Οι ιπποτικοί πύργοι στα Τριάντα!

Pοδούλα Λουλουδάκη

Η κληρονομιά που διασώζεται άλλοτε αγέρωχη, κι άλλοτε κακοποιημένη από τους αιώνες και τις παρεμβάσεις

Της Ροδούλας Λουλουδάκη

Ιπποτικοί πύργοι, χωρίς εξώστες, με μικρά παράθυρα, διώροφοι και ψηλοί, βρίσκονται στα Τριάντα, εκεί που ήταν το καταφύγιο των Ιπποτών, η ξεκούρασή τους κατά την Ιπποτική περίοδο της Ρόδου (1309-1522). Φεύγοντας οι Ιππότες, οι φρουριακοί πύργοι πέρασαν στα χέρια των Ροδίων και κυρίως των Μαρασιωτών που έμεναν μεν στα μαράσια της πόλης, αλλά παραθέριζαν στην Ιξιά και στα Τριάντα. Μεταπολεμικά, ξεκίνησαν και οι Τριαντενοί να αποκτούν τα λεγόμενα «πυργαλάκια».
Τα έκτιζαν όσοι είχαν κτηματική περιουσία προς τη θάλασσα ή μετόχια και ήθελαν να απολαμβάνουν ευκολότερα τα θαλάσσια μπάνια.
Αυτό είναι το πρώτο μέρος της έρευνας για τους ιπποτικούς πύργους (οι Νεοκλασικοί στο β΄ μέρος), που βασίζεται στο βιβλίο του Μιχαήλ Αρφαρά «Ιπποτικοί και Νεοκλασικοί Πύργοι Ιαλυσού Ρόδου», αλλά και στην ενασχόληση των RICHeS που είναι πάντα ευαίσθητοι στα θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς.

Γενικά
Κατά τον Μεσαίωνα, στον κάμπο των Τριαντών έστεκαν διάσπαρτοι πύργοι με καρπερές εκτάσεις γύρω τους. Χρησίμευαν ως θερινή διαμονή αξιωματούχων του Τάγματος των Ιπποτών, τιμαριούχων ή άλλων προυχόντων.
Η κατασκευή τους προστάτευε από τις επιδρομές κουρσάρων, Σαρακηνών, και αργότερα Τούρκων.

Οι ιπποτικοί ή φρουριακοί πύργοι είναι στενόμακρα ή σχεδόν τετράγωνα σπίτια. Πάντα διώροφοι και επιβλητικοί, με λιγοστά παράθυρα ή φραγκοθυρίδες, άντεξαν μέσα στο χρόνο και κληρονομήθηκαν ως τις μέρες μας. Βασικό μορφολογικό στοιχείο τους παραμένει η κυλινδρική προεξοχή σε μία από τις γωνίες, ή σε άλλη θέση του δώματος.

Αντιστηρίζονται από ανεστραμμένους σε μορφή κώνους και αποτελούν ενιαίο κτίσιμο. Συχνά φέρουν περίτεχνες οδοντώσεις και διατηρούν σφηνοειδή θυρίδα. Είναι η πολεμίστρα του πύργου που σε δύσκολες εποχές οι υπερασπιστές ήταν αποφασισμένοι να πληρώσουν την κάθε τους αντίσταση με αίμα.

Οι ιπποτικοί πύργοι είναι οι παλιότεροι, ενώ οι νεοκλασικοί οι νεότεροι. Και οι δύο κατηγορίες συνυπάρχουν στα Τριάντα και εκτείνονται από τα Kρητικά έως τα σύνορα με Κρεμαστή.
Δεν μπορούμε να επικαλεστούμε απόλυτα τους λόγους που οι πύργοι κτίστηκαν αποκλειστικά στην Ιαλυσό. Πιθανολογείται ότι κληρονομήθηκε μία συνήθεια αιώνων και τους λόγους τους γνώριζαν οι κτήτορες.

Κατά την ιπποτική περίοδο οι πύργοι παρείχαν κατάλυμα, αλλά και προστασία. Ήταν ένα ψηλό οχυρό οικοδόμημα σχεδόν κατά κανόνα από πωρόπετρα που προερχόταν από τα νταμάρια της ευρύτερης περιοχής που αποτελούσε το μέσο προστασίας από τις πειρατικές επιδρομές. Τους συναντάμε στα περισσότερα αιγαιοπελαγίτικα νησιά.

Εκτός από τους πειρατές, άλλος κίνδυνος ήταν και οι ναυαγοί. Έβγαιναν «σκύλευαν» τον τόπο και δημιουργούσαν φόβο και τρόμο. Πολλά τα περιστατικά, ιδίως από την πλευρά του κόλπου των Τριαντών.
Στην περίοδο της Ιπποτοκρατίας (1309-1522) στη Ρόδο οι πύργοι κατασκευάζονταν υψιτενείς, με ζεματίστρες ή πολεμίστρες.

Σπάνια με προμαχώνες. Ήταν οι θέσεις άμυνας, για να ρίχνουν οι πολιορκημένοι πέτρες, καυτό λάδι ή πυρά στον εχθρό. Αρκετοί από τους πύργους αυτούς ερειπώθηκαν και τα οικοδομικά τους υλικά χρησιμοποιήθηκαν σε νεότερα κτίσματα.
Παρατηρείται όμως στα λεγόμενα Οθωμανικά και άλλα σπίτια της περιοχής να διατηρούν την αρχική τους θεμελίωση και να ορθώνονται σε άλλο τύπο σπιτιού.

Εάν ανατρέξουμε με συγκριτική ματιά, θα διαπιστώσουμε ότι τα πυργόσπιτα σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, δεν έχουν ομοιότητες με αυτά της Iαλυσού. Οι λόγοι που επέβαλαν αυτή τη μορφή στους δικούς μας πύργους ήταν τα δυτικά πρότυπα των Ιωαννιτών Ιπποτών και η κατάτμηση εξουσιαστικών δικαιοδοσιών πάνω στο νησί της Ρόδου (τιμαριούχοι κ.ά.) Είχαν άλλα κριτήρια.

Ήταν κτισμένοι με τα παράθυρα εποπτείας, προς την πλευρά του κινδύνου. Είχαν πάντα την είσοδό τους σε όψη που να μην επιβάλλεται και προκαλεί.
Με την αίσθηση του επιβλητικού και αξιοθαύμαστου, ο πύργος μνημονεύεται όχι μόνο σε παραμύθια και αφηγήσεις τρόμου, αλλά και στη «Βίβλο». Ενδεικτικοί είναι οι παρακάτω στίχοι:

«Θα σταθώ στη σκοπιά μου επάνω
Και σε πύργο θ΄ ανέβω
Προσεκτικά να γροικήσω το τι
Θα μου μηνύσει ο κριτής μου ο Κύριος…».

Οι περισσότεροι πύργοι, ιδίως οι καθαρά ιπποτικοί, έχουν γκρεμιστεί. Όμως έχουν κληρονομηθεί και έως τις μέρες μας αντιπροσωπευτικά δείγματα πυργοδομίας. Το υλικό που χρησιμοποιείτο για την κατασκευή τους ήταν μετρίου μεγέθους ασβεστόλιθοι, πωρόλιθοι και άλλες ημιλάξευτες ή ημίξεστες πέτρες.
Ο μεγάλος κατακλυσμός στο νησί της Ρόδου που έγινε το 1476, προκάλεσε μεγάλες ζημιές και στους πύργους.

Οι περισσότεροι επιδιορθώθηκαν αμέσως μετά, από ντόπιους τεχνίτες και δούλους, κάτω από την υποταγή των Ιπποτών ή των Τούρκων. Όσοι γκρεμίστηκαν άφησαν το οικοδομικό υλικό τους και χτίστηκαν άλλοι.
Να σημειωθεί ότι η πλημμύρα αυτή ήταν η δεύτερη μεγάλη πλημμύρα στην ιστορία του τόπου, μετά από αυτήν του 316 π.χ.

Κατώι-ανώι
Ο τύπος αυτός είναι γνωστός από τα Βυζαντινά χρόνια και πέρασε ομαλά και στο Μεσαίωνα. Κατώι, λέμε το μονόχωρο ισόγειο. Ανώι, θεωρείται ο επάνω χώρος, που όμως επικοινωνεί εσωτερικά.

Στο κάτω μέρος του πύργου γίνονται όλες οι εργασίες του σπιτιού, η προετοιμασία για το μαγείρεμα, το στρώσιμο για φαγητό, η προετοιμασία για την καλλιέργεια της γης.
Εκεί έφτιαχναν και τα αμυντικά τους όπλα για την αντιμετώπιση αντίξοων και απρόσμενων καταστάσεων.

Ήταν επίσης χώρος για αποθήκευση της σοδειάς (κτιστός ή μη) αλλά και για άλογα. Ορισμένοι πύργοι είχαν στο ισόγειο δεξαμενή για την αποθήκευση του νερού της βροχής.
Το ανώι προοριζόταν για ύπνο. Για να φτάσει κανείς εκεί, ανέβαινε με φορητή σκάλα. Όταν έφτανε επάνω, κατέβαζε την καταπακτή. Ήταν μία οριζόντια θύρα που κάλυπτε το άνοιγμα.

Αργότερα ως εξέλιξη σε μία από τις γωνίες του ισογείου προσάρμοζαν μία υπερβολικά απότομη ξύλινη σκάλα, που οδηγούσε στο ίδιο ορθογώνιο άνοιγμα της καταπακτής.
Το δάπεδο του ορόφου κατασκευαζόταν από σανίδες οι οποίες συχνά άφηναν μικρούς αρμούς. Κατά διαστήματα το υποβάσταζαν ξύλινα δοκάρια. Από τις φραγκοθύρες ή τα μικρά παράθυρα επόπτευαν τους έξω χώρους, ώσπου έφτανε η ανθρώπινη ματιά.

Το ύψος των ανοιγμάτων αντιστοιχούσε στο ύψος του κρεβατιού που δεν ήταν άλλο από ένα στεγασμένο παράπηγμα. Εάν ο πύργος διατηρούσε πολεμίστρα-ζεματίστρα, τότε η πρόσβαση για εκεί γινόταν εσωτερικά δυο- τρία μικρά σφηνωτά σκαλοπάτια προβλέπονταν για τη σωστή λειτουργία.

Το δώμα
Το δώμα στους πύργους διαμορφωνόταν επίπεδο με ρύση προς τις υδρορροές. Η επίστρωση γινόταν με πατελιά η οποία έχει απόχρωση φαιοπράσινη και δίνει στεγανότητα για ορισμένο χρόνο.

Ο φούρνος και η ύδρευση
Όπου συναντούμε φούρνο σε αύλειο χώρο ιπποτικού πύργου, αυτός είναι νεώτερος, αλλά δεν σημαίνει κατ΄ ανάγκη και σύγχρονος. Θολωτός τις περισσότερες φορές. Σχεδόν κάθε πύργος είχε το πηγάδι του για το βρόχινο νερό.

Οι τεχνίτες κατασκευής και συντήρησης των πηγαδιών στη συνέχεια ήταν κυρίως Οθωμανοί.
Αυτοί κατέβαιναν στον πυθμένα και καθάριζαν πηγάδια, κι επενέβαιναν σε κάθε πρόβλημα.
Αργότερα, ανέσυραν το νερό με αυτοσχέδιες αντλίες, μετά από περιστροφή ζευγμένων αλόγων γύρω από τον άξονα του πηγαδιού.

Με την πάροδο του χρόνου, κι ενώ εξέλειπαν οι κίνδυνοι της πειρατείας, οι γυναίκες αντλούσαν νερό με το λεγόμενο γεράνι. Η λαϊκή μούσα δίνει ιδιαίτερη έμφαση και αξία στο νερό με το ρυθμό του παρακάτω τραγουδιού:
«Αγάπη μου για το Θεό,
γίνου γιατρός για μένα
Και γιάτρεψέ με την καρδιά
που την πονώ για σένα.
Θα ΄θελα να ΄χω δυο καρδιές,
η μια να στάζει αίμα
Κ΄ η άλλη το γλυκύν νερό,
να το ποτίζω εσένα.
Ζιμπουλλάκι μου γαλάζιο
με χιλιάδες (δ)ε σ΄ αλλάζω…».

Πύργος Δελαπόρτα
Από τους πύργους της Ιπποτικής περιόδου (1309-1522) που ορθώνονται σε δυσπρόσιτες θέσεις, θεωρείται και ο πύργος Δελαπόρτα, γνωστός και ως πύργος του Αγίου Γεωργίου. Λέγεται ότι κτίστηκε από τον Αντώνιο Μελιγάλο, Ρόδιο επιφανούς οικογένειας. Ο πύργος κληρονομήθηκε από τον Γεώργιο Δελαπόρτα ο οποίος γεννήθηκε κατά του μέσα του 19ου αιώνα. Ήταν μόνιμος κάτοικος στα Πάνω Μαράσια (Άγιους Ανάργυρους) με πύργο στην Ιαλυσό.Η είσοδος του πύργου βρίσκεται κι εδώ από την εσωτερική πλευρά, ώστε να είναι αθέατη από το δρόμο. Από εκεί εποπτεύονται οι εύφορες εκτάσεις που ανήκουν στους κατόχους του πύργου, αλλά και ο κοντινός κήπος. Ο πύργος Δελαπόρτα όπως επικράτησε να λέγεται, διαλαλεί την ιπποτική του κατασκευή.

Ο πασίγνωστος πύργος Καπετανάκη

Φαντάζει αγέρωχος για όσους φεύγουν από τη Ρόδο με πορεία προς το αεροδρόμιο. Αρχικά προοριζόταν ως κατάλυμα αξιωματούχων του Τάγματος των Ιπποτών. Αργότερα πέρασε στην κατοχή Τούρκου άρχοντα της περιοχής και κατά την Ιταλοκρατία περιήλθε στην εκμετάλλευση κάποιου Οσβάλντο. Σήμερα ανήκει στην οικογένεια Καπετανάκη που έζησε στην Αλεξάνδρεια. Ο πύργος είναι γνωστός στους παλιούς Τριαντενούς και ως πύργος Φιλιππίδη.

Ο πύργος Κλαδάκη

Ο πύργος Γεωργίου Κλαδάκη, κι αυτός στην οδό Δημοκρατίας. Κι αυτός μεσαιωνικό αρχιτεκτονικό δημιούργημα.

Ο πύργος Κινδυλίδη

Οι παλιοί Μαρασιώτες, αλλά και οι Τριαντενοί θυμούνται τον Σπύρο Κινδυλίδη, τον άρχοντα από το Μαράσι των Αγίων Αναργύρων, που εργάστηκε για χρόνια στην Αίγυπτο και διατηρούσε ιπποτικό πύργο στην Ιαλυσό. Το ιστορικό αρχοντόσπιτο βρίσκεται διαγωνίως απέναντι από το λιτό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στην Ιαλυσό.

Ο γαλήνιος πύργος Κυπριώτη

Με το πέρασμα των αιώνων τα καταφύγια αυτά των Ιπποτών περιήλθαν στους ντόπιους. Ένα από αυτά ανήκει στην οικογένεια Φίλιππου Γ. Κυπριώτη. Είναι γνωστός στους παλαιότερους ως ο πύργος του Μίνου. Βρίσκεται κι αυτός στην οδό Δημοκρατίας 64. Έτσι ασπρισμένος καθώς είναι, περιορίζει την ελεύθερη εμφάνιση της αρμολόγησης.

Πύργος Αριστείδη Παρασκευά
Ο πύργος του Ιαλύσιου ευεργέτη Αριστείδη Παρασκευά διατηρεί ψηλό, απροσπέλαστο τοίχο προς το δρόμο. Η αυλόπορτα απαντιέται περίπου στο μέσο της πλευράς. Το ασβέστωμα απλωμένο παντού σήμερα, μειώνει τις λεπτομέρειες. Έχει μεγάλη ιστορική, αλλά και τυπολογική σημασία. Βρίσκεται στην οδό Δημοκρατίας, προς το κέντρο του οικισμού. Κύριος ιδιοκτήτης του για πολλές δεκαετίες του 20ου αιώνα υπήρξε ο Αριστείδης Παρασκευάς. ο οποίος διατηρούσε ένα από τα μεγαλύτερα καφενεία στην Ιαλυσό.

Εντοπίζουμε ακόμη, μεταξύ άλλων: Τον υψιτενή πύργο της Μαριέττας και του Ιωάννη Αποστολίδη, που ήταν ιδιοκτήτες του τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, τον πύργο των αδελφών Γρηγόρη και Βασίλη Κινδυλίδη, ο οποίος άλλαξε πολλούς ιδιοκτήτες, δύο πύργους που διασώζονται στην οδό Κουντουριώτου, τον ερειπωμένο πύργο της οικογένειας Βομβύλα.

Στο Β΄ μέρος (το επόμενο Σάββατο) οι Νεοκλασικοί πύργοι των Τριαντών”