Μεσαιωνολόγιο: Οι συμβολισμοί της Παναγίας

Rodiaki NewsRoom

Γράφει η Άννα Αχιολά
info@medievalfestival.gr

ΜΕΡΟΣ Β’

Στην ειδωλολατρική μυθολογία σχεδόν κάθε φυτό ήταν το έμβλημα ενός θεού και κάθε δέντρο ήταν η κατοικία μιας νύμφης.

Όταν ο Χριστιανισμός άρχισε να εξαπλώνεται στον κόσμο, οι πρώτοι ιεραπόστολοι σύντομα ανακάλυψαν ότι ήταν πολύ πιο εύκολο να μην προσπαθήσουν να εξαλείψουν πλήρως όλα τα έθιμα και τα τελετουργικά των παγανιστικών θρησκειών, που επεδίωκαν να αντικαταστήσουν, αλλά μάλλον να υιοθετήσουν τις πρακτικές που ήταν ασυμβίβαστες με την πίστη τους.

Το ίδιο συνέβη με τους συμβολισμούς των λουλουδιών και των φυτών που ήταν αφιερωμένα σε αρχαίες θεότητες πχ ο κισσός ήταν φυτό αφιερωμένο στον Βάκχο, η ιτιά στη Δήμητρα, το κρίνο, ο κρόκος και ο ασφόδελος στην Ήρα. Έτσι, για παράδειγμα, ένα φυτό που ονομάζεται Ματρικαρία ήταν αφιερωμένο στη θεά Αθηνά κατά την εποχή του Περικλή, αλλά στη χριστιανική εποχή αφιερώθηκε στη Μαρία Μαγδαληνή και ονομάστηκε βότανο της Αγίας Μαρίας.

Τα λουλούδια που συνδέονται με τη Μητέρα του Ιησού, είναι επίσης βαθιά συνυφασμένα με την αρχαία παράδοση που εντοπίζεται πριν από τη χριστιανική περίοδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δάφνη, ένα ιερό δέντρο αφιερωμένο στον Απόλλωνα, στη μνήμη της νύμφης Δάφνης, η οποία μεταμορφώθηκε σε αειθαλές δέντρο, για να αποφύγει τον θεό όταν, αφού την κυνήγησε, προσπάθησε να την αγκαλιάσει. Στα Χριστιανικά χρόνια ονομάστηκε «Δάφνη της Παναγίας» εξαιτίας της αειθαλούς ιδιότητάς της, που επελήφθη ως αγνότητα, ανέγγιχτη από τη φθορά και σύμβολο ακεραιότητας και αθανασίας.

Η ανεμώνη, η παπαρούνα και η βιολέτα όπως και το λευκό τριαντάφυλλο αφιερώθηκαν στη θεά του έρωτα και του κάλλους, την Αφροδίτη. Μετά τον προσηλυτισμό της Ευρώπης στη Χριστιανική θρησκεία, το σύμβολο του λευκού και ενίοτε του κόκκινου Ρόδου, ειδικά αυτού χωρίς αγκάθια (Rosa sans Spina), αποδόθηκε αρχικά στην Παναγία, αλλά αργότερα κρίθηκε ακατάλληλο από τη δυτική εκκλησία, λόγω της παλαιότερης σύνδεσής του με τη θελκτική θεότητα.

Το αγνό Κρίνο υιοθετήθηκε για την Παρθένο, στη θέση του, αφού τα καθαρά λευκά του σέπαλα είναι συμβολικά του πεντακάθαρου σώματος και οι έξι χρυσοί ανθήρες που λαμπυρίζουν με θεϊκό φως, συμβολίζουν την ψυχή της.

Εκτός από την Αφροδίτη, τα φυτά που μέχρι πρότινος ήταν αφιερωμένα στην αντίστοιχη Σκανδιναβική θεότητα Φρέγια ή στην Ήρα, την Άρτεμη, τις τευτονικές θεότητες Hulda και Bertha ή σε κάποια άλλη μεγάλη θηλυκή θεότητα, συσχετίστηκαν με την Παναγία.

Σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης, η φράουλα (Fragaria vesca) θεωρείται ιερή για τη Μητέρα του Χριστού, η οποία λέγεται ότι συνοδεύει τα παιδιά όταν πηγαίνουν να μαζέψουν φράουλες, στη γιορτή του Αγίου Ιωάννη. Την ημέρα εκείνη καμία μητέρα που έχει χάσει παιδί δεν πρέπει να φάει φράουλες, γιατί το μικρό της δε θα πάει στον Παράδεισο. Στην πραγματικότητα, αυτή η παράδοση ανάγεται πίσω, στην παλιά γερμανική μυθολογία, όπου η θεά Frigga, που προστάτευε τους γάμους, υποτίθεται ότι πήγαινε να μαζέψει φράουλες.

Αρκετά φυτά, των οποίων τα φύλλα έχουν λευκά στίγματα, λέγεται στους λαϊκούς θρύλους, ότι έχουν αποκομίσει τις κηλίδες τους από τις σταγόνες των δακρύων ή το γάλα της Παναγίας που έπεσε πάνω τους. Μεταξύ αυτών είναι το γαϊδουράγκαθο ή ιερό γαϊδουράγκαθο.

Επίσης, στην καθολική θρησκευτική παράδοση, πολλά άνθη και φυτά συμβολίζουν διάφορα μέρη του σώματος ή του ενδύματος της Παναγίας όπως π.χ. κάποια είδη βορειοευρωπαϊκής ορχιδέας που συμβολίζουν το χέρι της, η Κοινή Δακτυλίτιδα (Digitalis purpurea) που συμβολίζει τα δάκτυλά της και γι’ αυτό ονομάζεται «Γάντι της Παναγιάς», το Αγριοστροφύλλι (Lotus corniculatus) συμβολίζει τις παντόφλες της κλπ

Εκτός όμως από τα άνθη και τα φυτά, η χριστιανική καλλιτεχνική παράδοση είναι γεμάτη συμβολισμούς χρωμάτων, αντικειμένων, ζώων, χειρονομιών και ακόμη και του ανθρώπινου σώματος για να ερμηνεύσουν τις γραφές και τις παραδόσεις μέσω των εικόνων. Παρακάτω μια σύντομη περιγραφή των συμβολισμών που χρησιμοποιούνται στη χριστιανική τέχνη, το νόημά τους και την προέλευσή τους.

Χρώματα
- Το λευκό συμβολίζει την καθαρότητα της ψυχής, την αθωότητα, την αγνότητα, την παρθενία και την αγιότητα, γι’ αυτό και συνδέθηκε με την Παναγία. Από εκεί προέρχεται η παράδοση του λευκού νυφικού και οι λευκές ρόμπες που φορούν οι χριστιανοί κληρικοί.
- Το μπλε είναι το χρώμα που συνδέεται πιο συχνά με την Θεοτόκο. Το μπλε συμβολίζει την αλήθεια και τη σαφήνεια, είναι το χρώμα του ουρανού και ως εκ τούτου είναι και σύμβολο του ουρανού.
- Το κόκκινο είναι το χρώμα της αγάπης, του θυμού, του πάθους και του αίματος και είναι το κυρίαρχο χρώμα στις εικόνες του μαρτυρίου. Το κόκκινο είναι επίσης το χρώμα της Πεντηκοστής, συμβολίζοντας τη φλογερή φύση του Αγίου Πνεύματος. Φορεμένο όμως από την Παρθένο γίνεται το έμβλημα της ζωής.
- Το χρυσό χρώμα που χρησιμοποιείται ως χρώμα φόντου ή στο φωτοστέφανο, συμβολίζει την καθαρότητα και τη δόξα της ζωής μετά το θάνατο. Είναι επίσης το σύμβολο της Ενσάρκωσης.
- Το ροζ αποδίδεται επίσης πολλές φορές στην Παρθένο ως σύμβολο της αιώνιας αθωότητας.

Ζώα
Το βόδι και το γαϊδούρι είναι σύμβολα της Γέννησης και αντλούνται από το απόκρυφο ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου, το οποίο αναφέρει την προφητεία της Παλαιάς Διαθήκης: «...Και το βόδι και ο όνος τον λάτρευαν». Τότε εκπληρώθηκε ό,τι ειπώθηκε από τον προφήτη Ησαΐα: «Το βόδι γνωρίζει τον ιδιοκτήτη του και ο όνος τον παχνί του κυρίου του». Έτσι, ο όνος έγινε η μεταφορά της εγκύου Παρθένου και ήταν τόσο πολύ εκτιμημένος από τους πρώτους χριστιανούς που κατηγορήθηκαν για λατρεία προς αυτόν.

Αντικείμενα
- Το στέμμα που φοράει η Παναγιά ή της το προσφέρουν οι Άγγελοι, συμβολίζει τον ρόλο της ως «Βασίλισσα του Ουρανού». Είναι συμβολικό της υπεροχής, της εξουσίας, της αθανασίας, της ηθικής, της εκβλάστησης, του θριάμβου, της αναγέννησης και της μεγαλοπρέπειας.
- Το κόσκινο είναι σύμβολο της παρθενίας και καθαρότητας που χρονολογείται από την αρχαιότητα και χρησιμοποιήθηκε τον Μεσαίωνα για να δοξάσει την Παναγία.
- Οι Τρεις Πόρπες (ένας τύπος αρχαίας χρυσαφένιας καρφίτσας), που απεικονίζονται στους ώμους και στο μέτωπο της Παναγίας, σε εικόνες της βυζαντινής περιόδου, αντιπροσωπεύουν την αγνότητα της πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη γέννηση του Ιησού Χριστού.

ΠΗΓΕΣ:
https://udayton.edu
www.historyofpainters.com
symboldictionary.net
el.wikipedia.org