Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Ηδύοσμος ο γλήχων (Mentha pulegium), κοινώς γληφόνι, φλησκούνι, λυτρωπιανό

Rodiaki NewsRoom

Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας

Γράφει ο
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επιτίμος Εφόρος Αρχαιοτήτων

Ο Ηδύοσμος ο γλήχων (Menta pulegium), κοινώς γληφόνι, βληχούνι, ληχούνι, φλησκούνι και λυτρωπιανό (Κρήτη), είναι ένα ποώδες φυτό, το οποίο ανήκει στην Οικογένεια των Χειλανθών ή Χειλωτών (Labiatae), των Αγγειοσπέρμων, Δικοτυληδόνων φυτών, στην οποίαν ανήκουν επίσης: η μέντα (Μίνθη η σταχυώδης), το θυμάρι (Θύμος ο κεφαλωτός), ο βασιλικός (Ώκιμον το βασιλικόν), η ματζουράνα (Ορίγανον η μαγιοράνα), η ρίγανη (Ορίγανον το κοινόν), το δενδρολίβανο (Ροσμαρίνος ο φαρμακευτικός), η λεβάντα (Λαβαντούλα η στοιχάς) και άλλα.

Τα Χειλανθή ή Χειλωτά (Labiatae), όπως είναι ορθότερο να ονομάζονται, υπάγονται στην τάξη Σωληνανθή (Tubiflorae) και περιλαμβάνουν περίπου διακόσια (200) γένη, με τρεις χιλιάδες πεντακόσια (3.500) είδη των ευκράτων και θερμών χωρών, με κέντρο εξάπλωσης τις παρά την Μεσόγειο Θάλασσα κείμενες χώρες. Στην ελληνική χλωρίδα ανήκουν περισσότερα από διακόσια (200) είδη. Τα περισσότερα από αυτά φύονται σε ξηρά, πετρώδη και βραχώδη μέρη, ενώ άλλα φύονται σε δάση, αγρούς -καλλιεργημένους και ακαλλιέργητους-, υγρά μέρη κλπ.

Ο Ηδύοσμος ο γλήχων (Mentha pulegium), στα αρχαία ελληνικά ονομάζεται βλήχων ή γλήχων, ενώ σήμερα ονομάζεται κοινώς γληφόνι, το (Δωδεκάνησος), φλησκούνι και λυτρωπιανό (Κρήτη), ήτοι αυτό που λυτρώνει τους πάσχοντες από τις πάσης φύσεως ασθένειες.

Ο Ηδύοσμος ο γλήχων (Mentha pulegium) απαντά ως αυτοφυές στην Ασία και την Ευρώπη. Ευδοκιμεί σε εδάφη, τα οποία είναι εύκολα διαπερατά και στραγγίζουν γρήγορα, προτιμά μέρη σκιερά και αντέχει στις χαμηλές θερμοκρασίες. Είναι φυτό πολυετές και φέρει όρθιους βλαστούς (ύψους 0,10-0,30 μ. περίπου), από τους οποίους φύονται τα φύλλα. Αυτά είναι μικρά κατά το μέγεθος, λογχοειδή ή ελλειψοειδή, αντικριστά, πριονωτά, χνουδάτα και έχουν φαιοπράσινο χρώμα. Αναδίδουν ένα χαρακτηριστικό, πολύ έντονο και ευχάριστο άρωμα.

Κατά το θέρος και από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο από τους όρθιους βλαστούς του φυτού φύονται τα άνθη, διατεταγμένα σε μικρούς στάχεις, χρώματος λευκού, ροζ, κυανού, υποκύανου ή φαιοκύανου και είναι μελιττογόνα. Τόσο τα φύλλα, όσο και τα άνθη, έχουν ένα πολύ χαρακτηριστικό, έντονο και ευχάριστο άρωμα και έχουν φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες, γι’ αυτό και χρησιμοποιούνται στην Φαρμακευτική, την Αρωματοποιία, την Ζαχαροπλαστική και την Κουζίνα.

Ιδιότητες
Ο Ηδύοσμος ο γλήχων (Mentha pulegium), περιέχει τις μεγαλύτερες ποσότητες μενθόλης από όλα τα είδη Mέντας, μενθόνη, ταννίνες, τοκοφερόλες, φλαβονοειδή, χολίνη, αλκοόλες και άλλα ιχνοστοιχεία και μέταλλα. Η μενθόλη θεωρείται αποχρεμπτική, αντιβρογχική, αντιασθματική, αντιαρθριτική, αντιρευματική, αντικοκκυτική, διουρητική, αντιδιαρροϊκή, ευστόμαχη, αντισπασμωδική, αναισθητική. Επίσης θεωρείται ότι προάγει την εμμηνόρροια.

Οι φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες του φυτού αυτού ήσαν ήδη γνωστές στους αρχαίους, οι οποίοι το εχρησιμοποιούσαν ποικιλοτρόπως.

Αρχαία Ελληνική Γραμματεία
Ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (*περίπου 7 - + 88 μ.Χ.) αναφέρει σχετικά τα εξής:
1) «Γλήχων. Πόα γνώριμος, θερμαντική, λεπτυντική, πεπτική. Ποθείσα δε έμμηνα και δεύτερα και έμβρυα άγει, ανάγει δε και τα εκ πνεύμονος μεθ’ αλός και μέλιτος ποθείσα και σπωμένοις βοηθεί, ναυσίας τε και δηγμούς στομάχου μετ’ οξυκράτου ποθείσα παραμυθείται. ‘

Αγει δε και κατά κοιλία μέλανα, βοηθεί και θηριοδήκτοις μετ’ οίνου πινομένη, λειποθυμούντας τε ανακτάται συν όξει ταις ρυσί προσαγομένη.
Κρατύνει δε και ούλα ξηρά λεία κεκαυμένη, επιπλασθείσα δε πραϋνει πάσαν φλεγμονήν συν αλφίτω, καθ’ εαυτήν δε ποδαγρικοίς αρμόζει, άχρι φοινίξεως της επιφανείας, συν κηρωτή δε ιόνθοις σβέννυσιν. Ωφελεί δε και σπληνικούς μεθ’ αλός καταπλασσομένη.

Το δε αφέψημα αυτής κνησμούς λουόμενον παύει και εις εγάθισμα προς εμπνευματώσεις και σκληρίας και αποστροφάς υστέρας αρμόζει. Καλούσι δε τινες αυτήν βλήχωνα, επειδή κατά την άνθησιν τα γευσάμενα των ποιμνίων βληχής υποπίμπλαται».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής ΙΙΙ, 31, 1-2).

2) «Οίνος καλαμινθίτης, γληχωνίτης, αβροτονίτης ομοίως σκευάζονται τω διά θύμου, ποιούσι δε στομαχικοίς και ανορεκτούσι και προς ίκτερον, ουρητικοί γαρ εισιν».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής V, 52).

3) Ο Αέτιος ο Αμιδηνός (*Αμίδη 502 – Αλεξάνδρεια Αιγύπτου 575 μ. Χ.), ο σπουδαιότερος ιατρός του 6ου αι. μ. Χ., αναφορικά με την καταπολέμηση των ελμίνθων (έλμινθες = οξύουροι, μικρά λευκόχρωμα σκουληκάκια στα κόπρανα συνήθως των μικρών παιδιών) συνιστά αφέψημα ηδυόσμου και αψινθίου ή βρυωνίας.
(Περιοδικόν ΑΘΗΝΑ, τόμος 23, τεύχος Γ’ και Δ’, σ. 367-368. Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης, Αθήναι 1978, σ. 99).

Λαϊκή Ιατρική
Ο Ηδύοσμος ο γλήχων (Menta pulegium), κοινώς γληφόνι, φλησκούνι, λυτρωπιανό κλπ. χρησιμοποιείται ποικιλοτρόπως, ήτοι:
1) Το αφέψημά του θεωρείται άριστο μαλακτικό και αποχρεμπτικό και συνιστάται σε κρυολογήματα, γρίππη, νοσήματα του φάρυγγος κλπ. Πιστεύεται ότι το φυτό αυτό έχει αντιμικροβιακές και αντιβακτηριδιολογικές ιδιότητες.

2) Το αφέψημά του θεωρείται κατάλληλο για στομαχικές διαταραχές και χρησιμοποιείται και ως διουρητικό. Επίσης θεωρείται κατάλληλο για την καταπολέμηση των οξυούρων του πεπτικού συστήματος.

«Τα σκουληκάκια (οξύουροι) σκοτώνονται από θρίμπα ή φλησκούνι (Ηδύοσμος ο γλήχων). Τα παιδιά το πίνουν νηστικά το πρωί, το μεσημέρι προ του φαγητού και το βράδυ προ του ύπνου. Τα σκουληκάκια φαίνονται στα κόπρανα των παιδιών, γιατί τα πιάνει «κοιλιοδρόμι» (=διάρροια) και μοιραίως παίρνουν είδηση οι μητέρες.

Μετά την χρήση του αφεψήματος η διάρροια σταματά και τα σκουλικάκια πέφτουν ψόφια»
(Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978), σ. 99-100.

3) Ο χυμός των φύλλων του φυτού αυτού συνιστάται για εξωτερική χρήση σε διάφορα δερματικά νοσήματα.

4) Τα φύλλα, οι βλαστοί και τα άνθη του φυτού αυτού έχουν ιδιότητες αντιπαρασιτικές. Ειδικότερα στην Κρήτη, παλαιότερα και εν μέρει και μέχρι σήμερα, συνηθίζεται οι γεωργοί μετά το αλώνισμα των δημητριακών και πριν την αποθήκευση αυτών, να αναμειγνύουν μαζί με το σιτάρι και γενικότερα τα δημητριακά, κλώνους από αποξηραμένους βλαστούς του φυτού γληφόνι ή φλησκούνι, πιστεύοντας ότι το πολύ δυνατό και χαρακτηριστικό άρωμα αυτών δεν επιτρέπει την δημιουργία παρασίτων ή και εάν τυχόν αυτά ήδη υπάρχουν, αυτό τα σκοτώνει.

5) Ο Αυστριακός Ιατρός, Αρχαιολόγος, Ιστορικός, Εθνολόγος και διάσημος Βοτανολόγος Franz W. Sieber (1789-1844), ο οποίος επισκέφθηκε κατά το έτος 1817 την Κρήτη, έμεινε επί ένα ολόκληρο έτος, εμελέτησε τα μνημεία, την ιστορία και την βοτανολογία της νήσου και αργότερα εδημοσίευσε τις εντυπώσεις του σε ένα δίτομο έργο (Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823), αναφέρεται εκτενώς στην χλωρίδα της Κρήτης και στις φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες των βοτάνων αυτής, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο Ηδύοσμος ο γλήχων (Mentha pulegium).

Μάλιστα αναφέρει, ότι χάριν των αντιβακτηριδιακών και αντισηπτικών ιδιοτήτων των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών της Κρήτης, κατόρθωσε να διατηρήσει σε άριστη κατάσταση τη συλλογή των φυτών του, τα οποία συνέλεξε κατά την παραμονή του στην Κρήτη και να τη μεταφέρει σώα και ακέραια στην ιδιαιτέρα του πατρίδα, την Πράγα.

Προσοχή-Αντενδείξεις
Η χρήση του Ηδυόσμου του γλήχωνος (Mentha pulegium) απαγορεύεται σε μητέρες, οι οποίες θηλάζουν, διότι δημιουργεί πρόβλημα στην παραγωγή του μητρικού γάλακτος. Επίσης δεν συνιστάται για τα βρέφη και για εκείνους, οι οποίοι έχουν έλκος του στομάχου και γαστροϊσοφαγική παλινδρόμηση. Ακόμη αντεδείκνυται στην Ομοιπαθητική, διότι λειτουργεί ανασταλτικά.

Βιβλιογραφία:
Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα, Αθήνα 2000.
Δ. Ν. Παπαγιαννόπουλος, Ηδύοσμος, ο (Mentha): ΜΕΕ, ‘Εκδοσις Παύλου Δρανδάκη, τ. ΙΒ’ (Αθήναι αν. χρ. εκδ.), σ. 174.
Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).
Γ. Χριστόπουλος (επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).

Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).
Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά, υπό: Δρ. Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη, Αθήναι 2022.