Ο ρόλος της λόγιας και λαϊκής αρχιτεκτονικής στην εδραίωση της ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας

Rodiaki NewsRoom

Γράφει η Τσαμπίκα-Καλλιόπη Ξάνθου
Δικαστική υπάλληλος, απόφοιτη Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών (Ελληνικός Πολιτισμός) ΕΑΠ

Γ’ μέρος-ΤΑ ΑΝΑΦΙΩΤΙΚΑ-ΜΙΑ ΛΑΪΚΗ ΕΤΕΡΟΤΟΠΙΑ ΔΙΠΛΑ ΣΕ ΜΙΑ ΕΘΝΙΚΗ ΕΤΕΡΟΤΟΠΙΑ
Το 1840, όταν η ανοικοδόμηση της Αθήνας βρισκόταν σε εξέλιξη, υπήρξε μεγάλη ζήτηση σε εργατικά οικοδομικά χέρια. Έτσι δημιουργήθηκε ένα κύμα εσωτερικής μετανάστευσης μαστόρων και οικοδόμων από τα νησιά των Κυκλάδων προς την πρωτεύουσα, οι οποίοι θα αναλάμβαναν τα έργα ανοικοδόμησής της.

Μεταξύ των μετακινούμενων αυτών μεταναστών ήταν οικοδόμοι από την Ανάφη, οι οποίοι απασχολήθηκαν τόσο στο κτίσιμο νεοκλασικών κτηρίων, όσο και σε έργα αποκαθαρισμού και αναστήλωσης της Ακρόπολης. Οι Αναφιώτες ενώ αρχικά είχαν εγκατασταθεί σε προαστιακή περιοχή της πόλης μαζί με άλλους μετανάστες προερχόμενους και από άλλα νησιά του Αιγαίου, όταν η περιοχή αυτή εντάχθηκε στο σχέδιο πόλεως και απέκτησε αξία, αναγκάστηκαν να αναζητήσουν άλλο μέρος εγκατάστασης, λόγω της χαμηλής οικονομικής τους επιφάνειας.

Έτσι, το 1860 δημιούργησαν τον οικισμό των Αναφιώτικων στη βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης, που ήδη αποτελούσε αρχαιολογική ζώνη και απαγορευόταν η οικοδόμηση. Οι Αναφιώτες έχτισαν εκεί τα σπίτια τους κρυφά εκμεταλλευόμενοι τη νομοθεσία που δεν προέβλεπε την κατεδάφιση αυθαίρετων κτισμάτων που είχαν ήδη στέγη. Ο οικισμός αυτός χαρακτηριζόταν από κοινωνική και επαγγελματική ομοιογένεια, καθώς σε αυτόν κατοικούσαν μόνο Αναφιώτες απασχολούμενοι στον οικοδομικό τομέα.

Εντοπιότητα όμως υπήρξε και στα σπίτια τους, τα οποία χτίστηκαν με βάση τα κυκλαδίτικα πρότυπα, καθώς επρόκειτο για λευκά, χαμηλά σπιτάκια, τοποθετημένα αμφιθεατρικά στον ιερό βράχο της Ακρόπολης, με σκαλοπάτια και σοκάκια ανάμεσά τους, όπως αμφιθεατρικά ήταν κτισμένα και στον βράχο της Ανάφης.

Η ομοιογένεια αυτή οφείλεται στην ομοιοστασία, στις δυνατότητες δηλαδή που παρέχει το συγκεκριμένο βραχώδες περιβάλλον στον άνθρωπο να επέμβει αρχιτεκτονικά πάνω του χωρίς να διαταραχθεί τη δυναμική ισορροπία μεταξύ τους και επομένως η αμφιθεατρική τοποθέτηση χαμηλών κατοικιών είναι η πιο ενδεδειγμένη για τη διατήρηση αυτής της ισορροπίας.

Κυρίως όμως έχει να κάνει με τη νοσταλγία των Αναφιωτών για τον πολιτισμικό χώρο από τον οποίο προήλθαν και την ανάγκη τους να καλύψουν το συναίσθημα του ανήκειν. Έτσι, βασιζόμενοι στις βιωματικές τους μνήμες από τον χώρο των Κυκλάδων και του Αιγαίου, ανασυνέθεσαν αυτές στο νέο αστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ήταν αναγκασμένοι να ζουν πλέον ώστε να καλύψουν τις βιοποριστικές τους ανάγκες, δημιουργώντας ένα κυκλαδίτικο νησί μέσα στην πόλη και μακριά από τη θάλασσα.

Δημιούργησαν λοιπόν μια φαντασιακή πραγματικότητα, μια ετεροτοπία παραδοσιακής ζωής έξω από την παραδοσιακή κοινότητα από την οποία προέρχονταν οι μνήμες τους. Κατασκεύασαν έτσι μέσα σε έναν αστικό χώρο έναν κυκλαδίτικο λαϊκό τόπο που τους ήταν οικείος.

Ο οικισμός των Αναφιώτικων δημιούργησε έντονες αντιδράσεις από τους «εθνικούς λόγιους», που υπεραμύνονταν της ανάγκης καθαρότητας του αρχαιολογικού χώρου γύρω από την Ακρόπολη. Οι αντιδράσεις αυτές σχετίζονται με τη συγκεκριμένη περίοδο όπου έχει ήδη πραγματοποιηθεί η χάραξη των ορίων ανάμεσα στα μνημεία που αποτελούν έτοιμα εθνικά σύμβολα και στους χώρους της καθημερινότητας της αθηναϊκής κοινωνίας, αλλά και της δημιουργίας προστατευτικού χώρου γύρω από αυτά.

Άμεση συνέπεια της «τοπιοτέχνησης» της Ακρόπολης από τους εθνικούς λόγιους ήταν η υποβάθμιση του υπόλοιπου οικοδομικού καθημερινού περιβάλλοντος και των κατοίκων του και η ιεραρχική τους τοποθέτηση με τη δημιουργία φυσικών και συμβολικών ορίων από τον ηγεμονικό εθνικό λόγο, που εξασφάλιζαν την καθαρότητα της πολιτισμικής ταυτότητας και των κοινωνικών τάξεων.

Η κατάληψη του χώρου αυτού από τους Αναφιώτες, αποτέλεσε για τους λόγιους αυτούς διαμορφωτές του, πράξη αυθαιρεσίας και μόλυνσης του «αποστειρωμένου» περιβάλλοντος της Ακρόπολης ως εθνικού συμβόλου, καθώς και εμπόδιο στη διαμόρφωση ενός εθνικού λόγου που να παραπέμπει ξεκάθαρα στην Αρχαία Ελλάδα.
Τα επόμενα όμως χρόνια, κυρίως μέσω της λαογραφίας, θα αποκατασταθεί η αξία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ως μέρους της εθνικής αρχιτεκτονικής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ελένη, «Οικισμοί, χωρία, πόλεις: μορφές κοινωνικής οργάνωσης-ο συνεκτικός ρόλος της κοινότητας», στο Αικατερινίδης Γεώργιος κ.α., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι Νεότεροι Χρόνοι, Τόμος Α, Ο Νεότερος Λαϊκός Βίος, ΕΑΠ, Πάτρα 2002, 2) Φιλιππίδης Δημήτρης, «Ιστορική Αναδρομή», στο Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική,τ.1, Μέλισσα, Αθήνα 1982, 3) Καυταντζόγλου Ρωξάνη, «Στη σκιά του Ιερού Βράχου. Τόπος και μνήμη στα Αναφιώτικα», Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών-Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα ³2010.

Τα Αναφιώτικα της Ακρόπολης