Η ιστορία της τσικνοπέμπτης, της καμουζέλας, του καρναβαλιού!

Rodiaki NewsRoom

Η γωνιά της γλώσσας μας

Επιμέλεια Αλέξανδρος Ν. Κατσαράς
φιλόλογος
katsaras2002@yahoo.gr

Σύμφωνα με το ημερολόγιο οι επόμενες ημέρες που θα σημαίνουν απόδραση από την καθημερινότητα, είναι οι Απόκριες. Είναι ημέρες γιορτής, χαράς και ξεφαντώματος για εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Πολλοί είναι αυτοί που υπακούουν στο έθιμο της μεταμφίεσης.

Η ιστορία αυτού του εθίμου αρχίζει στην αρχαία Ελλάδα, την εποχή της λατρείας του θεού Διόνυσου, όπου οι άνθρωποι ακολουθούσαν πομπές με άρματα μεταμφιεσμένοι σε Σατύρους .Υπό την επήρεια συνήθως του κρασιού, επιδίδονταν σε «χοντροκομμένα» και πονηρά αστεία και πειράγματα μεταξύ τους, αλλά και με τους θεατές που ονομάζονταν «εξ αμάξης».

Στην αρχαία Αίγυπτο το έθιμο συνδέεται με το θεό Όσιρι, ενώ στην αρχαία Ρώμη, παραπέμπει στα Λουπερκάλια των Ρωμαίων, μια από τις παλαιότερες γιορτές που τελούνταν κάθε χρόνο προς τιμήν του Λούπερκους, θεού της γονιμότητας στη ρωμαϊκή μυθολογία. Γνωστές «αποκριάτικες» λέξεις που χρησιμοποιούμε αυτή την περίοδο είναι οι εξής:

Η Τσικνοπέμπτη: H μέρα αυτή ονομάζεται Τσικνοπέμπτη γιατί το δείπνο της αποτελείται από κρέας ψημένο στα κάρβουνα ή τηγανισμένο, δυο τρόποι μαγειρέματος που βγάζουν έντονη τσίκνα. Στις μέρες μας η Τσικνοπέμπτη θεωρείται η αρχή της αποκριάς.

Η λέξη δεν είναι δάνειο από κάποια ξένη γλώσσα αλλά αρχαία ελληνική! Προέρχεται από τη λέξη κνίσα που σήμαινε τον λιπαρό ατμό και την οσμή από το ψήσιμο του κρέατος (κνίση δ' οὐρανὸν ἶκεν ἑλισσομένη περί καπνῷ= η κνίσα γύριζε γύρω από τον καπνό κι έφτανε στον ουρανό). Με αντιμετάθεση στην πορεία του χρόνου η λέξη μετατράπηκε σε τσίκνα.

Την συναντάμε για πρώτη φορά στην Ιλιάδα του Ομήρου, όπου αναφέρεται στον καπνό και τη μυρωδιά από τα θυσιαζόμενα ζώα που ψήνονταν προς τιμήν ενός θεού. Οι αναθυμιάσεις λοιπόν από το κάψιμο ανέβαιναν στον ουρανό ως δώρο προς τους θεούς ,ενώ στους θνητούς πολεμιστές απέμενε το κρέας για φαγητό.

Οι πολεμιστές και οι άρχοντες έτρωγαν πολύ κρέας, ακόμη και για πρωινό και η κνίσα τους χάριζε δύναμη και το απαιτούμενο κουράγιο πριν από τη μεγάλη μάχη ή από ένα μακρινό ταξίδι. Ελάφια, αγριοκάτσικα και αγριογούρουνα ήταν τα αγαπημένα τους κρέατα για τσίκνισμα.

Καρναβάλι: η λέξη προέρχεται από τις λατινικές λέξεις carne (κρέας) και vale (έχε γεια ή απέχω). Σύμφωνα με άλλη εκδοχή προέρχεται από τις λέξεις carne και levare (σηκώνω, διώχνω). Άρα καρναβάλι σημαίνει «κρέας έχε γεια» ή «απομακρύνω το κρέας από το τραπέζι» αφού εισερχόμαστε στην περίοδο της Σαρακοστής και η κατανάλωση κρέατος σταματά λόγω της νηστείας. Η αντίστοιχη ελληνική λέξη είναι η αποκριά, που είναι σύνθετη και ετυμολογικά σημαίνει «αποχή από κρέας» (από + κρέας).

Καμουζέλες: οι μασκαράδες της Αποκριάς. Η λέξη έχει τις ρίζες της στο λατινικό camicia =γυναικείο πουκάμισο (υποκορ. camisella ) επειδή οι μασκαράδες στα καρναβάλια αρχικά ντύνονταν με πουκάμισα.

Κούλουμα: με την ονομασία κούλουμα χαρακτηρίζεται ο υπαίθριος εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας. Η ετυμολογία της λέξης είναι αβέβαιη. Μερικοί υποστηρίζουν ότι προέρχεται από αναγραμματισμό του λατινικού cumulus, που σημαίνει σωρός, αφθονία, αλλά και επίλογος και δηλώνει το υπερβολικό φαγοπότι που γίνεται κατά τη διάρκεια της γιορτής ή το τέλος της εορταστικής περιόδου της Αποκριάς. Άλλοι υποστηρίζουν πως συνδέεται με τις κολώνες (λατινικά columna) του ναού του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα όπου εκεί γινόταν αρχικά η γιορτή.

Καθαρά Δευτέρα: η Καθαρά Δευτέρα σηματοδοτεί τη λήξη της αποκριάς και την έναρξη της νηστείας. Ονομάζεται έτσι γιατί με την έναρξη της νηστείας οι πιστοί «καθαρίζονται» ψυχικά από τις κακές σκέψεις και πράξεις και σωματικά μένοντας μακριά από τις βλαβερές τροφές.

Κατά μία άλλη εκδοχή οφείλει την ονομασία της στην συνήθεια που είχαν οι νοικοκυρές το πρωί της ημέρας αυτής, να πλένουν και να καθαρίζουν με ζεστό νερό και στάχτη όλα τα μαγειρικά σκεύη, για να απομακρύνουν κάθε ίχνος αρτύσιμης τροφής, ως “ημέρα κάθαρσης”. Στη συνέχεια τα κρεμούσαν στη θέση τους όπου και παρέμεναν μέχρι τη λήξη της νηστείας.

Λαγάνα: η λαγάνα είναι το πατροπαράδοτο ψωμί που τρώγεται την Καθαρὰ Δευτέρα. Είναι άζυμο, με σουσάμι στην επιφάνειά του και έχει πεπλατυσμένο σχήμα. Είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Ο Αριστοφάνης στις “Εκκλησιάζουσες” λέει “Λαγάνα πέττεται” δηλαδή «η λαγάνα ψήνεται”. Ο δε Οράτιος στα κείμενά του αναφέρει τη λαγάνα ως το γλύκισμα των φτωχών.

Τέτοιο ψωμί -άζυμο- αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη ως το ψωμί που έφαγαν οι Ισραηλίτες τη νύχτα πριν την Έξοδο από την Αίγυπτο και ετυμολογείται από το αρχαίο λάγανον μια πλακωτή ζύμη από αλεύρι και νερό με ρίζα στο αρχαίο ρήμα λαγαίω =χαλαρώνω, αφήνω.

Σερπαντίνες-Κομφετί: Κομφετί ονομάζονται τα γνωστά χρωματιστά χαρτάκια που πέφτουν σαν βροχή στους δρόμους τις μέρες της Αποκριάς. Η λέξη προέρχεται από την ιταλική confetto, η οποία σήμαινε "καραμέλες". Οι καραμέλες αυτές δεν ήταν παρά τα γνωστά μικρά σκληρά ζαχαρωτά, τα κουφέτα, που σήμερα μοιράζονται σε γάμους και βαφτίσια.

Αργότερα κομφετί ονόμασαν τις μικρές μπαλίτσες που πετούσαν, όταν είχαν καρναβάλι. Το 19ο αι. αντικαταστάθηκαν με τα γνωστά μικρά πολύχρωμα χαρτάκια που χρησιμοποιούνται για τον χαρτοπόλεμο. Οι σερπαντίνες οφείλουν το όνομά τους στη λατινική λέξη serpens= το φίδι, επειδή ο τρόπος με τον οποίο είναι διπλωμένες θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο κουλουριάζονται τα φίδια όταν θέλουν να ξεκουραστούν.