Οι δρόμοι έχουν τη δική τους Ιστορία: Η πρώτη μαζική μετονομασία των οδών της πόλεως Ρόδου το Μάιο του 1946

Rodiaki NewsRoom

Το πλαίσιο των πρώτων μαζικών ελληνικών μετονομασιών τον οδών της πόλης της Ρόδου

Γράφει η: Μαρία Παπανικολάου
Αρχειονόμος-Ιστορικός

Κατά τη διάρκεια της Βρετανικής Στρατιωτικής Διοίκησης της Δωδεκανήσου (8/05/1945-31/03/1947) οι δρόμοι της πόλης της Ρόδου αποκτούν για πρώτη φορά ελληνικά ονόματα και ταυτότητα. Προηγουμένως, τα ονόματα ήταν οθωμανικά και ιταλικά, αποτέλεσμα της οθωμανικής και στη συνέχεια της ιταλικής κυριαρχίας. Ειδικότερα, στην πιο ακραία και συστηματική φάση εξιταλισμού και εκφασιμού των νησιών από τους Ιταλούς, την περίοδο 1936-1940, θα πραγματοποιηθεί μία μαζικού χαρακτήρα μετονομασία των οδών της Ρόδου με ονόματα που είχαν έντονο εθνικοποιητικό και ιδεολογικό ρόλο, και εξέφραζαν, όπως αποτυπώθηκε στον τύπο, την «επιθυμία των τετραρχών του φασισμού να ιταλοποιήσουν τους δρόμους και να αφιερώσουν σ’ αυτούς ονόματα που ν’ ανταποκρίνονται στα αισθήματά μας ως Ιταλών και φασιστών».

Αμέσως μετά την απελευθέρωση των νησιών και στο ξεκίνημα της Βρετανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως των νησιών, τα ηνία της τοπικής αυτοδιοίκησης πραχωρούνται στις ελληνορθόδοξες κοινότητες των νησιών, όταν κατά τη διάρκεια της Ιταλικής κυριαρχίας ήταν στα χέρια των Ιταλών, και τότε, τον Αύγουστο του 1946, το πρώτο ελληνικό δημοτικό συμβούλιο της πόλης της Ρόδου ανακοίνωσε στον τύπο ότι προετοίμαζε τη μετονομασία των οδών. Το δημοτικό συμβούλιο δήλωσε ότι οι «ονομασίες δεν ανταποκρίνονται εις το ιστορικόν αίσθημα της σημερινής πραγματικότητος», διότι «σχετίζονται με έργα και ημέρας της εφήμερης ιταλικής αυτοκρατορίας» και «ανάγονται εις ένα παρελθόν αμφιβόλου ιστορικής σπουδαιότητος».

Λίγο αργότερα το δημοτικό συμβούλιο, ζητώντας την έγκριση των βρεταικών αρχών για τις μετονομασίες των οδών, διευκρίνισε περισσότερο το στόχο τους. Ουσιαστικά καταργούσε τα ονόματα «όπως καθορίστηκαν από το De Vecchi» γιατί «δεν ανταποκρίνονται προς τη σημερινή πραγματικότητα επειδή κατά μεγάλο μέρος οι εν λόγω ονομασίες αναφέρονται σε έργα και ημέρες της καταλυθείσας φασιστικής ιδεολογίας». Έτσι οι μετονομασίες δε σηματοδοτούσαν μόνο το τέλος της Ιταλοκρατίας στα νησιά, αλλά και την ήττα της φασιστικής ιδεολογίας.

Εντούτοις οι μετονομασίες εξέφρασαν και τη περιρρέουσα κοινωνικοπολιτική ατμόσφαιρα. Η γενική διοίκηση των νησιών ήταν στα χέρια των Βρετανών. Το δημοτικό συμβούλιο ήταν διορισμένο απ’ αυτούς. Δε λειτουργούσε αυτόνομα, και ήταν αναγκασμένο να λογοδοτεί στις βρετανικές αρχές. Στο συμβούλιο της Ρόδου, συμμετείχε ο άγγλος αξιωματικός αστικών υποθέσεων, εκπρόσωπος της βρετανικής διοίκησης. Οι μετονομασίες των οδών έπρεπε πρώτα να πάρουν την άδειά των Βρετανών. Το συμβούλιο, με επιστολή του προς το Βρετανό διοικητή, ζήτησε την έγκριση της απόφασης και «τις υποδείξεις τις οποίες θα κρίνει η δική σας εξοχότητα ή ενδεχόμενες συμπληρώσεις». Η άδεια δόθηκε αλλά όταν ήρθε η ώρα να γίνουν οι μετονομασίες, οι Βρετανοί τις εμπόδισαν.

Η απαγόρευση αποκάλυπτε τη γενική ρευστότητα που διέκρινε τις σχέσεις ελληνορθόδοξων και Βρετανών. Οι ελληνορθόδοξοι ήταν αναμφισβήτητα η κυρίαρχη πληθυσμιακά και πολιτικά, εθνικοθρησκευτική ομάδα των νησιών, θέση που της απέδωσε de facto ο πόλεμος. Ο Ιερός Λόχος ήταν συμμέτοχος στην Απελευθέρωση των νησιών και η Ελλάδα στη πλευρά των νικητών. Τα γεγονότα αυτά πιστοποιούσε η παρουσία της Ελληνικής Στρατιωτικής Αποστολής Δωδεκανήσου στα νησιά υπό το Χριστόδουλο Τσιγάντε, η οποία μετείχε μερικώς στη διοίκηση τους. Και οι ίδιοι οι Βρετανοί ενίσχυαν τη θέση των ελληνορθόδοξων. Τους ανέθεσαν την τοπική αυτοδιοίκηση, ενώ σε συμβολικό επίπεδο, με μια σειρά τιμητικών πράξεων, αναγνώριζαν τη συμβολή τους στον πόλεμο.

Μια τέτοια ήταν και να τους επιτρέψουν να γιορτάσουν την 28η Οκτωβρίου 1945, η οποία είχε ανακηρυχθεί εθνική γιορτή της Ελλάδας. Ωστόσο οι οδηγίες που πήραν απ’ τους Βρετανούς έδειχναν το βαθμό που οι ελληνορθόδοξοι μπορούσαν ν’ εκφράσουν την κυρίαρχη θέση τους. Οι Βρετανοί ζήτησαν «όπως ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα ίνα ο εορτασμός γίνη μετά της προσηκούσης σεμνότητος και ευπρεπείας ώστε να αποφευχθή η οποιαδήποτε διατάραξις της τάξεως λαμβανομένων υπ’ όψιν των ειδικών συνθηκών εις ας διατελεί η Ρόδος από πολιτικής απόψεως». Συνεπώς η κυρίαρχη θέση των ελληνορθόδοξων ήταν ελεγχόμενη. Αυτό τους δυσαρεστούσε, κυρίως γιατί έβλεπαν με καχυποψία τη στάση των Βρετανών απέναντι στους Ιταλούς των νησιών.

Οι Ιταλοί ήταν εχθροί, αλλά μετά το Armisticio (1943), ήταν ταυτόχρονα σύμμαχοι και «συμπόλεμοι». Η διπλή ιδιότητα των Ιταλών καθόρισε και τη στάση των Βρετανών. Αφενός τους «τιμώρησαν» θέτοντάς τους εκτός της διοικητικής μηχανής της Δωδεκανήσου. Αφετέρου διαχώρισαν τη σύμμαχο Ιταλία από την εχθρό, στη βάση της φασιστικής ιδεολογίας. Έτσι κατήργησαν τους νόμους για τα προνόμια και τα δικαιώματα του φασιστικού κόμματος, τις διακρίσεις για λόγους φυλής και θρησκείας.

Οι Βρετανοί ενέκριναν προφορικά τις μετονομασίες των οδών, και αρχές του Μάη ξεκίνησε η πραγματοποίησή τους. Το έργο περιελάμβανε 200 μετονομασίες οδών, το περιεχόμενο των οποίων αντλήθηκε από την ελληνική και δωδεκανησιακή ιστορία και τις μεταξύ τους συνδέσεις, αρχής γενομένης απ’ την αρχαιότητα έως και το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι οδοί, στη φάση αυτή, μετατρεπόντουσαν σε εργαλείο εθνικοποίησης της πόλης. Και τότε επενέβησαν οι Βρετανοί. Στις 17/05/1946, διέταξαν το δημοτικό συμβούλιο να σταματήσει τις μετονομασίες γιατί η άδεια δόθηκε προφορικά και αφορούσε μόνο τις φασιστικές οδούς.

Τελικά οι μετονομασίες των οδών έγιναν. Παρά την αντίδραση των Βρετανών η χρονική συγκυρία ευνοούσε το δημοτικό συμβούλιο της Ρόδου. Ήταν προπαραμονές της Διάσκεψης της Ειρήνης (Καλοκαίρι 1946) και ήταν σε εξέλιξη οι συζητήσεις των υπουργών εξωτερικών των τεσσάρων νικητήριων δυνάμεων. Αυτό έδωσε την αφορμή στη τοπική ελληνική κοινωνία να εκδηλωθεί. Την Κυριακή του Πάσχα (21/04/946), οι Ροδίτες ψήφισαν στην εκκλησία της Μητρόπολης την ένωση με την Ελλάδα και ζήτησαν απ’ τους βρετανούς να μεταβιβάσουν το ψήφισμα στο συμβούλιο των υπουργών. Στις 28/06/1946 ανακοινώθηκε η παραχώρηση των νησιών στην Ελλάδα.

Ως εκ τούτου οι μετονομασίες έρχονταν σαν μια δεύτερη τοπική εκδήλωση της επιθυμίας για ένωση, καθότι ο εθνοποιητικός χαρακτήρας τους αναλάμβανε και ρόλο αποδεικτικό για τα τους ιστορικούς δεσμούς της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα. Αυτό εξέφρασαν με ζωντανό τρόπο οι οδοί με αναφορές στην περίοδο του πολέμου. Απ’ τα 200 ονόματα, τα 45 σχετίζονταν με το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τοπικά και παγκόσμια. Ο πόλεμος ήταν η αιτία που μετά από είκοσι χρόνια περιθωριοποίησης του αλυτρωτισμού της, η Ελλάδα ξαναέμπαινε δυναμικά στο παιχνίδι των εδαφικών διεκδικήσεων. Η συμπαράταξή της με το συμμαχικό στρατόπεδο, και οι θυσίες της, ήταν τα βασικά της επιχειρήματα για εδαφικές ανταμοιβές. Συνεπώς ο πόλεμος λειτουργούσε ως το άμεσο και επίκαιρο νομιμοποιητικό παρελθόν της αναμόχλευσης των αλυτρωτικών της ονείρων.

Στόχοι των οδών για τον πόλεμο

Πρωτίστως λοιπόν οι οδοί για τον πόλεμο εξέφρασαν τον κοινό αγώνα Ελλήνων και Δωδεκανησίων, κυρίως μέσα απ’ τον ελληνοιταλικό πόλεμο. Ο ελληνοιταλικός εκθειάστηκε ιδιαίτερα απ’ τους Βρετανούς, στα πλαίσια τιμής των Δωδεκανησίων για την προσφορά τους στο συμμαχικό αγώνα. Στο δημοσιογραφικό όργανό της Βρετανικής Στρατιωτικής Διοίκησης Δωδεκανήσου, την εφημερίδα Χρόνος, οι Βρετανοί δήλωσαν ότι «στρέφουμε την σκέψη μας ευγνωμόνως προς τους πεσόντες Δωδεκανήσιους, προς εκείνους που ελάμπρυναν από τη συγκρότηση του Αλβανικού έπους και γενικά προς όλους οι οποίοι προσέφεραν με κάθε τρόπο και θυσιάστηκαν στο συμμαχικό αγώνα». Ταυτόχρονα επέτρεπαν και συμμετείχαν σε τιμητικές πράξεις, όπως η ανέγερση αναθηματικής στήλης του «ΌΧΙ» στο στάδιο της Ρόδου «υπό τους ήχους του αγγλικού και ελληνικού ήχου» και αναθηματικής πλάκας στο ελληνικό γυμνάσιο της ελληνορθόδοξης συνοικίας της Μητρόπολης με ονόματα Δωδεκανησίων «πεσόντων εις το πεδίον της τιμής», μνημόσυνα διοργανωμένα απ’ το δήμο, και ο εορτασμός της 28ης Οκτωβρίου.

Δεύτερον οι οδοί εξέφρασαν τη νίκη του συμμαχικού αγώνα και την τρέχουσα πολιτική κατάσταση των νησιών. Έτσι τιμήθηκαν συμμαχικές χώρες, οι ηγέτες τους, νικηφόρα πεδία μαχών, στα οποία υπήρξε ελληνική και δωδεκανησιακή συμμετοχή, οι βρετανοί διοικητές των νησιών, μέλη κατασκοπευτικών οργανώσεων και ομάδων δολιοφθοράς, οργανωμένων απ’ τους Βρετανούς και τους Έλληνες.

Τρίτον τιμήθηκε η προσφορά του Ερυθρού Σταυρού και των εκπροσώπων του στην πόλη της Ρόδου την περίοδο της πείνας (1944-1945) και Έλληνες ανώτεροι αξιωματικοί πανελλήνιας αναγνώρισης ή πεσόντες στη Δωδεκάνησο.

Στα πρακτικά του δημοτικού συμβουλίου δεν υπάρχουν οι σχετικές αποφάσεις. Στη συζήτηση για το φασιστικό χαρακτήρα των οδών, δόθηκε μία εικόνα των κριτηρίων επιλογής των προσώπων, μέσω δύο Δωδεκανησίων. Ο ένας ήταν ο σκοτωμένος στον ελληνοιταλικό πόλεμο, Χαλκίτης υπολοχαγός Αλέξανδρος Διάκος. Τον τίμησαν γιατί «έπεσε στο αλβανικό μέτωπο μαχόμενος κατά των εισβολέων».

Ο άλλος ήταν ο Νικόλαος Σάββας, Καστελλοριζιός, εργαζόμενος στη Ρόδο. Το Νοέμβρη του 1941 διέφυγε στη Μέση Ανατολή, εντάχθηκε στην πρώτη ελληνική ταξιαρχία, και συμμετείχε σε επιχείρηση δολιοφθοράς των βρετανών το Σεπτέμβρη του 1942 στη Ρόδο. Στόχος ήταν δύο αεροδρόμια με ιταλικά στρατιωτικά αεροπλάνα. Πιάστηκε από τους Ιταλούς μαζί με άλλους της ομάδας και πέρασαν από στρατοδικείο. Ήταν ο μόνος που καταδικάστηκε σε θάνατο γιατί ήταν Ιταλός υπήκοος. Τιμήθηκε για τη θυσία του στον αντιφασιστικό αγώνα ενταγμένος στο «βρετανικό κομάντος». Η γραμμή που ακολουθήθηκε ως προς τα πρόσωπα φαίνεται να ήταν η θυσία Δωδεκανησίων στο κοινό αγώνα με τους Έλληνες και στο πλευρό των συμμάχων.

Έτσι κατατάσσονται τα ονόματα των οδών ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Παρατηρήθηκε όμως πως η ίδια κατάταξη διατηρήθηκε και στη χωροταξική τους κατανομή. Ο κοινός αγώνας τιμήθηκε στο κέντρο, ενώ η συμμετοχή Ροδιτών πολιτών στο συμμαχικό αγώνα στις απόκεντρες ελληνορθόδοξες συνοικίες. Αυτές ήταν σηματοδοτημένες και ονοματισμένες κυρίως από τις εκκλησίες τους. Τέτοιες ήταν οι συνοικίες της Μητρόπολης, της Αγίας Αναστασίας, των Αγίων Αποστόλων, του Νιοχωρίου. Η διάκριση αυτή ανέδειξε τη θέση της Ρόδου στα Δωδεκάνησα. Ως πρωτεύουσα τους, το κέντρο της ήταν και το κέντρο τους. Έτσι στο κέντρο τιμήθηκαν και όλοι οι μη ροδίτες Δωδεκανήσιοι.

Τα ονόματα προς τιμήν των Βρετανών και των συμμάχων, όπως και της τρίτης κατηγορίας, μοιράστηκαν μεταξύ κέντρου και συνοικιών.

Τις ημέρες της Απελευθέρωσης, το πλήθος σε μια αυθόρμητη κίνηση ονόμασε τη σημερινή πλατεία 7ης Μαρτίου σε Ελευθερίας.

Ο κοινός αγώνας

Ο κοινός αγώνας Ελλήνων και Δωδεκανησίων παρουσιάστηκε να λαμβάνει χώρα σε Ελλάδα και Δωδεκάνησο, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Τον εξέφρασαν κατά κόρον οι οδοί του κέντρου, οι οποίες αντίστοιχα κατανεμήθηκαν μεταξύ Νιοχωρίου, της ελληνορθόδοξης συνοικίας του κέντρου, και του Μανδρακίου, του καθαυτού κέντρου, όπου βρίσκονταν τα διοικητικά κτήρια. Τη συλλογική διάσταση του αγώνα εξέφρασαν οι οδοί 28ης Οκτωβρίου, Ιερού Λόχου, Συντάγματος Εθελοντών Δωδεκανησίων. Η 28ης Οκτωβρίου τοποθετήθηκε στη κεντρική οδό του Νιοχωρίου. Οι Ιερού Λόχου και Συντάγματος Εθελοντών Δωδεκανησίων στο Μανδράκι, δίπλα στο Δημαρχείο, όπου και ενώνονταν. Σε παράπλευρη οδό τιμήθηκε και ο Ιωάννης Καζούλλης, ιδρυτής του Συντάγματος Εθελοντών Δωδεκανησίων και μεγάλος ευεργέτης της Ρόδου.

Στο Νιοχώρι αναδείχθηκε η συνεισφορά των Δωδεκανησίων στον αγώνα ατομικά. Την 28ης Οκτωβρίου περιέβαλαν τα ονόματα έξι πεσόντων Δωδεκανησίων στον ελληνοιταλικό πόλεμο (Δηλμπεράκης, Διάκος, Ορφανίδης, Καλλιγάς, Καθοπούλης, Κωνσταντόπαις). Οι τέσσερις κατάγονταν από Σύμη, Χάλκη, Κάλυμνο και Κάρπαθο και οι δύο απ’ τη Ρόδο. Η μορφή της συμμετοχής τους στον πόλεμο ποικίλε. Είτε πολέμησαν με το Σύνταγμα Εθελοντών Δωδεκανησίων ή ως απλοί εθελοντές, είτε ως κανονικοί στρατιώτες του ελληνικού στρατού.

Έξω απ’ το κέντρο, στην ελληνορθόδοξη γειτονιά της Αγίας Αναστασίας, τιμήθηκε ο Ροδίτης Ιερολοχίτης Στέφανος Καζούλλης που σκοτώθηκε στη Σαντορίνη το 1944. Το όνομά του δόθηκε στη μεγάλη οδό που περνούσε έξω ακριβώς από την έπαυλη της οικογένειάς του, προδίδοντας το κριτήριο επιλογής της. Ο Καζούλλης ήταν γόνος της πλούσιας και με μεγάλο έργο ευεργεσιών στο νησί, ροδίτικης οικογένειας των Καζούλληδων, οι οποίοι ζούσαν χρόνια στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.

Παράλληλα, τρεις οδοί αποτύπωσαν την ατομική συνεισφορά Ελλήνων στη Δωδεκάνησο. Στο Μανδράκι τιμήθηκε ο πλωτάρχης Μπλέσσας, κυβερνήτης του αντιτορπιλικού βασίλισσα Όλγα. Σκοτώθηκε, κατά τη βύθισή του στη Λέρο το Σεπτέμβρη του 1943. Στις ελληνορθόδοξες συνοικίες τιμήθηκαν ο Χριστόδουλος Τσιγάντες για τη συμμετοχή του στην απελευθέρωση των νησιών και την παρουσία του στη συνθήκη παράδοσης τους απ’ τους Γερμανούς, και ο ιερολοχίτης Ευάγγελος Χατζηευαγγέλου. Σκοτώθηκε στη Νίσυρο το Φεβρουάριο του 1945.

Συμμαχικός αγώνας και Βρετανική Διοίκηση

Οι μετονομασίες προς τιμήν του συμμαχικού αγώνα εξέφρασαν τη σημασία της νίκης του σε δωδεκανησιακό και διεθνές επίπεδο.

Απ’ τη μια τιμήθηκαν οι βρετανοί με το διπλό ρόλο των απελευθερωτών και διοικητών των νησιών. Η μετονομασία της οδού Μάριο Λάγγο σε οδό Άκλαντ, πρώτου βρετανού διοικητή των νησιών, στηρίχθηκε στο ρόλο του ως «καταλυτού της μακραίωνης δουλείας» και ως «γενικού διαχειριστού» των νησιών. Μάλιστα ο απελευθερωτικός τους ρόλος εκτεινόταν πέραν της τρίχρονης ναζιστικής κατοχής, στις διαδοχικές «μακραίωνες» κυριαρχίες που γνώρισε η Δωδεκάνησος συνδέοντας «το όνομά τους με τη κατάλυση μιας δουλείας εξακοσίων τριάντα ετών». Στη πορεία τιμήθηκαν οι Άγγλοι, ταξίαρχος Μόφφατ, στρατάρχης Μέσης Ανατολής Πάτζετ, και ναύαρχος Τέναντ, όχι μόνο για τον απελευθερωτικό τους ρόλο, αλλά γιατί ενώπιών τους υπέγραψε τη συνθήκη παράδοσης των νησιών, ο Γερμανός διοικητής, στρατηγός Βάγκενερ την 8η Μαίου 1945. Η απόφαση πάρθηκε εν όψει της πρώτης επετείου της απελευθέρωσης των νησιών.

Επίσης τιμήθηκαν οι ταξίαρχος Γκόρμλευ, δεύτερος διοικητής των νησιών και ο λόρδος Τζέλικο. Η κατανομή ονομάτων των άγγλων στρατιωτικών στο χώρο έγινε ως εξής: οδοί Άκλαντ, Μόφφατ και Πάτζετ τοποθετήθηκαν στο κέντρο και στον ευρύτερο χώρο του, ενώ οι Τζέλικο και Γκόρμλευ (οδός Τέναντ δε βρέθηκε) στις ελληνορθόδοξες συνοικίες γύρω απ’ τη Μητρόπολη.

Επίσης, τιμήθηκε η νίκη του συμμαχικού αγώνα συνολικά. Πρώτον μετονομάστηκαν οδοί με ονόματα συμμαχικών χωρών. Αυτές ήταν η Μ. Βρετανία, η Γαλλία, οι ΗΠΑ (οι τρεις μεγάλες δυνάμεις-εκτός της Σοβιετικής Ρωσίας), η Ν. Ζηλανδία, η Αυστραλία. Οι τρεις πρώτες τοποθετήθηκαν στο κέντρο της πόλης, οι δύο τελευταίες στις συνοικίες. Δεύτερον τιμήθηκαν οι ηγέτες των σύμμαχων χωρών. Αυτοί ήταν οι Έβανς (πρωθυπουργός Αυστραλίας), Τσώρτσιλ, Ρούσβλετ, και Μπέβιν. Τελικά δόθηκαν οδοί μόνο στο Τσώρτσιλ και Μπέβιν στις ελληνορθόδοξες συνοικίες γύρω απ’ τη Μητρόπολη.

Τρίτον τιμήθηκε η ίδια η νίκη των συμμάχων, και η ημερομηνία του τέλους του πολέμου στην Ευρώπη με τις οδούς Νίκης και 9ης Μαίου 1945 στο κέντρο της πόλης. Τέταρτον τιμήθηκαν νικηφόρα πεδία μαχών του συμμαχικού αγώνα, Ρίμινι Ελ Αλαμέιν και Δουνκέρνη, σε τρεις πλατείες του κέντρου.

Τοπική αντίσταση- Δωδεκανήσιοι στην υπηρεσία του συμμαχικού αγώνα

Ενώ ο ελληνοιταλικός πόλεμος νομιμοποιούσε πρωτίστως τη δίκαιη παραχώρηση των νησιών στην Ελλάδα, η ευρύτερη συμμετοχή Δωδεκανησίων στον πόλεμο, μέσα από κατασκοπευτικές δράσεις, οργανωμένες κυρίως απ’ τις Βρετανούς κι τους Έλληνες, αναδείκνυε την πολύπλευρη συμμετοχή τους στο συμμαχικό αγώνα.

Στο Νιοχώρι τη χορεία του ελληνοιταλικού πολέμου διασπούσαν δύο ονόματα. Η πλ. Αρχιμανδρίτη Χρύσανθου Μαρουλλάκη και η οδός Λοχ. Διογ. Φανουράκη. Η πλατεία βρίσκεται στην αφετηρία και συνάμα στο σημείο τομής των οδών 28ης Οκτωβρίου και Αλεξ. Διάκου, ενώ η οδός Λοχ. Φανουράκη τις ενώνει. Ο Μαρουλλάκης καταγόταν απ’ τη Ρόδο και ήταν ηγούμενος της Μονής Πανορμίτη στη Σύμη. Είχε μετατρέψει τη Μονή σε άντρο της συμμαχικής κατασκοπείας. Εκτελέστηκε μαζί με τους συνεργάτες του από Ιταλούς φασίστες στις 11/02/1944, σε ένα μικρό μοναστήρι, λίγο πιο έξω από τη Μονή. Ο Διογένης Φανουράκης ήταν Χαλκίτης, λοχαγός στον ελληνοιταλικό. Επέστρεψε στη Χάλκη στις αρχές του 1944 ως αρχηγός κατασκοπευτικού κλιμακίου. Το Νοέμβρη του 1944, μετά από καταδίωξη απ’ τους Γερμανούς, αυτοκτόνησε πυροδοτώντας χειροβομβίδα στην αυλή του σπιτιού του. Στο κέντρο τιμήθηκε με πλατεία και ο Νικόλαος Σάββας.

Στη συνοικία της Μητρόπολης τιμήθηκαν τέσσερα μέλη του τοπικού κατασκοπευτικού δικτύου που εκτελέστηκαν απ’ τους Γερμανούς. Η επιλογή της συνοικίας δεν ήταν τυχαία. Πρώτον στην επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, αναρτήθηκε αναμνηστική στήλη στο Βενετόκλειο, το ελληνορθόδοξο γυμνάσιο, που βρισκόταν δίπλα ακριβώς από το μητροπολιτικό ναό, με τα ονόματα των «Δωδεκανησίων τροφίμων, πεσόντων στο πεδίον της τιμής». Ανάμεσα στα εννιά ονόματα, τα εφτά ήταν στρατιώτες, και τα δύο, τα ονόματα των αρχηγών του δικτύου. Δεύτερον η συνοικία ήταν ο κύριος χώρος δραστηριοποίησης της οργάνωσης, καθώς σπίτια της περιοχής έγιναν καταφύγια των μελών της.

Πρώτου ο δήμος προβεί στη μαζική μετονομασία, μετονομάστηκε η οδός που περνούσε μπροστά απ’ το μητροπολιτικό ναό. Επ’ ευκαιρία της επίσκεψης του Δαμασκηνού στη Ρόδο (πρώτη επίσημη επίσκεψη αρχηγού του ελληνικού κράτους στα νησιά) στις 15/05/1945, έξι μέρες μετά την απελευθέρωση, το νεοδιορισμένο δημοτικό συμβούλιο, μετονόμασε προς τιμήν του και παρουσία του, την οδό Arnaldo Mussolini, αδελφού του Μουσολίνι, σε οδό Αντιβασιλέως Δαμασκηνού. Η οδός αυτή ένωνε τρεις διαδοχικές πλατείες οι οποίες μετονομάστηκαν με τα ονόματα των εκτελεσμένων Ροδιτών πολιτών.

Οι δύο κεντρικές πλατείες, η μία έξω απ’ το ναό, και η αμέσως επόμενη, ονομάστηκαν πλ. Μιχάλη Βρούχου και Γιώργου Κωσταρίδη. Ήταν τα δύο αρχηγικά μέλη της οργάνωσης. Το Σεπτέμβρη του 1944 συνελήφθησαν απ’ τους Γερμανούς μαζί με άλλους συνεργάτες τους και πέρασαν από Στρατοδικείο. Καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν στις 20.09.1944. Τρεις συνεργάτες τους καταδικάστηκαν σε καταναγκαστικά έργα σε στρατόπεδο αιχμαλώτων του νησιού και οι υπόλοιποι αφέθηκαν ελεύθεροι.

Η τρίτη πλατεί στην οποία κατέληγε η οδός Δαμασκηνού, ονομάστηκε πλ. Στέφανου Γέροντα. Ο Γέροντας ήταν ένας από τους τρεις καταδικασμένους σε καταναγκαστικά έργα. Οι άλλοι δύο ήταν ο Κλεόβουλος Χατζηγεωργίου και ο Ιωάννης Δενδρινός. Και οι τρεις εκτελέστηκαν στις 26/04/1945, για παραδειγματισμό εξαιτίας της διαφυγής απ’ το στρατόπεδο πέντε κρατουμένων.

Σε παράπλευρη οδό του ευρύτερου χώρου της Μητρόπολης, απέναντι σχεδόν απ’ το νεκροταφείο του Αγίου Δημητρίου, δόθηκε το όνομα του Χατζηγεωργίου. Ο Δενδρινός θα τιμηθεί με οδό το 1947.

Οι άλλες οδοί

Υπήρξαν επιπλέον δύο μικρές κατηγορίες οδών, μη ενταγμένες στην παραπάνω κατάταξη. Η μια αφορούσε μια οδυνηρή περίοδο απ’ την κατοχική καθημερινότητα της πόλης. Ήταν η περίοδος της πείνας, το χειμώνα 1944-1945. Μετονομάστηκαν τρεις οδοί προς τιμήν του φορέα που βοήθησε στην αντιμετώπισή της, του Ερυθρού Σταυρού. Στη Μητρόπολη τιμήθηκε ο Κουρβουαζιέ, Ελβετός αντιπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού στη Ρόδο, μετά από εισήγηση των εκκλησιαστικών αρχών, και ο Λαντάν, επίσης εκπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού. Το όνομα του Ερυθρού Σταυρού δόθηκε το 1947 στη συνοικία του Νιοχωρίου.

Η άλλη κατηγορία ήταν δύο Έλληνες πανελλήνιας αναγνώρισης, ο στρατηγός Ζήσης και ο αντιπλοίαρχος Λάσκος, και η νίκη των Ελλήνων στο Αργυρόκαστρο. Η οδός Ζήση ήταν στη συνοικία του Αγίου Γεωργίου και η οδός Λάσκου λίγο πιο έξω απ’ το κέντρο, εσκεμμένα πιθανόν, στο Ναυαρχείο. Το Αργυρόκαστρο τιμήθηκε με πλατεία στη Παλιά Πόλη.

Πηγές-Βιβλιογραφία

Αρχείο Πρακτικών Δημοτικού Συμβουλίου της πόλης της Ρόδου

Χ.Ι. Παπαχριστοδούλου, Ιστορία της Ρόδου από τους Προϊστορικούς χρόνους έως την Ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου(1948),1η έκδ., Αθήνα, Δήμος Ρόδου-Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Σειρά Αυτοτελών Εκδόσεων αριθμ.1, 1972 (2η έκδ. συμπληρωμένη 1994)

Μητροπολίτη Καρπάθου-Κάσου, Αποστόλου, Το Χρονικόν της Ιταλοκρατίας της Ρόδου-Εγκαρτέρησις ενός Λαού… .δικαίωσις, Αθήνα 1973

Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, Η Ρόδος του εικοστού αιώνα, εκδόσεις «Δέντρο», Ρόδος, 2009

Νικολάου Νίκος, Οδοιπορικό στην Ιστορία της πόλης της Ρόδου μέσα από τα ονόματα των δρόμων της-Ιστορική Αναδρομή στο Δωδεκανησιακό Ζήτημα, στην Τοπική αυτοδιοίκηση και στο Δήμο Ροδίων (από την ιταλοκρατία μέχρι σήμερα),έκδοση Δήμου Ροδίων, Ρόδος, 1998

Μαν. Α. Ησύχου, «Μεταβατική Περίοδος, 1945-47, Από το Τέλος του Πολέμου έως την Ένωση των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα», στο Αφιέρωμα, η Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα, πενήντα χρόνια από την Ενσωμάτωση, Επτά Ημέρες, Καθημερινή, επιμέλεια Κωστής Λιόντης, 30.11.1997, σελ 28-31

Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944,τόμος Α’ και Β’, εκδ: Παπαζήση, Αθήνα, 1995

«Αφιέρωμα στην 8η Μαίου 1945.Τέλος Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Παράδοση της Δωδεκανήσου στις συμμαχικές δυνάμεις και τον Ιερό Λόχο, προάγγελος της Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα» στα Αφιερώματα του ιστοτόπου της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρόδου, επιμέλεια: Νίκος Νικολάου-Αντώνης Αγγελής, 4.05.2005

Η έρευνα προέρχεται από την αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία της Μαρίας Παπανικολάου «Μνημεία και Οδοί του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Πόλη της Ρόδου», στο μεταπτυχιακό σεμινάριο με τίτλο «Τόποι Μνήμης του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα» του Καθηγητή Χάγκεν Φλάισερ, Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Ακαδημαικό έτος 2012/2013