Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας:Ραϊχαρδία η πικροειδής (Reichardia picroides), κοινώς γαλακτίτης, γαλακτίδα, γαλατσίδα

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επιτίμος Εφόρος Αρχαιοτήτων

Η Ραϊχαρδία η πικροειδής (Reichardia picroides), κοινώς γαλακτίτης, γαλακτίδα, γαλατσίδα (Κρήτη) - δεν πρέπει να συγχέεται με την Ευφορβία τη δενδροειδή (Euphorbia dendroides), κοινώς φλόμος ή γαλατσίδα ή ατζουμαλλιά, τον Τιθύμαλλον των αρχαίων Ελλήνων) – είναι φυτό ποώδες, πολυετές, της συνομοταξίας των Αγγειοσπέρμων, της Ομοταξίας των δικοτυληδόνων, της τάξεως των Αστερωδών, της οικογενείας των Αστεροειδών (Asteraceae).

Το φυτό αυτό έχει πολυάριθμους παράρριζους, όρθιους βλαστούς (ύψους 0,10-0,30 μ.), διακλαδιζόμενους, με φύλλα επιμήκη, οδοντωτά στα άκρα, χρώματος ανοικτού πράσινου. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του φυτού αυτού είναι ότι έχει χυμό γαλακτώδη, γι’ αυτό και φέρει το όνομα γαλακτίδα ή γαλακτίτης ήδη στα βυζαντινά και γενικώς στα μεσαιωνικά κείμενα και ο λαός σήμερα το αποκαλεί «γαλατσίδα».

Τα φύλλα της γαλακτίδας ή γαλατσίδας είναι στενόμακρα, με διαφοροποιούμενα σχήματα, ελαφρώς σαρκώδη και έχουν ευχάριστη γεύση. Το φυτό αυτό ανθίζει την άνοιξη, τα άνθη του φύονται στην κορυφή μακρύ μίσχου (ύψους 0,20-0,30 μ.), είναι χρώματος κιτρίνου και είναι μελιττογόνα. Τα άνθη είναι ερμαφρόδιτα (ήτοι στο ίδιο άνθος υπάρχουν τα αρσενικά και θηλυκά στοιχεία) και γονιμοποιούνται με τον αέρα και τα έντομα, τα οποία τα επισκέπτονται.

Οι καρποί είναι αχαίνια (achene) και οι σπόροι έχουν μήκος 3-4 χιλιοστά, φέρουν λευκές τρίχες σε περισσότερες σειρές, που συμφύονται στη βάση και σχηματίζουν ένα δακτύλιο.

Οι σπόροι διαθέτουν πτητικά όργανα, τα οποία τους διευκολύνουν να διασπείρονται σε ευρύτερες περιοχές. Τόσο τα φύλλα, όσο και τα άνθη του φυτού αυτού είναι τόσο μικρά, που ελάχιστα ξεχωρίζουν ανάμεσα στα λοιπά ποώδη φυτά των αγρών.

Ωστόσο οι Βυζαντινοί επρόσεξαν το χόρτο αυτό, το οποίο φύεται σε αγρούς καλλιεργημένους και ακαλλιέργητους, στις άκρες οικοπέδων, δρόμων, φρακτών, στις αυλές των σπιτιών κ.λπ. και το συμπεριέλαβαν σε αυτά τα χόρτα, τα οποία καταναλώνονται, είτε ωμά, ως σαλάτα, είτε βραστά. Σε πολλά μεσαιωνικά κείμενα το φυτό αυτό αν φέρεται ως «γαλακτίδα» ή «γαλακτίτης».

Η γαλακτίδα συλλέγεται τον χειμώνα και χρησιμοποιείται λόγω της γλυκιάς και ευχάριστης γεύσης, που έχουν οι τρυφεροί βλαστοί και τα οδοντωτά φύλλα του, για τον εμπλουτισμό της σαλάτας με άγρια χόρτα.

Συχνά οι χωρικοί κάνουν σαλάτα με φύλλα της γαλακτίδας και του τσόχου ή ζοχού (Σόγχος ο λαχανώδης – Sonchus oleraceus), τον οποίον ο Διοσκουρίδης (7- 88 μ. Χ. περίπου), αναφέρει ήδη με το όνομα σόγχος και περιγράφει τις φαρμακευτικές και θεραπευτικές του ιδιότητες και χρήσεις.

Η γαλακτίδα μπορεί να αναπτυχθεί σε οποιονδήποτε έδαφος και είναι πολύ ανεκτική σε πτωχά εδάφη, όξινα, ουδέτερα και αλκαλικά. Προτιμά τα εύφορα και υγρά εδάφη. Απολαμβάνει την ηλιοφάνεια, όμως μπορεί να αναπτυχθεί και σε ημίσκια μέρη. Το φυτό αυτό δεν είναι ανθεκτικό στις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες.

Συστατικά
Η γαλακτίδα ή γαλατσίδα είναι πλούσια σε μέταλλα, ιχνοστοιχεία και σάκχαρα, σε βιταμίνη Κ και C, καθώς και σε β-καροτένιο. Επίσης στο νέκταρ των ανθέων αυτής έχουν εντοπισθεί : αργινίνη, ασπαραγίνη, ασπαρτικό οξύ και γλυκίνη.

Φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήσεις
Οι βλαστοί και τα φύλλα της γαλατσίδας είναι διουριτικά, μαλακτικά, γαλατοεξαγωγικά, υπογλυκαιμικά και γενικώς τονωτικά. Οι ρίζες του φυτού χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία του βήχα, των πόνων της κοιλιακής χώρας και προβλημάτων, σχετιζομένων με την λειτουργία των νεφρών και του ουροποιητικού συστήματος γενικότερα.

Σύμφωνα με νεότερες μελέτες έχει τεκμηριωθεί η αποτοξινωτική, αλλά κυρίως η καρδιοτονωτική δράση της γαλακτίδας. Αυτή δρα προληπτικά κατά προβλημάτων της καρδιάς, λόγω των πολυφαινολών τις οποίες περιέχει.

Γενικά η κατανάλωση της γαλακτίδας δρα ευεργετικά για τον ανθρώπινο οργανισμό, χαρίζει ευεξία και καλή υγεία κι έτσι ο οργανισμός είναι ικανός να ανθίσταται με επιτυχία σε διάφορα μικρόβια, ιούς και άλλους κινδύνους, που πιθανώς ν’ αντιμετωπίσει.

Χρήσεις
Καταναλώνονται από τον άνθρωπο οι τρυφεροί βλαστοί του φυτού, τα φύλλα και οι ρίζες, είτε ωμά, ως σαλάτα, μόνα των ή αναμεμειγμένα με άλλα άγρια χόρτα, είτε βραστά. Μάλιστα συνιστάται η ανάμειξη της γαλακτίδας με ραδίκι, τα οποία είναι συνήθως πικρά και έτσι με τη γλυκιά γεύση της, μετριάζεται η πικρότητα αυτών.

Ειδικότερα στα χωριά της Κρήτης συνηθίζεται κατά το βράσιμο των άγριων χόρτων και ιδιαίτερα αυτών με πικρή ή υπόπικρη γεύση, να βράζονται και λίγες πατάτες και διά του τρόπου αυτού μετριάζεται η πικράδα και η γεύση κατά την κατανάλωση αυτών αποβαίνει περισσότερο ευχάριστη.

Εννοείται, ότι τα άγρια χόρτα, είτε καταναλώνονται ωμά ή βραστά, πάντοτε συνοδεύονται από παρθένο ελαιόλαδο, χυμό λεμονιού και λίγο αλάτι. Το ελαιόλαδο θεωρείται απαραίτητο, αφενός μεν διά τις βιταμίνες και τα λοιπά χρήσιμα στοιχεία, τα οποία το ίδιο περιέχει, αφετέρου δε, διότι πολλές από τις βιταμίνες είναι λιποδιαλυτές κι όχι υδροδιαλυτές.

Λαϊκή Ιατρική
Η κατανάλωση της γαλακτίδας ή γαλατσίδας συνιστάται σε μητέρες που θηλάζουν, επειδή θεωρείται γενικά ότι αυτή είναι γαλατοεξαγωγική.
Η γαλακτίδα θεωρείται επίσης ότι εκτός από αντιοξιδωτικές, έχει κι άλλες ιδιότητες, οι οποίες δρουν ως αντίδοτο έναντι δαγκαμάτων όφεων ή άλλων ζώων και γενικώς δηλητηρίων.

Παρατήρηση
Σημειωτέο, ότι το κείμενο αυτό, όπως και παρόμοια κείμενα, τα οποία συντάσσονται από τον υποφαινόμενο και κατά περιόδους βλέπουν το φως της δημοσιότητος και τα οποία αναφέρονται στα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδος και η σύνταξη αυτών στηρίζεται στην υπάρχουσα ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και σε προσωπικές παρατηρήσεις του συντάκτου αυτών, έχουν κατά κύριο λόγο ενημερωτικό, εγκυκλοπαιδικό και γενικότερα παιδευτικό χαρακτήρα και σε καμία περίπτωση δεν αντικαθιστούν τη γνώμη των ειδικών επιστημόνων και κυρίως των ιατρών και των φαρμακοποιών, τους οποίους οι τυχόν χρήστες επιβάλλεται να συμβουλεύονται απαραιτήτως.

Όπως και άλλοτε έχει τονισθεί, η συλλογή και κατανάλωση των άγριων χόρτων απαιτεί γνώση και μεγάλη προσοχή, διότι ναι μεν πολλά από αυτά έχουν ευεργετικές ιδιότητες, όμως υπάρχουν και ορισμένα φυτά άκρως τοξικά και δηλητηριώδη και μπορούν να επιφέρουν τον θάνατο.

Τα άγρια ζώα, προικισμένα από την μητέρα φύση με το σχεδόν αλάνθαστο ένστικτο, κατά κανόνα καταναλώνουν τα ακίνδυνα φυτά και αποφεύγουν τα επικίνδυνα και επιβλαβή. Ο άνθρωπος με τη λογική, με την οποία τον επροίκισε ο Θεός, θα πρέπει να διακρίνει τα ωφέλιμα και να αποφεύγει τα επικίνδυνα και επιβλαβή και σε ορισμένες περιπτώσεις θανατηφόρα.

Βιβλιογραφία:
Μ. Καπλάνογλου, Φυτά από τους αγρούς και τις παλιές αυλές της Κοζάνης, Κοζάνη : 11-08-2020.
Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2000).

Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).
Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).
Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).

Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).
Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη, Αρχαιολόγου, (Αθήναι 2022).