκό στοιχείο της Ρόδου. Πληροφορίες δίνουν και δυτικοευρωπαίοι περιηγητές που επισκέπτονται τη Ρόδο κατά την περίοδο της Ιπποτοκρατίας (1309-1522). Γίνεται γνωστό έτσι ότι αυτή την εποχή η εβραϊκή κοινότητα της Ρόδου ήταν εύρωστη οικονομικά. Μέλη της όπως ο Ιεζεκιήλ Μαυριστήρης, δάνειζαν το Ιπποτικό Τάγμα με μεγάλα χρηματικά ποσά και συχνά χωρίς τόκο ή επιδοτούσαν τα οχυρωματικά έργα των Ιπποτών, που εκτελούνται τον 15^ο αιώνα στην περιοχή της εβραϊκής συνοικίας.

Το 1480, επί Σουλτάνου Μεχμέτ Β΄, οι Οθωμανοί πολιόρκησαν στενά τη Ρόδο, απέτυχαν όμως να την κυριεύσουν. Οι Εβραίοι πολέμησαν στο πλευρό των Ιωαννιτών Ιπποτών. Τα επόμενα 41 χρόνια ήταν δύσκολα για όλους τους Ροδίτες και πιο πολύ για την εβραϊκή κοινότητα της οποίας ο πληθυσμός μειώθηκε και αντιμετώπιζε προβλήματα επιβίωσης. Οι σχέσεις μεταξύ του Τάγματος και των Εβραίων της Ρόδου οξύνθηκαν.

Το 1502 διάταγμα της 9^ης Ιανουαρίου του Μεγάλου Μαγίστρου Pierre d΄ Aubusson, υποχρεώνει τους Εβραίους της Ρόδου να βαπτιστούν χριστιανοί ή διαφορετικά αφού πουλήσουν τις περιουσίες τους να φύγουν μέσα σε 40 μέρες για τη Νίκαια της Γαλλίας. Μετά από αυτό το «πογκρόμ» ένα μέρος του δραστήριου εβραϊκού στοιχείου απομακρύνθηκε από τη Ρόδο, κι ένα άλλο που εκχριστιανίστηκε βίαια, επανήλθε στην προηγούμενη πίστη του αμέσως μετά την κατάληψη της Ρόδου από τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή, το 1522.

Συμβόλαιο γάμου. Ρόδος 1843

Οι Σεφαραδίτες Εβραίοι της Ρόδου

Ο Σουλεϊμάν, μετά από πολιορκία έξι μηνών, κυρίευσε τη Ρόδο και αμέσως εποίκισε τη Ρόδο και την Κω με Σεφαραδίτες Εβραίους, που είχαν καταφύγει στην Οθωμανική αυτοκρατορία από την Ιβηρική Χερσόνησο, όπως προείπαμε. Οι Σεφαραδίτες, μιλούν τη ladino, την ισπανοεβραϊκή διάλεκτο. Οι Σεφαραδίτες αφομοίωσαν τους ολιγάριθμους Ρωμανιώτες, επιβάλλοντας τους δικούς τους τρόπους. Σύντομα η εβραϊκή κοινότητα της Ρόδου, απέκτησε τη φήμη ότι ήταν μία από τις πιο καλλιεργημένες της ανατολικής μεσογείου, ιδιαίτερα στα θεολογικά θέματα και η Ρόδος έγινε σημαντικό σεφαραδίτικο κέντρο μελέτης του «Τορά». Η παρουσία στη Ρόδο σπουδαίων ραβίνων, της προσέδωσε την προσωνυμία «μικρή Ιερουσαλήμ». Ασχολούνται με την παραγωγή κρασιού και την εμπορεία του, με την υφαντουργία και τη ραφή έτοιμων ενδυμάτων, με το εμπόριο της σταφίδας, χυμών φρούτων κ.ά. Εμπορεύονται σχεδόν μονοπωλιακά τον φαρμακευτικό χυμό του λαύδανου και το θειάφι. Επίσης συνδέονται με την ακμάζουσα από τον 17^ο αιώνα ροδιακή βυρσοδεψία και την κατασκευή υποδημάτων. Είναι σιδηρουργοί, χρυσοχόοι, αρωματοποιοί, χρηματιστές, γιατροί κ.ά. Τον 19^ο αιώνα οι Εβραίοι συναγωνίζονται στο εμπόριο του σπόγγου το ελληνικό στοιχείο της Δωδεκανήσου και δανειοδοτούν τη σπογγαλιεία της Καλύμνου, της Σύμης και της Χάλκης.

Εβραίοι της Ρόδου αρχές του 20ού αιώνα

Τα αισθήματα μεταξύ Εβραίων και Χριστιανών

Υπάρχει ένα ροδίτικο δημοτικό τραγούδι που δείχνει καθαρά το κλίμα και το χάσμα τον 17^ο και 18^ο αιώνα, για τον κίνδυνο εκχριστιανισμού των παιδιών τους:

«Ένα Σαββάτο βράδυ, μια Κερεκή πρωί,

Βγήκα να σεργιανίσω κάτω στην Οβριακή.

Βρίσκω μιαν οβριοπούλα κι εχτενίζουταν

Και μ΄ ασημένιο τάσι επερεχύνουταν.

Της λέω, έλα κόρη να γένεις χριστιανή

Και να μεταλαβαίνεις το Πάσχα και Λαμπρή.

Να το πεις της μάνας μου και α φχαριστηθεί…

Μάνα, Ρωμιός με λέει να γίνω Χριστιανή, και να μεταλαβαίνω το Πάσχα και Λαμπρή.

Κάλλι΄ άχω να σε κόψει του Τούρκου το σπαθί,

Παρά Ρωμιό να πάρεις να γένεις Χριστιανή»

Πληθυσμός και διώξεις από τους Γερμανούς

Τον 18^ο αιώνα, εξ αιτίας της οικονομικής ανάπτυξης, ο εβραϊκός πληθυσμός παρουσιάζει αύξηση και φτάνει τα περίπου 1.000 άτομα. Τα περίπου 1.500 στα μέσα του ίδιου αιώνα, τα 3.600 στα 1900 και στα 1930 αριθμεί περίπου 4.000 ψυχές. Αυτή η πανάρχαια και δραστήρια ροδίτικη κοινότητα συνθλίβεται στα 1944 όταν 1673 άτομα, μέλη της, οδηγούνται στα ναζιστικά κρεματόρια. Από τους εκτοπισθέντες διασώθηκαν μόνο περί τα 100 άτομα στο τέλος του πολέμου. Σήμερα υπάρχουν μόνο περί τα 40 άτομα (7 οικογένειες) που ζουν στη Ρόδο. Επίσης καταστράφηκε και το πολύτιμο αρχείο της Εβραϊκής κοινότητας, οι βιβλιοθήκες της κοινότητας καθώς και ιδιωτικές βιβλιοθήκες των Εβραίων εκτός από ένα μέρος της βιβλιοθήκης της οικογένειας Μενασέ.

Στην πόλη της Ρόδου υπάρχει Εβραϊκό νεκροταφείο με 1500 και πλέον τάφους.

Γενικά Στοιχεία

Όταν η Ρόδος κατελήφθη από τους Οθωμανούς, όλες οι χριστιανικές εκκλησίες της Μεσαιωνικής Πόλης μετατράπηκαν σε τζαμιά ενώ καμία Συναγωγή δεν μετετράπη.

Επιπλέον όταν οι Ιταλοί επέβαλαν την εκμάθηση της ιταλικής γλώσσας στα σχολεία της Ρόδου, οι πρώτοι που την καθιέρωσαν στα σχολεία τους ήταν οι Εβραίοι της Ρόδου γεγονός που προκάλεσε δυσαρέσκεια του Κεντρικού Ισραηλίτικου Συμβουλίου στην Αθήνα.

Στην εβραϊκή συνοικία της Ρόδου (Τζουδερία) οι δρόμοι είχαν εβραϊκά ονόματα, χριστιανικά ονόματα, κι όταν ήρθαν οι Ιταλοί και ιταλικά!

Στην Κάτω Εβραϊκή (προς το Λιμάνι) έμεναν οι φτωχοί Εβραίοι. Στην Άνω Εβραϊκή έμεναν οι πλούσιοι. Οι γειτονιές αυτές ποτέ δεν ήταν «γκέτο» αφού υπήρχαν ανάμεσά τους και ακίνητα διαπρεπών χριστιανών και αρκετές εκκλησίες.

Ο Σαμουήλ και η Εσθήρ Μανασσέ. Ρόδος 1912. Διασώθηκε μέρος της βιβλιοθήκης τους

Συναγωγές

Κάποτε υπήρχαν έξι Συναγωγές στην Εβραϊκή συνοικία, εντός του Κάστρου, η οποία ονομαζόταν “La Juderia” δηλαδή Εβραϊκή και στα ροδίτικα Οβριακή.

Η Kahal Shalom είναι η μοναδική Συναγωγή που έμεινε στη Ρόδο και χρησιμοποιείται για Λειτουργίες. Η Συναγωγή Σαλώμ, βρίσκεται στο τέλος της οδού Δωσιάδου και στην αρχή της οδού Σιμμίου και κτίστηκε το 1575. Χρησιμοποιείται για τις λειτουργίες, στις σημαντικότερες γιορτές της Πρωτοχρονιάς και της Ημέρας του εξιλασμού, οπότε η κοινότητα μετακαλεί ραβίνο για την τέλεση των λειτουργιών. Το ίδιο συμβαίνει κι όταν πρώην κάτοικοι και απόγονοί τους έρχονται ως επισκέπτες στη Ρόδο, για να τελέσουν κάποια θρησκευτική τελετή όπως γάμο, ενηλικίωση. Ακολουθεί τον τύπο των σεφαραδίτικων συναγωγών. Ο εσωτερικός χώρος διαιρείται σε τρία κλίτη, με κολώνες ενωμένες με τόξα. Στο κεντρικό τετράγωνο βρίσκεται το Βήμα, απ΄ όπου διαβάζεται η Τορά. Οι γυναίκες παρακολουθούσαν τη λειτουργία από ιδιαίτερα δωμάτια στο νότιο τοίχο της Συναγωγής τα οποία χωρίζονταν από τον κεντρικό χώρο με καφασωτά. Στη Συναγωγή φυλάσσονται τα ιερά βιβλία του εβραϊσμού, με σημαντικότερο το Σέφερ Τορά, την Πεντάτευχο.

Η Kahal Καντός Γκαντόλ (επί της σημερινής οδού Θησέως και Κιστινίου) χτίστηκε το 1480 στην Κάτω Εβραϊκή. Είναι η παλαιότερη Συναγωγή, ήταν Ρωμανιώτικου τύπου και καταστράφηκε το 1944 από βομβαρδισμούς των Άγγλων. Διασώζεται σήμερα ένα καμαροσκέπαστο τμήμα της.

Η Καχάλ Γκράντε καταστράφηκε ολοσχερώς, μετά από βομβαρδισμούς των Άγγλων. Σε ανασκαφές που έγιναν το 2003, βρέθηκε το πάτωμά της στρωμένο με ασπρόμαυρα βότσαλα, κατά τη ροδίτικη διακόσμηση.

Ό,τι διασώζεται από την Καχάλ Γκράντε που βομβαρδίστηκε από τους Άγγλους

Η Συναγωγή Καχάλ Midrash Χτίστηκε το 1865 από την οικογένεια Καμόντο, που ήρθε από την Κωνσταντινούπολη. Βρισκόταν σε ανώι.

Η Συναγωγή Καχάλ Tikkun

Οι πληροφορίες και οι φωτογραφίες αντλήθηκαν: από τα βιβλία του Aron Hasson, και το βιβλίο «Εβραίοι και Χριστιανοί» της Μαρίας Ευθυμίου