Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης| "Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας: Κερατονία η κερατέα (Keratonia siliqua), κοινώς χαρουπιά"

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Η Κερατονία η κερατέα (Ceratonia siliqua) είναι φυτό, το οποίον ανήκει στο γένος Κερατονία (Ceratonia) και υπάγεται στην υποοικογένεια Καισαλπινοειδή (Caesalpinioideae), οικογένεια Χεδρωπά (Leguminosae).

Είναι το μοναδικόν είδος του γένους Κερατονία (Ceratonia).
Υποστηρίζεται, ότι πιθανώς να υπήρχαν και άλλα συγγενή φυτά, τα οποία κατά τις μεταβολές της θερμοκρασίας της γης και άλλων περιβαλλοντικών παραγόντων, εξηφανίσθησαν με την πάροδον του χρόνου και παρέμεινε μόνον η Κερατονία η κερατέα, κοινώς γνωστή ως χαρουπιά, ξυλοκερατέα, ξυλοκερατιά, κουτσουπιά, κερατιά, κουντουριδιά κ.λπ.

Η Κερατονία η κερατέα κατάγεται από την ανατολική παραμεσόγειο περιοχή, από όπου διαδόθηκε στις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου, αρχικά από τους Έλληνες και μετέπειτα από τους Ρωμαίους. Αργότερα διαδόθηκε και σε άλλες περιοχές του κόσμου, όπου επικρατεί εύκρατο κλίμα και η σύσταση του εδάφους ευνοεί την ανάπτυξη του φυτού αυτού. Ειδικότερα στα Δωδεκάνησα ή στις Νότιες Σποράδες πιστεύεται, ότι στην διάδοση της χαρουπιάς συνέβαλαν κυρίως οι Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου ή Ιωαννίτες, οι οποίοι, ως γνωστό, κατείχαν τα Δωδεκάνησα από του έτους 1310 έως του έτους 1522 μ.Χ., όταν τα κατέλαβαν οι Οθωμανοί Τούρκοι και τα κατείχαν μέχρι το 1912.

Στη γερμανική γλώσσα η Κερατονία η κερατέα ονομάζεται “Johannesbrotbaum” και ο καρπός του “Johannesbrot”, ήτοι «ο άρτος του (Αγίου) Ιωάννου», επειδή, όπως αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη, ο Ιωάννης ο Βαπτιστής έζη στην έρημο ασκητικότατα και ετρέφετο με «ακρίδες και μέλι άγριον». (Πρβλ. Ματθ. 3, 4: «Η δε τροφή ην αυτού ακρίδες και μέλι άγριον»).

Ως προς τις «ακρίδες», ορισμένοι ερμηνευτές υποστηρίζουν, ότι ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ετρέφετο με τα άκρα των βλαστών διαφόρων φυτών, τις ακρίδες αυτών, ενώ άλλοι ισχυρίζονται ότι ετρέφετο με τα έντομα, τα ονομαζόμενα «ακρίδες», όπως συνέβαινε τότε και εξακολουθεί να συμβαίνει μέχρι σήμερα σε πολλούς λαούς της Αφρικής και άλλων χωρών.

Έτεροι ερευνητές υποστηρίζουν, ότι ο Ιωάννης ο Πρόδρομος συνεπλήρωνε την τροφή αυτού και με χαρούπια, τα οποία εύρισκε στην περιοχή, όπου διέμενε, ένεκα δε τούτου η χαρουπιά έλαβε την ονομασία “Johannesbaum”, ήτοι:
«το δένδρον του (Αγίου) Ιωάννου (του Προδρόμου).

Είναι αξιοσημείωτο, ότι η λέξη «καράτιον, το», η οποία χρησιμοποιείται διεθνώς μέχρι σήμερα διά τον ορισμό του βάρους και της ποιότητας του χρυσού, προήλθε από την λέξη «κεράτιον, το», όπως ονομάζετο το κουκούτσι του χαρουπιού, το βάρος του οποίου απετέλεσε την βάση της μονάδας ζυγίσεως και υπολογισμού της ποιότητος του ευγενούς μετάλλου του χρυσού.

Η λέξη «κεράτιον, το» και στον πληθυντικό «κεράτια, τα», εχρησιμοποιήθηκε επίσης προς δήλωση των υποδιαιρέσεων νομισματικών μονάδων.

Η χαρουπιά απαντά ως αυτοφυής ή καλλιεργούμενη σε πολλές περιοχές της Ελλάδος, όπως: στην Κρήτη, την Εύβοια, την Σάμο, την Ικαρία, τους Φούρνους, την Χίο, τη Ρόδο, τα Κύθηρα, την Πελοπόννησο, την Αττική κ.λπ.

Επίσης φύεται στην Κύπρο, την Αλβανία, στην πρώην Γιουγκοσλαβία, την Ιταλία, την Ισπανία, την Πορτογαλία, την Τουρκία, τη Συρία, τον Λίβανο, την Παλαιστίνη κ.λπ.

Η Κερατονία η κερατέα είναι δένδρο μεγάλο, αειθαλές και μακρόβιο (ύψους 5,00 – 15,00 μ.). Έχει λεπτό φλοιό και ισχυρό κορμό. Το φύλλωμα αυτής είναι πυκνό, βαθυπράσινο και στο σύνολό του έχει περίπου σφαιρική μορφή. Τα φύλλα αυτής είναι σύνθετα, με 2-5 ζεύγη φυλλαρίων. Τα φυλλάρια είναι ελλειπτικά, αντωνοειδή ή σχεδόν κυκλικά, ακέραια, λεία, σκληρά και δερματώδη, πτερόνευρα (μήκους 0,04-0,05 μ.). Η άνω επιφάνεια των φύλλων είναι βαθυπράσινη, γυαλιστερή, ενώ η κάτω έχει χρώμα ανοικτού πρασίνου.

Τα άνθη είναι πολύ μικρά, απέταλα, με βαριά και χαρακτηριστική οσμή, συνήθως μονογενή και σπάνια διγενή (ερμαφρόδιτα), τοποθετημένα σε βραχείς βότρυς. Το δένδρο είναι πολύγαμο, δηλαδή στο ίδιο άτομο υπάρχουν άνθη άρρενα, θήλεα και ερμαφρόδιτα. Ο κάλυκας είναι μικρός, εύπτωτος, πεντάλοβος, πρασινωπός. Οι στήμονες είναι πέντε (5) και η ωοθήκη μικρή, η οποία σχηματίζεται από ένα καρπόφυλλο.

Ο καρπός της Κερατονίας της κερατέας είναι αδιάρρηκτος χέδρωψ, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως μεριστόκαρπος. Έχει μήκος 0,10-0,20 μ. και πλάτος 0,015-0,03 μ. Το χρώμα του αρχικά είναι πράσινο και όταν ωριμάσει καστανό (απόχρωση σοκολάτας) και το μεσοκάρπιο μαλακό και γλυκό. Περιέχει 8-16 (συνήθως 12) σπέρματα, μικρά, ωοειδή, πεπλατυσμένα, σοκολατόχρωμα, με περίβλημα σκληρό και γυαλιστερό.

Οι καρποί της χαρουπιάς, τα γνωστά μας χαρούπια ή ξυλοκέρατα, οι οποίοι ωριμάζουν και συλλέγονται συνήθως κατά τον μην Σεπτέμβριο, είναι πλούσιοι σε σάκχαρα, τα οποία αντιστοιχούν περίπου στο 50% του ξηρού βάρους αυτών. Ακόμη περιέχουν τανίνες 1,5% περίπου, λίπη 0,5%, πρωτεϊνες 4,5% κλπ.

Η χαρουπιά πολλαπλασιάζεται με σπέρματα και τα νέα φυτά, τα οποία είναι άγρια, εμβολιάζονται. Ανθίζει κατά τους μήνες Σεπτέμβριο-Νοέμβριο και τα άνθη αυτής τα επισκέπτονται οι μέλισσες ( μελιττογόνα). Τα άνθη φύονται απευθείας από το ξυλώδες τμήμα του κορμού και από τους παλαιούς κλάδους του δένδρου. (Πρβλ. Γ. Χριστόπουλος, Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1990, σ. 349-350).

Η Κερατονία η κερατέα ή χαρουπιά διακρίνεται στην άγρια και στην ήμερη, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα δένδρα, τα οποία καλλιεργεί ο άνθρωπος. Τα άγρια δένδρα, όταν αποκτήσουν ένα ορισμένο μέγεθος, εμβολιάζονται (εμβολιασμός ή ενοφθαλμισμός) και γίνονται ήμερα.

Τα χαρούπια αποτελούν εξαιρετική κτηνοτροφή, ιδίως για τα άλογα, τους ημιόνους (μουλάρια), τα γαϊδούρια, τους χοίρους αλλά και για τα πρόβατα, τις αίγες κλπ. Επίσης καταναλώνονται και από τους ανθρώπους. Από τα σάκχαρα, τα οποία περιέχουν, παρασκευάζονται ηδύποτα και αλκοολούχα ποτά, καθώς και ένα είδος πετιμέζι (η γνωστή χαρουμπία), που χρησιμοποιείται ευρέως στην Λαϊκή Ιατρική.

Στην Ιατρική, τη Φαρμακολογία και τη Θεραπευτική το άλευρο των χαρουπιών και τα παράγωγά των χρησιμοποιούνται με καλά αποτελέσματα σε διάφορες περιπτώσεις και ειδικότερα στις παιδικές διάρροιες και ως στυπτικό φάρμακο, εξαιτίας της υψηλής περιεκτικότητας σε πηκτίνες.

Η Κερατονία η κερατέα ή χαρουπιά είναι δένδρο, γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων και χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο, τόσον για το ξύλο του, όσον και για τους καρπούς του, «τα κεράτια», ξυλοκέρατα ή χαρούπια.

Ο Θεόφραστος ο Ερέσιος την ονομάζει «Κερωνίαν» και την περιγράφει ως ακολούθως:
«Ταύτη δε παραπλησία και ην οι Ίωνες κερωνίαν καλούσιν. Εκ του στελέχους γαρ και αύτη φέρει τον πλείστον καρπόν, από δε των ακρεμόνων, ώσπερ είπομεν, ολίγον. Ο δε καρπός έλλοβος, ον καλούσί τινες Αιγύπτιον σύκον διημαρτηκότες. Ου γίνεται δε όλως περί Αίγυπτον, αλλ’ εν Συρία και εν Ιωνία δε και περί Κνίδον και Ρόδον.

Αείφυλλον δε και άνθος έκλευκον έχον και τι βαρύτητος, μη μετεωρίζον δε σφόδρα και όλως εκ των κάτω παραβλαστητικόν, άνωθεν δε υποξηραινόμενον. Έχει δε άμα και τον ένον και τον νέον καρπόν. Αφαιρουμένου γαρ θατέρου μετά Κύνα και ο έτερος ευθύς φανερός κυούμενος. Κύεται γαρ ώσπερ βότρυς ομοσχήμων. Είτ’ αυξηθείς ανθεί περί Αρκτούρον και ισημερίαν. Από τούτου δη διαμένει τον χειμώνα μέχρι Κυνός. Η μεν ουν ομοιότης ότι στελεχόκαρποι και ταύτα. Διαφοραί δε αι ειρημέναι προς την συκάμινον».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 4, 2, 4).

Στην Καινή Διαθήκη γίνεται περισσότερες φορές αναφορά στους καρπούς της χαρουπιάς, ήτοι στα «κεράτια» ή τα χαρούπια. Ειδικότερα στη γνωστή Παραβολή «του Ασώτου υιού» (Λουκ. 15, 11-32) αναφέρεται, ότι:
«(Ο άσωτος υιός) επεθύμει γεμίσαι την κοιλίαν αυτού εκ των κερατίων ων ήσθιον οι χοίροι και ουδείς εδίδου αυτώ». (Λουκ. 15, 16).

Ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (7-78 μ.Χ.), αναφερόμενος στα «κεράτια», ήτοι στα χαρούπια και στη φαρμακευτική αυτών χρήση, γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής:
«Κεράτια χλωρά μεν λαμβανόμενα κακοστόμαχα τυγχάνει και κοιλίας λυτικά, ξηρανθέντα δε ίστησι κοιλίαν, ευστομαχώτερα όντα και διουρείται, μάλιστα δε τα εκ των στεμφύλων συντιθέμενα».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής Ι, 114).

Ο αυτός Διοσκουρίδης αναφέρεται στον «κερατίτην οίνον», ήτοι στο κρασί, το οποίον παράγεται από χαρούπια και σημειώνει σχετικώς τα ακόλουθα:
«Και ο των κερατίων (οίνος) δε και ο των μεσπίλων και ούων (ώσπερ και ο κυδωνίτης) σκευάζεται. Πάντες δέ εισι στυπτικοί, στρυφνοί, ευστόμαχοι, ρεύματα ένδον επέχοντες».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 5, 24).

Σε Κρητικόν Ιατροσόφιον του 19ου αι. μ.Χ., στο οποίον περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων συνταγές και πληροφορίες, προερχόμενες από την αρχαιότητα, τους μέσους χρόνους και την εποχή της Τουρκοκρατίας, μνημονεύονται και «τα ξυλοκερατοκούκουδα», ήτοι οι σπόροι των χαρουπιών και η θεραπευτική των χρήση στην περίπτωση δυσκοιλιότητας. Ειδικότερα αναφέρονται τα ακόλουθα:
«Εις εστένοσιν αν[θρώπ]ου.
...(Λάβε) μίαν φούκτα ξερά ξυλοκερατοκούκουδα, κάμε τα αλεύρι και βάλε νερό 3 κούπες και ας βράσι, έως να μήνη το τρίτον και κάμε πολλή, να πίνη 3 ή 4 φορές την ημέραν».
(Ν. Ε. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον, Ρέθυμνον 2001, σ. 142).

Η σημερινή Φαρμακοβιομηχανία παρασκευάζει μεταξύ άλλων και ειδικό γάλα για βρέφη, τα οποία υποφέρουν από παλινδρόμηση του οισοφάγου. Στο γάλα αυτό περιέχεται μεταξύ άλλων και προϊόν από χαρούπια, το οποίον συμβάλλει στην ταχεία πήξη του γάλακτος εντός του στομάχου του βρέφους και έτσι αυτό δεν αποβάλλεται εύκολα.

Επίσης σε καταστήματα, με τρόφιμα υγιεινής διατροφής, προσφέρονται και διάφορα είδη, με βασικό συστατικό προϊόντα ή υποπροϊόντα των χαρουπιών.

Παρατήρηση
΄Υστερα από τις τελευταίες καταστρεπτικές πυρκαϊές, οι οποίες δυστυχώς έπληξαν τη νήσο Ρόδο και τώρα προγραμματίζεται η αναδάσωση των περιοχών που επλήγησαν από αυτές, καλόν θα ήταν οι αρμόδιοι να έχουν υπόψη των, ότι ένα δένδρο, το οποίο ευδοκιμεί στη Ρόδο και δεν έχει πολλές απαιτήσεις, καθώς επίσης δεν καίγεται εύκολα, είναι και η χαρουπιά. Επίσης άλλα δένδρα και θάμνοι, που ευδοκιμούν στη Ρόδο και δεν καίγονται εύκολα είναι και τα εξής: ο πλάτανος, ο πρίνος ή πρινάρι, η βελανιδιά, η κουμαριά, η έρικα, ο κίσθος ο κρητικός ή ακάτσαρας, η αλισφακιά κ.λπ.