Μεσαιωνολόγιο: ««Πανούκλα, το θανατικό που άλλαξε τον ρου της ιστορίας»»

Rodiaki NewsRoom

ΜΕΡΟΣ Α’

Όταν οι ιστορικοί αναφέρονται στον «Μαύρο θάνατο», εννοούν την επιδημία πανώλης (πανούκλας) που έπληξε την Ευρώπη στα μέσα του 14ου αιώνα. Ο Μαύρος Θάνατος ήρθε στην Ευρώπη από τον Οκτώβριο του 1347 μέχρι το τέλος του 1349 και διαδόθηκε τάχιστα στο μεγαλύτερο μέρος αυτής, ενώ το 1350 μεταδόθηκε στη Σκανδιναβία και Ρωσία.

Ο Μαύρος Θάνατος ήταν επίσης γνωστός ως «Λοιμός» και «Μαύρη Πανώλη». Στη μεσαιωνική Ρόδο τον αποκαλούσαν το «Θανατικό», οι επιπτώσεις του οποίου στο νησί περιγράφονται στο μακροσκελές ποίημα «Το Θανατικό της Ρόδου» του Εμμανουήλ Γεωργιλλά ή Λιμενίτη.

«Εχορταριάσαν τα στενά, κι οι ρήμες ασχημήσαν…, θανατικόν επέσωσεν εις το νησίν της Ρόδου, τι ήτον ετούτο το κακό το μέγαν και μυστήριον…, κι έφαεν τους αθρώπους της με λυμασμένην πείναν…»

Η ασθένεια
Σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές, η ασθένεια η οποία έπληξε την Ευρώπη ήταν η «βουβωνική πανώλη» λόγω των εξογκωμάτων που σχηματίζονταν στα σώματα των θυμάτων. Η πανούκλα εμφανίσθηκε επίσης σε πνευμονική και σηψαιμική μορφή. Άλλοι επιστήμονες έχουν διατυπώσει την άποψη ότι η εν λόγω πανδημία ήταν συνδυασμός διαφόρων ασθενειών, όμως επί του παρόντος η εκδοχή της πανούκλας (σε όλες τις μορφές) εξακολουθεί να παραμένει η πλέον πιθανή.

Προέλευση – συμπτώματα
Μέχρι τώρα ουδείς κατάφερε να προσδιορίσει το ακριβές σημείο προέλευσης του Μαύρου Θανάτου. Κατά πάσα πιθανότητα ξεκίνησε σε κάποια περιοχή της Ασίας, μάλλον στην Κίνα στη λίμνη Issyk-Kul. Η πανδημία προκλήθηκε πιθανώς από το εντεροβακτήριο Yersinia pestis, που ενδημεί σε πληθυσμούς της κεντρικής Ασίας.

Η δημοφιλέστερη θεωρία για την έναρξή της είναι ότι προήλθε από τις στέπες της Μογγολίας, μέσω Σταυροφόρων που επέστρεφαν από τη Μέση Ανατολή, αν και υπάρχει επίσης η άποψη ότι προήλθε από τη βόρεια Ινδία. Πιθανώς όμως να μεταφέρθηκε και από τις μογγολικές στρατιές και τους εμπόρους που ακολουθούσαν το δρόμο του μεταξιού.

Τα συμπτώματα άρχιζαν με πονοκέφαλο, στη συνέχεια ρίγη – πυρετό, διάρροια και εξάντληση. Ο ασθενής ίσως εμφάνιζε ναυτία, έμετο, πόνο στην πλάτη, πόνο στα χέρια και πόδια και φωτοφοβία.

Μέσα σε μια ημέρα ή δύο, εμφανιζόταν το οίδημα με τη μορφή εξογκωμάτων στο λαιμό, κάτω από τα χέρια και στο εσωτερικό των μηρών. Σε σύντομο χρονικό διάστημα γινόταν μαύρο, άνοιγε και άρχισε να στάζει πύον και αίμα, ήταν σκληρό και επώδυνο και είχε το μέγεθος πορτοκαλιού.

Ο ασθενής είχε ελάχιστες πιθανότητες να αναρρώσει, διότι μετά την εμφάνισή τους τα εξογκώματα άρχιζαν να αιμορραγούν εσωτερικά, προκαλώντας αίμα στα ούρα, αιματώματα κάτω από το δέρμα και μαύρες κηλίδες σε όλο το σώμα οι οποίες μύριζαν απαίσια. Ο ασθενής πέθαινε μέσα σε αφόρητους πόνους σε χρονικό διάστημα μιας εβδομάδος, από την εμφάνιση της ασθένειας.

Μετάδοση της ασθένειας
Η βουβωνική πανώλη διαδόθηκε από τους ψύλλους που «ζούσαν» σε ποντίκια τα οποία είχαν προσβληθεί από τη νόσο και κυρίως αρουραίους που βρίσκονταν σε αφθονία στα εμπορικά πλοία. Η πνευμονική πανώλη μπορούσε να μεταδοθεί με ένα απλό φτάρνισμα και να εξαπλωθεί από άτομο σε άτομο με τρομακτική ταχύτητα.

Η σηψαιμική πανώλη μεταδιδόταν μέσω της επαφής με ανοιχτές πληγές. Με αυτούς τους τρόπους ο Μαύρος Θάνατος μέσω των εμπορικών δρόμων εξαπλώθηκε από την Ασία, μεταφερόμενη κυρίως με καράβια, στην Κωνσταντινούπολη, το Κάιρο και από τη Μεσσήνη στη Σικελία. Από αυτά τα μέρη εξαπλώθηκε στα επόμενα τέσσερα χρόνια σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη.

Απώλειες
Εκτιμάται ότι περίπου το 1/3 του πληθυσμού της Ευρώπης, ήτοι 20 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους λόγω του Μαύρου Θανάτου. Πολλές πόλεις έχασαν περισσότερο από το 40% των κατοίκων τους, το Παρίσι έχασε το 50% και η Βενετία, η Βρέμη και το Αμβούργο, υπολογίζεται ότι έχασαν τουλάχιστον το 60% του πληθυσμού. Η επιδημία εκτιμάται ότι εξόντωσε 25 εκατομμύρια ανθρώπους στην Κίνα και την Ινδία πριν πλήξει την Ευρώπη.

Στο αποκορύφωμα της επιδημίας, στη Βενετία και Πίζα πέθαιναν 500 άτομα ημερησίως. Στο Παρίσι πέθαιναν 800 άνθρωποι ημερησίως και μέχρι το τέλος (1349) είχαν χάσει τη ζωή τους περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι. Στην Αβινιόν (έδρα του Παπισμού τον 14ο αιώνα) έχασε τη ζωή του το 50% του πληθυσμού, μεγάλο ποσοστό κληρικών και το 1/3 των καρδιναλίων.

Η Φλωρεντία έχασε το 1/3 του πληθυσμού στους πρώτους 6 μήνες και το 45% – 75% στους 12 μήνες. Το Μιλάνο υπέστη γενικά μικρές απώλειες και αυτό οφείλεται στα δραστικά μέτρα που έλαβε ο Αρχιεπίσκοπος Visconti ο οποίος κατέστρεψε παντελώς τα σπίτια στα οποία εμφανίσθηκε αρχικά η επιδημία.

Αντιδράσεις του πληθυσμού
Οι κυριότερες αντιδράσεις ήταν φόβος και υστερία. Άνθρωποι σε κατάσταση πανικού εγκατέλειπαν τις πόλεις και τις οικογένειές τους. Οι όποιες ευγενείς πράξεις αλτρουισμού από γιατρούς και ιερείς επισκιάστηκαν από εκείνους που, υπό το κράτος του φόβου, αρνήθηκαν να θεραπεύσουν τους ασθενείς ή να δώσουν την τελευταία μετάληψη στα θύματα της πανούκλας.

Οι περισσότεροι, όντας πεπεισμένοι ότι πλησιάζει το τέλος, επιδόθηκαν σε πράξεις άκρατης ακολασίας, άλλοι προσεύχονταν για τη σωτηρία και ορισμένοι αιρετικοί, οι Flagellants, παρήλαυναν στους δρόμους αυτομαστιγώμενοι … προκειμένου να αποδείξουν τη μετάνοια για τις αμαρτίες τους.

Πώς όμως αυτή η κατάσταση μετέβαλε δραματικά τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και την εξέλιξη της τεχνολογίας στην Ευρώπη, θα το δούμε στο επόμενο Μεσαιωνολόγιο…

Πηγές:
Norman F. Cantor «In the Wake of the Plague: The Black Death and the World It Made» (2001)
Samuel K. Cohn «The Black Death Transformed: Disease and Culture in Early Renaissance Europe» (2002)
Philip Ziegler «The Black Death» (1998)
https://chilonas.com
el.wikipedia.org.