Ολοκληρώθηκε με μεγάλη επιτυχία η υλοποίηση του προγράμματος συνεδριακών εισηγήσεων Λαογραφίας του Ινστιτούτου Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου

Rodiaki NewsRoom

Της Δημοσιογράφου και Λαογράφου Κατερίνας Μαρινάκη

Το Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου (Ι.Λ.Π.Κ.) του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών οργάνωσε, με τη συνεργασία του Δήμου Καρπάθου -και προσωπικά του Δημάρχου Ιωάννη Νισύριου και του Αντιδημάρχου Αναπτυξιακής Στρατηγικής, Τουρισμού, Προγραμματισμού Δημοτικού Έργου και Επικοινωνίας Εμμανουήλ Παραγυιού-κατά το διάστημα από 6 έως και 12 Νοεμβρίου 2023, Πανεπιστημιακά Μεταπτυχιακά Μαθήματα Λαογραφίας, Σεμινάρια και Επιτόπιες Έρευνες, που εξακτινώθηκαν σε ολόκληρο το νησί.

Τα μαθήματα παρακολούθησαν 14 Μεταπτυχιακές Φοιτήτριες και Μεταπτυχιακοί Φοιτητές Ελληνικών Πανεπιστημίων και, όπως πάντοτε, είχαν επίσης τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε αυτά Εκπαιδευτικοί του νησιού και κάθε ενδιαφερόμενος κάτοικος της Καρπάθου, έχοντας δηλώσει τη συμμετοχή του (δωρεάν) στον Πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου του Κεντρικού Παραρτήματος του Ι.Λ.Π.Κ. Ηλία Εμμ. Βασιλαρά και στα μέλη του Πόπη Ιωαννίδου, Ρούλα Κατωγυρίτου, Σοφία Κωνσταντή και Σοφία Γεωργιάδη-Μπον. Σε όλους χορηγήθηκε μάλιστα και Βεβαίωση Παρακολούθησης, με την προϋπόθεση ότι θα είχαν παρακολουθήσει όλες τις εισηγήσεις τουλάχιστον των 4 από τις 6 συνολικά ημέρες του Συνεδρίου.

Οι Εισηγήσεις Λαογραφίας πραγματοποιούνταν καθημερινά σε διαφορετικό χωριό της Καρπάθου, προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα σε όσο το δυνατόν περισσότερο κόσμο να τις παρακολουθήσει, αλλά και για να μπορέσει το Επιστημονικό Προσωπικό να πραγματοποιήσει Επιτόπια Έρευνα και Συνεντεύξεις Στρογγυλής Τράπεζας, συλλέγοντας ακόμα περισσότερα δεδομένα για τον μοναδικό λαογραφικό πλούτο του νησιού.

Οι συμμετέχοντες στο Πρόγραμμα Καθηγητές ήταν οι ακόλουθοι (με αλφαβητική σειρά):

1. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης - Ομότιμος Καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), Πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και Πρόεδρος/Διευθυντής της Διοικούσας Επιτροπής του Ι.Λ.Π.Κ.

2. Μανώλης Βαρβούνης - Καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης και Κοσμήτορας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

3. Διονύσιος Καλαμάκης - Καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Διευθυντής του Τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας του ΕΚΠΑ

4. Γιώργος Κούζας - Επίκουρος Καθηγητής Αστικής Λαογραφίας του ΕΚΠΑ

5. Αθηνά Μαχά - Επίκουρη Καθηγήτρια Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

6. Βάλτερ Πούχνερ - Ομότιµος Καθηγητής Θεατρολογίας στο ΕΚΠΑ

7. Βασιλική Χρυσανθοπούλου - Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τμήμα Φιλολογίας του ΕΚΠΑ

και ο

8. Ηλίας Εμ. Βασιλαράς - Ερευνητής της Καρπαθιακής Λαογραφίας και Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κεντρικού Παραρτήματος του Ινστιτούτου Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου

Το πρόγραμμα των Συνεδριακών Εισηγήσεων Λαογραφίας με τίτλο "Ιστορικές και συγχρονικές προσεγγίσεις στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού με έμφαση στην Κάρπαθο" ήταν το εξής:

1. Τρίτη 7 Νοεμβρίου, Πηγάδια

2. Τετάρτη 8 Νοεμβρίου, Απέρι

3. Πέμπτη 9 Νοεμβρίου, Όλυμπος και Διαφάνι

4. Παρασκευή 10 Νοεμβρίου, Σπόα και Λευκός Μεσοχωρίου

5. Σάββατο 11 Νοεμβρίου, Πυλές

6. Κυριακή 12 Νοεμβρίου, Μενετές

Την Τρίτη 7 Νοεμβρίου, οι συμμετέχοντες -Καθηγητές και Φοιτητές- στο Πρόγραμμα επισκέφθηκαν καταρχάς το Αρχαιολογικό Μουσείο Καρπάθου, στα Πηγάδια, το οποίο στεγάζεται στη δυτική πτέρυγα του Eπαρχείου, ενός εντυπωσιακού κτηριακού συγκροτήματος, της περιόδου της Ιταλοκρατίας, που δεσπόζει στο αστικό τοπίο της πρωτεύουσας του νησιού. Το διαχρονικό αυτό Μουσείο περιλαμβάνει εκθέματα από τους προϊστορικούς έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους.

Στη συνέχεια, σύσσωμη η ομάδα μετέβη στην περιοχή Βαθά και στο εκεί εργαστήρι καρπάθικης λύρας του Γιώργου Κατωγυρίτη, με σκοπό την επιτόπια έρευνα και συνεντεύξεις τόσο με τον κ. Κατωγυρίτη όσο και με παριστάμενους οργανοπαίκτες και συντονιστές τους: Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Ηλία Βασιλαρά και Αναστασία Φυλακτακίδου, Προϊσταμένη Δ/νσης Πανεπιστημιακού Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Αρχικά, το λόγο έλαβε ο Ομότιμος Καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, ο οποίος ευχαρίστησε θερμά για την παρουσία τους και τη σημαντική βοήθειά τους στη συγκεκριμένη ενότητα του Προγράμματος, τόσο τον Γιώργο Κατωγυρίτη -ο οποίος επιφύλαξε σε όλους θερμή υποδοχή και φιλοξενία- όσο και τους οργανοπαίκτες Μιχάλη Τσαμπουνιέρη (λύρα), Κώστα Ανούση και Νίκο Πορτοκάλη (λαούτο). Τον διαδέχθηκε ο Ηλίας Βασιλαράς, ο οποίος ξεκίνησε με την παρουσίαση του Γιώργου Κατωγυρίτη, προσκαλώντας τον να μιλήσει για την αγάπη του προς τη λύρα, η οποία αποδεικνύεται από τις πολλές δεκάδες οργάνων, που κατακλύζουν το χώρο, στον οποίο μας υποδέχθηκε, τον οποίο η Βασιλική Χρυσανθοπούλου χαρακτήρισε ως "άτυπο εργαστήρι μαθητείας". Ο κ. Κατωγυρίτης τόνισε ότι δεν θα σταματήσει να κατασκευάζει λύρες έως ότου επιτύχει τον τέλειο ήχο! Τα τελευταία 2,5 χρόνια ζει μόνιμα στην Κάρπαθο και ασχολείται με το πάθος του, όμως και τα προηγούμενα 35 χρόνια -από τα 55 που συνολικά έζησε στην Αμερική- κάθε χειμώνα ερχόταν στην Κάρπαθο, όπου επίσης κατασκεύαζε λύρες, πριν επιστρέψει την Άνοιξη στο Virginia Beach, προκειμένου να ξανανοίξει το μαγαζί, που διατηρούσε εκεί.

Ο ίδιος έχει δωρίσει μία λύρα κατασκευής του στην Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου, η οποία φιλοξενείται στο Προεδρικό Μέγαρο, συνοδευμένη από την ακόλουθη μαντινάδα, του Κώστα Τσαμπουνιέρη, λυριστής ο ίδιος και πατέρας του Μιχάλη, του λυριστή της σημερινής ομάδας:

Ώστε να ζω θα το κρατώ της λύρας το δοξάρι

να παίξω και στον Χάροντα σαν θα 'ρθει να με πάρει.

Ο Μιχάλης Κων. Τσαμπουνιέρης τόνισε μεταξύ άλλων ότι παίζει λύρα από την ηλικία των 7-8 ετών, την οποία πρωτοδιδάχθηκε απο τον πατέρα του Κώστα, μεσουράνησε -όπως χαρακτηριστικά τόνισε ο ίδιος- στα 16 του, ενώ στη συνέχεια πήγε στρατιώτης και μετά στην Αμερική. Το 1968 πλήρωσε 29.000 δραχμές -όσο και για ένα οικόπεδο στο Μαρούσι!- για την "κόρη" του, όπως χαϊδευτικά αποκαλεί τη λύρα, που έχει έως και σήμερα.

Ο νεώτερης ηλικίας Κώστας Ανούσης, από τα Σπόα, τόνισε ότι το γλέντι ενώνει τους Καρπάθιους και ότι η παράδοση του καρπάθικου γλεντιού έχει μεταλαμπαδευτεί και στις νεώτερες γενιές του νησιού, τουλάχιστον για τα χωριά γύρω από την ιδιαίτερη πατρίδα του, που γνωρίζει ο ίδιος.

Το απογευματινό μέρος των Συνεδριακών Εισηγήσεων Λαογραφίας, φιλοξενήθηκε στο Εκκλησιαστικό Μέγαρο Παναγίας Ευαγγελιστρίας στα Πηγάδια και σηματοδότησε ουσιαστικά την έναρξη των Μεταπτυχιακών Μαθημάτων. Το πρώτο μέρος της εκδήλωσης περιελάμβανε χαιρετισμούς προς το πολυπληθές κοινό, με τον Ομότιμο Καθηγητή Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, να παίρνει πρώτος το λόγο απευθύνοντας θερμές ευχαριστίες προς όλους τους συμμετέχοντες, Φοιτητές και Καθηγητές, προς τον Ηλία Βασιλαρά (Πρόεδρο) και όλα τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Κεντρικού Παραρτήματος Καρπάθου του Ι.Λ.Π.Κ. και βέβαια προς τον Δήμαρχο Καρπάθου Ιωάννη Νισύριο και τον παρόντα στην εναρκτήρια εκδήλωση Αντιδήμαρχο Εμμανουήλ Παραγυιό, χωρίς τη βοήθεια του οποίου, όπως χαρακτηριστικά τόνισε ο κ. Αλεξιάδης, δεν θα είχε επιτευχθεί η επιτυχής διοργάνωση του Προγράμματος. Ο Αντιδήμαρχος, στον δικό του χαιρετισμό αμέσως μετά, ευχαρίστησε αρχικά όλους τους Καθηγητές για την τιμητική για το νησί παρουσία τους, καθώς και τους Φοιτητές και έπλεξε το εγκώμιο του Καθηγητή Μήνα Αλ. Αλεξιάδη, για την προσφορά του στο γενέθλιο τόπο.

Ο Αστυνομικός Διευθυντής Καρπάθου Ιωάννης Τσακιράκης δήλωσε εντυπωσιασμένος από την διεξαγωγή του Προγράμματος αυτού στην Κάρπαθο, ενώ ο Ηλίας Βασιλαράς, που τον διαδέχθηκε στο βήμα, διαβεβαίωσε άπαντες ότι θα φύγουν από το νησί πολύ πλουσιότεροι σε γνώσεις για την Κάρπαθο, ευχήθηκε δε σε όλους καλή διαμονή.

Ο Καθηγητής Διονύσιος Καλαμάκης, τόνισε ότι δεν είναι σύνηθες να υπάρχει ένα Ινστιτούτο τέτοιου βεληνεκούς σε ένα νησί, από τα δεκάδες που έχει η πατρίδα μας. Πάντα όμως, πίσω από τέτοιες προσπάθειες, βρίσκεται ένα άτομο που αποτελεί την ψυχή της όλης υπόθεσης, το οποίο στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι άλλο από τον Μήνα Αλ. Αλεξιάδη.

Τέλος, ο Καθηγητής Μανώλης Βαρβούνης, αναφέρθηκε στο μέλλον των Λαογραφικών Σπουδών στην Ελλάδα, των οποίων αναπόσπαστο κομμάτι αποτελεί η επιτόπια έρευνα. Σήμερα κιόλας, η επιτόπια έρευνα απέδωσε τουλάχιστον μια διατριβή για την Κάρπαθο, τόνισε ο Καθηγητής.

Ακολούθησαν οι διαλέξεις των συμμετεχόντων Καθηγητών με την ακόλουθη σειρά:

1) Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης - Εισαγωγή στη Λαογραφική Καρπαθιολογία

2) Βάλτερ Πούχνερ - Η προφορική αφηγηματολογία και τα είδη της. Ελλάδα και Βαλκανική

3) Βασιλική Χρυσανθοπούλου - Μετανάστευση, Διασπορά, ωσμώσεις και "επιστροφές" στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού

4) Γιώργος Κούζας - Η Κάρπαθος στην Αθήνα: Καρπαθιακά μαγαζιά εστίασης στο κέντρο της Αθήνας

Την Τετάρτη 8 Νοεμβρίου το αρχοντικό Απέρι, η εκπαιδευτική πρωτεύουσα της Καρπάθου για σχεδόν δύο αιώνες -από το 1700 έως το 1892-, όσο οι κίνδυνοι από τη θάλασσα καιροφυλακτούσαν, υποδέχθηκε τους συμμετέχοντες στον κύκλο αυτό Μεταπτυχιακών Μαθημάτων, εντυπωσιάζοντας τους πάντες με την αριστοκρατική λάμψη και την υποδειγματική φιλοξενία των κατοίκων του. Έδρα του Μητροπολίτη Καρπάθου και Κάσου -η μικρότερη του ελλαδικού χώρου-, προκαλεί τον επισκέπτη της να περιηγηθεί στα γραφικά δρομάκια της Βαλαντούς, να θαυμάσει τα επιβλητικά αρχοντικά στο Πάνω Απέρι, αλλά και τις εκκλησίες των συνοικιών του Αγίου Βασιλείου, του Αγίου Χαράλαμπου και όχι μόνο, καθώς και τις εντυπωσιακές κατοικίες των Απεριτών, ανακαινισμένες στην πλειονότητά τους σύμφωνα με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του τόπου, παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού είναι μετανάστες, κυρίως στις ΗΠΑ.

Αρχικά επισκεφθήκαμε τον περικαλλή και εντυπωσιακό σε μέγεθος Μητροπολιτικό Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ο οποίος γιορτάζει πανηγυρικά στις 15 Αυγούστου και έχει συνδέσει την ιστορία του με λαμπρά θρησκευτικά και ιστορικά γεγονότα του τόπου, καθώς εδώ πραγματοποιήθηκαν οι υποδοχές δύο Οικουμενικών Πατριαρχών, του μακαριστού Αθηναγόρα και του νυν Βαρθολομαίου, όπως και οι ενθρονίσεις πολλών Μητροπολιτών της Καρπάθου και Κάσου. Στον χωροχρόνο του χωριού και του ναού μας ξενάγησε ο αιδεσιμώτατος π. Δημήτριος Ζαγόρας, πριν από τον οποίο το λόγο έλαβε ο Ομότιμος Καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, που ευχαρίστησε τον ιερέα και όλους τους Απερίτες για τη θερμή υποδοχή τους.

Στη συνέχεια όλοι μετακινήθηκαν προς τους άψογα οργανωμένους και διακοσμημένους χώρους του Εκκλησιαστικού Μεγάρου Απερίου, όπου αρχικά απευθύνθηκαν χαιρετισμοί προς τους συμμετέχοντες στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Μαθημάτων, αλλά και προς τους μαθητές του Λυκείου Απερίου, που παρακολούθησαν επίσης τις διαλέξεις των εκλεκτών Καθηγητών. Ο Καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης έκανε μια σύντομη εισαγωγή, προκειμένου να δώσει το περίγραμμα της συγκεκριμένης δράσης του Ι.Λ.Κ.Π., αλλά και να ευχαριστήσει για μία ακόμα φορά όλους όσοι καθ' οιονδήποτε τρόπο βοήθησαν στην επιτυχή οργάνωση και διεξαγωγή της. Τον διαδέχθηκε στο βήμα η υπερδραστήρια Σοφία Οικονομίδου, Πρόεδρος του Εξωραϊστικού και Πολιτιστικού Συλλόγου Απερίου «ΟΜΟΝΟΙΑ», η οποία τόνισε ότι η ίδρυση του Ινστιτούτου είναι σημαντική και η προσφορά του ανεκτίμητη, ώστε η «ΟΜΟΝΟΙΑ» σε καμία των περιπτώσεων δεν θα μπορούσε να μην είναι μέλος του. Η Πρόεδρος αναφέρθηκε συνοπτικά στην ιστορία του Συλλόγου και του χωριού, καταλήγοντας με την υιοθέτηση της φράσης, που ο Καθηγητής Αλεξιάδης είχε πει κατά τη διάρκεια παλαιότερης παρουσίας του στο Απέρι: "Εμείς οι Καρπάθιοι αγαπούμε με ένα βασανιστικό τρόπο το νησί μας".

Ο Ηλίας Εμμ. Βασιλαράς, τόνισε μεταξύ άλλων ότι το Απέρι αποτελεί εμβληματικό χωριό της Καρπάθου, η ιστορία του οποίου δεν θα επέτρεπε ποτέ να μείνει έξω από τα Προγράμματα Μαθημάτων του Ινστιτούτου. Τέλος, η Διευθύντρια του Λυκείου Απερίου Σταυρούλα Τριανταφύλλου, σημείωσε ότι αισθάνεται ιδιαίτερα ευτυχής που υποδέχεται τους συμμετέχοντες στο Πρόγραμμα με την ιδιότητά της αυτή, δεδομένου ότι πέρυσι, από τη θέση της σε άλλο Σχολείο της Επικράτειας, είχε συνεργαστεί σε λαογραφικό πρόγραμμα με την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Λαογραφίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ Ρέα Κακάμπουρα.

Ακολούθησαν διαλέξεις από τους Καθηγητές:

1) Βάλτερ Πούχνερ - Το φαντασιακό στον λαϊκό πολιτισμό της Χερσονήσου του Αίμου, με ειδική αναφορά στην Ελλάδα

2) Βασιλική Χρυσανθοπούλου - Λαογραφία, Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά και πολιτιστική πολιτική στον ελληνικό και το διεθνή χώρο

Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε Επιτόπια Έρευνα και συνεντεύξεις με μετανάστες στις ΗΠΑ, με υπεύθυνη συντονισμού την Καθηγήτρια Βασιλική Χρυσανθοπούλου. Συμμετείχαν οι: Ηλίας Βασιλαράς, Σοφία Οικονομίδου, Φωτεινή Γεργατσούλη - Σταματιάδη, Καλλιόπη Μπέρτου, Λίλιαν Μπέρτου, Πόπη Λαδή και Παναγιώτα Σταματιάδη - Καϊμάρα, οι οποίοι συγκίνησαν σύσσωμο το ακροατήριο με την κατάθεση των προσωπικών και οικογενειακών ιστοριών τους.

Η ημέρα ολοκληρώθηκε με πλούσιο γεύμα, πάντα στους χώρους του Εκκλησιαστικού Μεγάρου Απερίου, με εξαιρετικό art de la table που μας εντυπωσίασε, όπως και τα υψηλού επιπέδου εδέσματα, με την υπογραφή των καταξιωμένων Καρπαθίων chefs Θανάση και Ανδρέα Διάκου, του γνωστού εστιατορίου "Thalassa".

Λουσμένο στα κύματα του Αιγαίου, του Κρητικού και του Καρπάθιου πελάγους, αυτό το μακρόστενο κομμάτι γης μοιάζει σαν γέφυρα -γεωγραφική όσο και πολιτισμική- ανάμεσα στην «ήπειρο» της Κρήτης και την κοσμοπολίτικη Ρόδο. Παρά την κομβική της θέση όμως, η Κάρπαθος μοιάζει να ακολουθεί εντελώς δικές της διαδρομές και ρυθμούς. Τούτο το νησί μοιάζει να μην το έχει αγγίξει ο χρόνος και οι κάτοικοί του -πράγμα παράξενο και έκπληξη μεγάλη- διατηρούν ατόφιες τις παραδόσεις των προγόνων τους. Ο λαός της Καρπάθου κατόρθωσε να διατηρήσει αλώβητη την ψυχή του, σε πείσμα όχι μόνο των όποιων κατακτητών του, αλλά και -κυρίως θα έλεγα- των σύγχρονων τάσεων περί παγκοσμιοποίησης και ομογενοποίησης των πάντων. Η παράδοση εδώ δεν είναι κάτι μακρινό και «μουσειακό», που απλά το σεβόμαστε, είναι η ολοζώντανη καθημερινή πραγματικότητα, που ξεκινάει από τα σπίτια με την χαρακτηριστική εσωτερική διακόσμηση, τις γυναικείες φορεσιές και το ντόπιο γλωσσικό ιδίωμα, για να ολοκληρωθεί με τα πανάρχαια έθιμα του τριήμερου καρπάθικου γάμου και των πανηγυριών, με τους τοπικούς χορούς και τον πλούτο των παραδοσιακών σκοπών και των τραγουδιών!

Η Όλυμπος, η λαογραφική πρωτεύουσα της Καρπάθου, συμπυκνώνει όλα τα παραπάνω, σκαρφαλωμένη στα βουνά του βόρειου άκρου της κι απομονωμένη έως και πριν λίγα χρόνια από το υπόλοιπο νησί, με το οποίο επικοινωνούσε κυρίως δια θαλάσσης. Σε εντυπωσιάζει από την πρώτη στιγμή που θα την αντικρίσεις σε μια στροφή του δρόμου, ερχόμενος από τα Πηγάδια, αλλά σε συγκλονίζει πραγματικά όταν περπατώντας στα γραφικά δρομάκια της συνειδητοποιείς πως το φυσικό περιβάλλον και το νησιωτικής αρχιτεκτονικής οικιστικό σύνολό της, συνυπογράφουν ένα ανεπανάληπτης ομορφιάς τοπίο, που μοιάζει κυριολεκτικά ανέγγιχτο από το χρόνο! Όμορφα σπίτια με πολύχρωμα τσιμεντένια κάγκελα, αράδες πέτρινων ανεμόμυλων στις ράχες των ορεινών όγκων, παλιές εκκλησίες με κορυφαία την Κοίμηση της Θεοτόκου στην καρδιά του χωριού, συνδέονται με ένα λαβύρινθο σοκακιών και σκαλοπατιών, δημιουργώντας ένα ζωντανό λαογραφικό μουσείο. Και ανάμεσα σε όλα αυτά οι υπερήφανες Ολυμπίτισσες, με τις εντυπωσιακές παραδοσιακές φορεσιές τους και την απροσποίητη ευγένειά τους.

Στην Όλυμπο, λοιπόν, μας έφερε το Πρόγραμμα της Πέμπτης 9 Νοεμβρίου, όπου είχαμε την ευκαιρία να πραγματοποιήσουμε Επιτόπια Έρευνα, με συνεντεύξεις και συζήτηση με μέλη της τοπικής κοινωνίας και συντονιστές τους Καθηγητές: Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Αθηνά Μαχά και Γιώργο Κούζα.

Πρώτος ο ξυλογλύπτης Κώστας Τσαμπανάκης, τελευταίος Πρόεδρος της Κοινότητας Ολύμπου, πριν αυτή ενταχθεί στον ενιαίο Δήμο Καρπάθου το 2010, μας υποδέχθηκε στο εργαστήριό του στην είσοδο του χωριού και μας ξενάγησε στα μονοπάτια της τέχνης του, αποκαλύπτοντας τις πηγές έμπνευσης των εντυπωσιακών σχεδίων που κοσμούν τα σπίτια και τις εκκλησίες του χωριού.

Ο υποδηματοποιός Γιάννης Πρεάρης ή μάλλον ο τελευταίος στιβανοποιός και βυρσοδέψης της Ολύμπου, μας μύησε στον τρόπο κατασκευής των χειροποίητων παραδοσιακών δερμάτινων υποδημάτων, περιτριγυρισμένος από σπάγκους, κοπίδια, δέρματα και κάθε λογής εργαλεία, αλλά και ανδρικά ή γυναικεία στιβάνια με κέντημα και λουστρίνι ή χωρίς, ακόμα και με παιδικά παπουτσάκια ή γυναικείες παντόφλες, των οποίων η κατασκευή βαδίζει επίσης στα μονοπάτια της παράδοσης.

Ακολούθησε η επίσκεψη στον περικαλλή Ι.Ν. της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στο κέντρο του χωριού, όπου ο παπα-Γιάννης Διακογεωργίου, που το 1987 χειροτονήθηκε και τοποθετήθηκε εφημέριος στον ιστορικό αυτό ναό, μας αφηγήθηκε με τον μοναδικό τρόπο του την ιστορία του ναού και της Ολύμπου, δικαιολογώντας απολύτως τον χαρακτηρισμό "Κιβωτός της Ολυμπίτικης Λαογραφίας", που του έχει αποδώσει ο Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, χαρακτηρισμό τον οποίο και επανέλαβε κατά τη διάρκεια επίδοσης αναμνηστικού δώρου στον παπά-Γιάννη, ευχαριστώντας τον παράλληλα θερμά για την αψεγάδιαστη φιλοξενία όλης της ομάδας Καθηγητών και Φοιτητών στην Όλυμπο.

Σειρά είχε αμέσως μετά η επίσκεψη στο Μουσείο Βασίλη Χατζηβασίλη, όπου ο γυιός του Γιάννης Χατζηβασίλης, λαϊκός καλλιτέχνης και ο ίδιος, μας ξενάγησε με το μοναδικό πάθος του στο Μουσείο-οικία του λαϊκού ζωγράφου και πατέρα του Βασίλη Χατζηβασίλη. Το ιδιωτικό αυτό Μουσείο πρωτολειτούργησε το 2009 και φιλοξενεί συλλογή των έργων, καθώς και πολλά από τα προσωπικά αντικείμενα του Χατζηβασίλη, στεγάζεται δε στο σπίτι της οικογένειάς του, που χτίστηκε το 1969 και στο οποίο γεννήθηκε και ο Γιάννης. Πρέπει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, ότι ο Καθηγητής Αλεξιάδης, εύστοχος όπως πάντα στους χαρακτηρισμούς του, αποκαλεί τον Βασίλη Χατζηβασίλη "Θεόφιλο του Νότιου Αιγαίου".

Αμέσως μετά μεταβήκαμε στην οικία του αιδεσιμώτατου π. Γιάννη Διακογεωργίου, όπου είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε τη μοναδική φιλοξενία της Πρεσβυτέρας του Ειρήνης, να γευθούμε τα εξαιρετικά μυζηθροπίτια της, αλλά και να παρακολουθήσουμε την υψίστου ενδιαφέροντος συζήτησή της με την Καθηγήτρια Αθηνά Μαχά για το εντυπωσιακά στολισμένο καρπάθικο σπίτι της Ολύμπου και την ολυμπίτικη γυναικεία φορεσιά. Η ποκαμίσα, η βράκα, το καβά(δ)ι, η ποδιά, η (τ)ζώνη και το μαντίλι, συναποτελούν την τοπική φορεσιά -μας είπε η Καθηγήτρια Μαχά κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου που ακολούθησε-, η οποία παίρνει την ονομασία της από το εμβληματικό καβάι, το μακρύ και ανοιχτό στο μπροστινό μέρος του ένδυμα, που φορούν οι Ολυμπίτισσες.

Ακολούθησε σύντομη επίσκεψη στο στολισμένο με γαμήλια υφαντά Εκκλησιαστικό Μέγαρο της Ολύμπου και στη συνέχεια γεύμα στην ταβέρνα "Η Όλυμπος", όπου απολαύσαμε στην καλύτερη εκδοχή τους παραδοσιακά εδέσματα, όπως οι χειροποίητες μακαρούνες με καμμένο βούτυρο και καβουρντισμένο κρεμμύδι, τα ντολμαδάκια, οι τηγανητοί κολοκυθοανθοί και η φάβα.

Κατά τη διάρκεια του γεύματος είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τη μοναδικής ζωντάνιας παρουσίαση του μελισσοκόμου Γιώργου Χαλκιά, που μας μετέφερε στον μαγευτικό μικρόκοσμο του θαυμαστού αυτού εντόμου, αλλά και να δοκιμάσουμε το εξαιρετικό μέλι του. Ο παπα-Γιάννης Διακογεωργίου μας έβαλε με την υπέροχη φωνή του στο κλίμα του Ολυμπίτικου γλεντιού, ενώ ο Καθηγητής Μηνάς Αλεξιάδης μας παρουσίασε την Κάρπαθο των αρχών του περασμένου αιώνα μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, που δεν ήταν άλλο από τον Γιάννη Κοκκινίδη, έναν από τους πιο επιτυχημένους Καρπάθιους επιστήμονες και επιχειρηματίες της Αμερικής, που γεννηθηκε στο Όθος το 1901 και απεβίωσε το 2003 στο Palm Beach. O Κοκκινίδης αναφέρεται με συγκινητικό τρόπο, στο πλαίσιο μίας εκ βαθέων εξομολόγησης, στο σπίτι, στο Σχολείο, στην οικογένεια, στα δύσκολα χρόνια και στον πόλεμο, αλλά και σε γιατροσόφια και στις μεγάλες του απώλειες. Όλοι χειροκροτήσαμε την πρωτοβουλία του έγκριτου ιστορικού της Καρπάθου Μανώλη Κασσώτη, ο οποίος απέστειλε το εξαιρετικό αυτό κείμενο στον Καθηγητή Αλεξιάδη, θεωρώντας το επίκαιρο προκειμένου να παρουσιαστεί στο πλαίσιο των Μεταπτυχιακών Μαθημάτων μας.

Το απόγευμα σύσσωμη η ομάδα μετέβη στο Διαφάνι, όπου αρχικά παρακολουθήσαμε άναμμα ξυλόφουρνου και παραδοσιακό φούρνισμα από την Ελένα Χηράκη, ενώ στη συνέχεια, στο Εκκλησιαστικό Μέγαρο Διαφανίου, συμμετείχαμε σε ενδιαφέρουσα συζήτηση με μέλη της κοινότητας του χωριού και συγκεκριμένα με τον Γιατρό Γιώργο Αναστασιάδη, τον Γιώργο Χατζηπαπά, εκλεγμένο Πρόεδρο της Τοπικής Κοινότητας Ολύμπου και τον ερασιτέχνη βοτανολόγο και συγγραφέα Μηνά Αγάπιο και την Ειρήνη Χατζηπαπά - Τσαμπανάκη, παραγωγό φάβα, σιταριού και κριθαριού στην Αυλώνα, αλλά και τη νεώτερη γυναίκα που φορά καθημερινά την παραδοσιακή Ολυμπίτικη φορεσιά. Όλοι μας μετέφεραν, ο καθένας με τις μοναδικές του γνώσεις και υπό τη δική του οπτική, την αγάπη για τον τόπο τους, τις μνήμες, τα προβλήματα, αλλά και το άγχος για το μέλλον της Ολύμπου, του Διαφανίου, της Σαρίας, της Αυλώνας, του Τριστόμου και της Βρουκούντας.

Έχοντας διανύσει συνολικά 25 περίπου χιλιόμετρα απόστασης από τα Πηγάδια, με κατεύθυνση πάντα προς το Βορρά και έχοντας δεξιά μας το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου, που αγκαλιάζεται με το σκληροτράχηλο κορμί της Καρπάθου γεννώντας τοπία απίστευτου φυσικού κάλλους, ζωγραφισμένα σε χίλιες αποχρώσεις του πράσινου και του μπλε, φθάσαμε την Παρασκευή 10 Νοεμβρίου, χωρίς σχεδόν να το καταλάβουμε, στο πανέμορφο ορεινό και θρυλικό για τη φιλοξενία των κατοίκων του χωριουδάκι των Σπόων, το οποίο σηματοδοτεί κατά κάποιο τρόπο το κέντρο του νησιού, τόσο ως προς τον κατά μήκος άξονά του όσο και ως προς το γεγονός ότι βρίσκεται στον «αυχένα» του νησιού, εκεί όπου η Κάρπαθος στενεύει. Το χωριό απολαμβάνει έτσι ένα επιπλέον προνόμιο, αυτό της μαγευτικής θέας και προς τις «δύο θάλασσες», στην ανατολική αλλά και στη δυτική πλευρά του νησιού, καθώς και ονειρεμένες ανατολές και ηλιοβασιλέματα! Περιτριγυρισμένο από αμπέλια, ελιές και συκιές, το χωριό διατρέχεται από στενά γραφικά δρομάκια, που ανηφορίζουν και κατηφορίζουν στις γειτονιές του, διασταυρώνονται με εκκλησάκια, καφενεδάκια, όμορφες και καλοφροντισμένες παραδοσιακές ή πιο μοντέρνας αισθητικής κατοικίες, αλλά και με τους ευγενέστατους και φιλόξενους, όπως ήδη τονίσαμε, κατοίκους του, τους Σποΐτες. Όπου κι αν σταθείτε θα αισθανθείτε «σαν στο σπίτι σας» μιας και όλοι εδώ θα σας χαιρετήσουν, θα σας προσκαλέσουν για κέρασμα, θα σας διηγηθούν ιστορίες, θα σας μιλήσουν για τα ήθη και τα έθιμά τους που τηρούνται ευλαβικά και αναλλοίωτα, θα σας καλέσουν να γιορτάσετε μαζί τους μια θρησκευτική επέτειο ή ένα τοπικό κοινωνικό γεγονός, εκεί όπου οι γλυκόλαλοι ήχοι της λύρας, το τραγούδι και το καρπάθικο γλέντι πραγματικά θα σας συγκλονίσουν! Γιατί οι Σποΐτες, πέραν όλων των άλλων, είναι και μερακλήδες, με την έννοια που η λέξη αυτή έχει εδώ στην Κάρπαθο, χαρακτηρίζοντας τον άνθρωπο που κατέχει κορυφαία θέση στο καρπάθικο γλέντι, με τις εμπνευσμένες μαντινάδες του, τον αψεγάδιαστο χορό του και το χαρισματικό παίξιμο των τοπικών μουσικών οργάνων.

Το πρόγραμμα της ημέρας ξεκίνησε με μία στάση στους περίφημους Ανεμόμυλους, που υποδέχονται ως ακοίμητοι οικοδεσπότες τους επισκέπτες, ευρισκόμενοι ακριβώς στη διασταύρωση μεταξύ Σπόων και Μεσοχωρίου, στην περιοχή Πύργος. Εκεί, η Επιτόπια Έρευνα και συνέντευξη με τον έμπειρο μυλωνά Μανώλη Χαλκιά, μας έβαλε πραγματικά σε ένα κόσμο που έχει χαθεί ανεπιστρεπτί. Μας μίλησε για τα μουλάρια που έφταναν φορτωμένα με κριθάρια και σιτάρια από τα Σπόα, το Μεσοχώρι, τη Λάστο και τη Βωλάδα, για τον ανεμόμυλο που δούλευε 24 ώρες το 24ωρο, αν ο καιρός ήταν ευνοϊκός, παράγοντας ακόμα και 200 κιλά αλεύρι ημερησίως, μας μίλησε για το αξάι, την πληρωμή αποκλειστικά σε είδος που έπαιρνε ο μυλωνάς πατέρας του και βέβαια οι ιδιοκτήτες και των λοιπών 9 συνολικά μύλων στη συγκεκριμένη περιοχή, δεδομένης της ευνοϊκής θέσης της για την αξιοποίηση του ανέμου, ο οποίος έρχεται εδώ "μασούρι", όπως χαρακτηριστικά μας ανέφερε ο κ. Χαλκιάς, λόγω του γεγονότος ότι οριοθετείται εκατέρωθεν από δύο ορεινούς όγκους. Μας μίλησε ακόμα με συγκίνηση για όσα πάνδεινα πέρασε ο πατέρας του από τους Γερμανούς.

Τον συντονισμό της Συνέντευξης είχαν οι Καθηγητές: Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Αθηνά Μαχά και Γιώργος Κούζας.

Φθάνοντας στα Σπόα είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε δύο χαρακτηριστικές σποΐτικες κατοικίες, που βέβαια ανήκουν στον τύπο του καρπάθικου σπιτιού και να ακούσουμε όσα είχαν να μας πουν οι ευγενέστατες ιδιοκτήτριές τους, υπό τον συντονισμό των προαναφερθέντων Καθηγητών, αλλά και του χαλκέντερου Ερευνητή της Καρπάθικης Λαογραφίας Ηλία Βασιλαρά, που κατάγεται από τα Σπόα και έχει γράψει χιλιάδες μαντινάδες για την αγαπημένη ιδιαίτερη πατρίδα του, τις οποίες είχα τη χαρά να μελετήσω, στο πλαίσιο της εκπόνησης της Πτυχιακής μου Εργασίας για το Master Λαογραφίας από το ΕΚΠΑ. Το πρώτο σπίτι ανήκε στη Χατζηνούλα Πιπέρη, η οποία έχει το όνομα της θείας της, α' εξαδέλφης του πατέρα της που σκοτώθηκε 18 ετών, ενώ η δεύτερη κατοικία ανήκε στη Μαρία Ταλαράντα. Και οι δύο οικοδέσποινες μάς υποδέχθηκαν με πλούσια στρωμένα τραπέζια, γεμάτα χειροποίητα γλυκά κεράσματα -τα γεμιστά με αμυγδαλόπαστα συκαλάκια της κυρίας Χατζηνούλας έγιναν ανάρπαστα- και μας μίλησαν για την ιστορία των κατοικιών τους, περιγράφοντάς μας το πραγματικά εντυπωσιακό εσωτερικό των παραδοσιακών σποΐτικων σπιτιών, με την περίτεχνη διακόσμησή τους, τα ξυλόγλυπτα έπιπλα και τους καθρέφτες, τα κάδρα με τις φωτογραφίες των προγόνων σε περίοπτη θέση, τα δεκάδες διακοσμητικά πιάτα και βέβαια τον περίφημο σουφά, το πιο επίσημο μέρος του σπιτιού, με την εμβληματική στυλομαντήλα του -περίτεχνο κέντημα που καλύπτει τον στύλο, το ξύλινο κατακόρυφο δοκάρι στο μέσο του δωματίου, συμβολικό και πραγματικό στήριγμα του καρπάθικου σπιτιού- και διακοσμημένο με κεντήματα, μεταξωτά υφάσματα, δαντέλες, αλλά και παπλώματα, μαξιλάρια και ό,τι άλλο διαθέτει το κάθε νοικοκυριό.

Στη συνέχεια μεταβήκαμε για σύντομο προσκύνημα στον ενοριακό Ι.Ν. του Αγίου Γεωργίου του Μεθυστή -εκ του γεγονότος ότι τη μέρα της γιορτής του δοκιμάζονται για πρώτη φορά τα καινούργια κρασιά-, που δεσπόζει στα Σπόα και ο οποίος γιόρταζε στις 3 Νοεμβρίου με πάνδημη συμμετοχή και βέβαια με τη διοργάνωση του καθιερωμένου παραδοσιακού γλεντιού. Καταλήξαμε στο παρακείμενο Εκκλησιαστικό Μέγαρο Σπόων, όπου τύχαμε θερμής υποδοχής από τις κυρίες-μέλη του υπερδραστήριου και βραβευμένου Συλλόγου Γυναικών Σπόων "Η Πρόοδος". Το πρόγραμμα ξεκίνησε με χαιρετισμό του Ομότιμου Καθηγητή Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, ο οποίος ευχαρίστησε τις παριστάμενες Σποϊτισσες και ολόκληρο το χωριό για την υποδειγματική υποδοχή που μας επιφύλαξε και μίλησε για την παροιμιώδη ευγένεια και φιλόξενη διάθεση των Σποϊτών. Στη συνέχεια, με την ιδιότητά του ως Προέδρου/Διευθυντή της Διοικούσας Επιτροπής του Ι.Λ.Π.Κ., επέδωσε αναμνηστικό δώρο στην Ελένη Διακολιού, Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου Γυναικών -λόγω απουσίας στο εξωτερικό της Προέδρου Φανής Μαραγκάκη-, ενώ αμέσως μετά η Αντιπρόεδρος Πηνελόπη Λειβαδίτη μας διηγήθηκε εν συντομία την ιστορία του Συλλόγου, που ιδρύθηκε το 1984 και του οποίου υπήρξε όχι μόνο η πρώτη Πρόεδρος, αλλά και η εμπνεύστρια της δημιουργίας του. Τέλος, ο Καθηγητής Αλεξιάδης ευχαρίστησε θερμά για την τιμητική παρουσία του τον Αστυνομικό Διευθυντή Καρπάθου Ιωάννη Τσακιράκη, ο οποίος έχει ένα βαθύ ενδιαφέρον για τα θέματα πολιτισμού και γραμμάτων του νησιού και παρακολούθησε το σύνολο του προγράμματος στα Σπόα, συνοδευόμενος και από τον Αστυνόμο Α' Μάριο Παπαδάκη.

Ο Ηλίας Βασιλαράς, ως γηγενής Σποΐτης και Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κεντρικού Παραρτήματος Καρπάθου του Ινστιτούτου Λαϊκού Πολιτισμού, δεν θα μπορούσε να μην πάρει το λόγο, προκειμένου να μας ξεναγήσει στα μονοπάτια της ιστορίας του χωριού, το οποίο έφθασε στα μέσα του προηγούμενου αιώνα μέχρι και τις 400 ψυχές, όπως μαρτυρούν και τα ερείπια κατοικιών, που άλλοτε έσφυζαν από ζωή και παιδικές φωνές. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε ο κ. Βασιλαράς στην αποκωδικοποίηση του τοπωνυμίου Σπόα, που προκύπτει, όπως μας τόνισε, από την αρχαιοελληνική έκφραση “ες πόδα”, που σημαίνει προς Νότον, με τον προσδιορισμό αυτό να αναφέρεται μάλλον γενικότερα στις νοτιότερες περιοχές της επικράτειας της αρχαίας Καρπαθιακής πόλης Βρυκούντος, που απλωνόταν στο βόρειο τμήμα του νησιού. Τέλος, ο Ηλίας Βασιλαράς μας περιέγραψε τα περίφημα "Σύρματα" -την αρχαία διελκυστίνδα-, ένα μοναδικό πασχαλινό έθιμο του χωριού -συγκεκριμένα της Δευτέρας του Πάσχα-, στο πλαίσιο του οποίου οι κάτοικοί του χωρίζονται σε δύο ομάδες, μία ανδρών και μία γυναικών όλων των ηλικιών, που ανταγωνίζονται μεταξύ τους τραβώντας ένα μεγάλο σκοινί από κάθε πλευρά και προσπαθώντας η μία ομάδα να τραβήξει την άλλη, ώστε να κερδίσει.

Ακολούθησε η Μεταπτυχιακή διάλεξη του Καθηγητή Γιώργου Κούζα, με τίτλο "Κατανάλωση και σύγχρονος αστικός χώρος: Καρπαθιακά προϊόντα σε υπαίθριες αγορές της Αθήνας" και το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε με τον πιο "νόστιμο" τρόπο, καθώς οι χρυσοχέρες καλονοικοκυρές του χωριού και μέλη του Συλλόγου Γυναικών, μας μαγείρεψαν ζωντανά χαρακτηριστικές τοπικές συνταγές του τόπου τους, τις οποίες στη συνέχεια είχαμε την τύχη να δοκιμάσουμε, απολαμβάνοντας ένα γεύμα πραγματικά αξέχαστης νοστιμιάς με υψηλής ποιότητος προϊόντα. Συγκεκριμένα, οι κυρίες Ειρήνη Αννούση, Ειρήνη Χαλκιά, Πηνελόπη Λειβαδίτη, Χατζηνούλα Πιπέρη, Ελένη Διακολιού και Ειρήνη Αννούση, μας ετοίμασαν λαχανοπίτια -ψημένα στο φούρνο χορτοπιτάκια-, φάβα, γιαπράκια ή ντολμάες, ανθούς γεμιστούς -κολοκυθοανθοί με γέμιση παρόμοια με αυτήν για τα γιαπράκια-, μένουλες παστές -το εμβληματικό για την τοπική οικονομία ψαράκι, συγγενικό με τη μαρίδα, μήκους 20-25 εκ.-, χειροποίητα "κοφτά" μακαρόνια -διαφέρουν μόνο ως προς το σχήμα από τις μακαρούνες και σερβίρονται με τον ίδιο τρόπο-, αλλά και λεπτές, τηγανητές ξυλικόπιτες, πασπαλισμένες με ζάχαρη. Τη συζήτηση με τις μαγείρισσες συντόνισαν οι: Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Γιώργος Κούζας, Ηλίας Βασιλαράς και η γράφουσα, Κατερίνα Μαρινάκη, ως Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια, αλλά και δημοσιογράφος Γαστρονομίας.

Νωρίς το απόγευμα μεταβήκαμε στον Λευκό Μεσοχωρίου, όπου μας υποδέχθηκε ο καταγόμενος από την περιοχή Αντιδήμαρχος Εμμανουήλ Παραγυιός, με τον πατέρα του, τον Δάσκαλο Γιάννη Παραγυιό και τον αξιωματικό Νικόλαο Παραγυιό, Διοικητή Πυροσβεστικής Υπηρεσίας Καρπάθου και δεινό δύτη, ο οποίος πραγματικά μας εντυπωσίασε με τις γνώσεις του για την περιοχή.

Ο Λευκός, στο κέντρο του νησιού και προς τα δυτικά παράλιά του, βρίσκεται φωλιασμένος στους πρόποδες του όρους Λάστος ή Καλολίμνη, σε υψόμετρο 148μ., με την ευρύτερη περιοχή -από τον ποταμό Ποτάλι, την κορυφογραμμή Καλολίμνης, τον χείμαρρο που εκβάλλει στον κόλπο Λαρών και όλη την ακτογραμμή, συμπεριλαμβανομένης της νησίδας Σώκαστρο- να φιλοξενεί πλήθος αρχαιοτήτων από την παλαιοχριστιανική μέχρι και τη βυζαντινή και μεσαιωνική περίοδο. Είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε μαζί με τους οικοδεσπότες μας, ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της περιοχής, την πεντάτρουλη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στο εσωτερικό της οποίας υπάρχουν τοιχογραφίες σε δύο στρώματα -η παλαιότερη χρονολογείται γύρω στο 1300- και η οποία από το 1950 έχει χαρακτηριστεί ως Ιστορικό Μνημείο. Επισκεφθήκαμε, επίσης, τη Ρωμαϊκή Δεξαμενή του Λευκού, καθώς και αγροτικούς οικισμούς, στην περιοχή Ρίζες, όπου μελετήσαμε τη δομή των αγροτικών κατοικιών της Καρπάθου μέχρι και τη δεκαετία του ’60.

Στις Πυλές Καρπάθου, το χωριό των Δασκάλων, το μικρότερο πληθυσμιακά από τα χωριά του νησιού, φιλοξενήθηκε το πρόγραμμα του Σαββάτου 11 Νοεμβρίου, προτελευταίας ημέρας του προγράμματος Συνεδριακών Εισηγήσεων Λαογραφίας του Ι.Λ.Π.Κ. Κτισμένο στη δυτική πλευρά του νησιού, το χωριό και τα αμφιθεατρικά τοποθετημένα σπίτια του, απολαμβάνουν την πανοραμική θέα του Καρπάθιου πελάγους, όπου κυριαρχεί η πέτρινη φιγούρα της γειτονικής Ηρωικής Νήσου Κάσου, με τα βουνά της Σητείας να αχνοφαίνονται στο βάθος του ορίζοντα. Το ηλιοβασίλεμα από εδώ είναι πραγματικά αξέχαστο, όπως και τα γραφικά δρομάκια του χωριού, που οριοθετούνται από τις λουλουδιασμένες αυλές, ενώ πνιγμένη στο πράσινο των πολλών περιβολιών είναι και η γύρω από τις Πυλές περιοχή.

Σχετικά με την ονομασία τους υπάρχουν διάφορες εκδοχές, μεταξύ των οποίων η υπόθεση ότι υπήρχαν κάποιες πύλες -πόρτες- ή το χωριό αποτελούσε πύλη -πέρασμα, είσοδο-, που ένωνε τα χωριά της Βόρειας με τη Νότια Κάρπαθο. Επιπλέον, υπήρχε -και υπάρχει- πολύς πηλός, αλλά και σπηλιές, από τα οποία επίσης μπορεί να ονοματοδοτήθηκε.

Οι Πυλές, φημισμένες για τους πολλούς και καλούς Δασκάλους που γέννησαν, πήραν την επωνυμία “το χωριό των Δασκάλων”. Το 1908, με έξοδα της Εκκλησιαστικής Επιτροπής, αγοράζεται και το 1925 ανοικοδομείται εκ θεμελίων το σχολικό κτήριο, στο οποίο στεγάζεται το τριθέσιο στην αρχή, διθέσιο μετά και τελικά μονοθέσιο Δημοτικό Σχολείο.

Το 1985 κτίστηκε το νέο σχολικό κτήριο, σε ιδιόκτητο κοινοτικό οικόπεδο, στην άκρη του χωριού, ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό κέντρο, άριστα εξοπλισμένο με όλα τα σύγχρονα ηλεκτρονικά εκπαιδευτικά μέσα.

Αμέσως μετά την άφιξη στις Πυλές όλων των συμμετεχόντων στο Πρόγραμμα, Καθηγητών και Φοιτητών, είχαμε την ευκαιρία να πραγματοποιήσουμε Επιτόπια έρευνα στο Υπαίθριο Αγροτικό Μουσείο Πυλών και στον καλοδιατηρημένο Ανεμόμυλο, στην κορυφή υψώματος, με πανοραμική θέα. Η άκρως εμπεριστατωμένη ξενάγηση έγινε από τον Γιάννη Λαχανά, Γεωπόνο του Δήμου Καρπάθου, σε συντονισμό των Καθηγητών Βασιλική Χρυσανθοπούλου και Αθηνά Μαχά. Το Υπαίθριο Αγροτικό Μουσείο Πυλών -μοναδικό στο είδος του για τα Δωδεκάνησα- έχει σχεδιαστεί έτσι, ώστε να παρουσιάζει με όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστικό τρόπο τη ζωή στην Κάρπαθο και φιλοξενεί μία αγροικία, με το πατητήρι, το αλώνι και τον φούρνο της, τον ανεμόμυλο που προαναφέραμε, καθώς και ένα μικρό αμφιθέατρο. Στον περιβάλλοντα χώρο έχουν φυτευτεί κλήματα και διάφορα οπωροφόρα δέντρα και ο επισκέπτης μπορεί να έρθει σε επαφή με την αγροτική ζωή του παρελθόντος στην Κάρπαθο, αλλά και τον κύκλο επεξεργασίας σημαντικών προϊόντων για το νησί, όπως τα δημητριακά και το κρασί.

Μετά από επίσκεψη στην προτομή της Πυλιάτισσας ευεργέτιδας Ουρανίας Σεβαστοπούλου-Κουσουρελάκη, της γυναίκας που δημιούργησε το Κουσουρελάκειο, το πρώτο ίδρυμα στην Κάρπαθο και μία βόλτα στα δρομάκια του χωριού, κατά τη μαγευτική ώρα του ηλιοβασιλέματος, καταλήξαμε στο Εκκλησιαστικό Μέγαρο Πυλών, παραπλεύρως του Ενοριακού Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στο κέντρο του οικισμού. Ο Ομότιμος Καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, άνοιξε με τον χαιρετισμό του το πρόγραμμα εργασιών της ημέρας τονίζοντας μεταξύ άλλων: "Είμαι ιδιαιτέρως ευτυχής που βρισκόμαστε στο χωριό του πατέρα Καλλίνικου, το έργο του οποίου εξακτινώνεται σε ολόκληρη την Κάρπαθο, είναι δε πρωτόγνωρο για τόπο τέτοιου μεγέθους. Του εύχομαι να 'κριαρίσει' τα χρόνια του -σαν τον Καθηγητή Κριαρά, που έφυγε απόλυτα διαυγής και παραγωγικός στα 106 του χρόνια-, εύχομαι δε, επίσης, να αξιωθεί να αναλάβει υψηλότερα εκκλησιαστικά αξιώματα".

Ο Πανοσιολογιότατος Αρχιμανδρίτης Καλλίνικος Μαυρολέων, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Καθηγητής Αλεξιάδης σε παλαιότερο άρθρο του στα "Καρπαθιακά Νέα", είναι "μία πληθωρική και συγκροτημένη προσωπικότητα, που αναπτύσσει πολυποίκιλη και ζηλευτή δραστηριότητα στην κοινωνία της Καρπάθου και έξω από αυτή. Ακούραστος, οργανωτικός και δημιουργικός, διακρίνεται ιδιαίτερα για το εκκλησιαστικό και θρησκευτικό του έργο, γι’ αυτό άλλωστε επελέγη ως Καθηγούμενος της ιστορικής Ιεράς Μονής Αγίου Γεωργίου Βασσών Καρπάθου, η οποία είναι το μοναδικό μοναστήρι του νησιού και το Καθολικό της έχει χαρακτηριστεί από το 1950 ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.

Ως εκπαιδευτικός, και για πολλά χρόνια Διδάσκαλος και Διευθυντής του Μονοθεσίου Δημοτικού Σχολείου Πυλών Καρπάθου, το οποίο καταργήθηκε απροσδόκητα από την Ελληνική Πολιτεία, άφησε εποχή. Είναι εκείνος που οργάνωσε, σε δύσκολα χρόνια, ένα Πρότυπο Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο σε μια μικρή κοινότητα, όπου ίδρυσε Μαθητικό Συνεταιρισμό με κύριο σκοπό την αυτοδιαχείριση του Σχολείου, εισήγαγε για πρώτη φορά στην Ελλάδα τη διδασκαλία των μαθημάτων με ηλεκτρονικούς υπολογιστές και εξέδιδε, με τη συνεργασία των μαθητών του, την τριμηνιαία εφημερίδα 'Το χωριό μας… Οι Πυλές'".

Ο Καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης ευχαρίστησε, επίσης, τον Γεωπόνο Γιάννη Λαχανά και όλους τους Συλλόγους, που φρόντισαν υποδειγματικά για τη φιλοξενία μας -αναφέρονται αναλυτικά στη συνέχεια- και παρουσίασε τους ομιλητές της βραδιάς.

Τον διαδέχθηκε στο βήμα ο πρώτος εξ αυτών, ο Καθηγητής Μανόλης Βαρβούνης, ο οποίος μας εισήγαγε παραστατικά και τεκμηριωμένα στη "Θρησκευτική Λαογραφία" με το πρώτο μέρος να αφορά στον "Κύκλο του χρόνου".

Ακολούθησε ο Καθηγητής Διονύσιος Καλαμάκης, ο οποίος ανέπτυξε το ενδιαφέρον θέμα "Διδακτικές εφαρμογές: α. Καρπαθιακή Αγιολογία (λόγια παράδοση) β. Στρατιωτικοί άγιοι (δημώδης και λαϊκή παράδοση)". Ο Καθηγητής Καλαμάκης αναφέρθηκε επίσης στο βίο του Αγίου Ιωάννη του Καρπάθιου, που έζησε περίπου τον 7ο αιώνα μ.Χ. Σύντομη παρέμβαση έγινε στο σημείο αυτό από την Μπέρτου - Ηλία Ασήμω, της οποίας η Πτυχιακή για Master έχει τίτλο: "Ασκητική και Θεολογική αποτίμηση του έργου του Αγίου Ιωάννη του Καρπαθίου".

Τέλος, η Καθηγήτρια Αθηνά Μαχά μας οδήγησε με τις ανεξάντλητες γνώσεις της στο θέμα "Η 'ρητορική' των τοπικών ενδυμασιών, στις ιματιοθήκες των Χορευτικών Συλλόγων".

Αμέσως μετά την ολοκλήρωση των διαλέξεων-μεταπτυχιακών μαθημάτων, το λόγο έλαβε ο πατέρας Καλλίνικος, ο οποίος τόνισε ότι αποτελεί τιμή για το μικρότερο χωριό της Καρπάθου,να φιλοξενεί τόσους Καθηγητές. Προσπαθούμε, υπογράμμισε, να ζήσουμε με Ομόνοια και Αγάπη στο χωριό μας. Ευχαρίστησε, βεβαίως, το Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου, του οποίου μέλος είναι από την αρχή της ιδρύσεώς του και εξήρε το έργο του, που είναι εξαιρετικό, με διαχρονικό στυλοβάτη τον Καθηγητή Αλεξιάδη. Τέλος, ο πατέρας Καλλίνικος παρουσίασε όλους τους Συλλόγους και τα Ιδρύματα του χωριού, με πλούσιο έργο, που είναι τα εξής:

- Ο Αθλητικός Σύλλογος “ΑΡΓΟΝΑΥΤΗΣ”

- Ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων “Η ΠΡΟΟΔΟΣ”

- Ο Φιλανθρωπικός και Μορφωτικός Σύλλογος “Ο ΑΠΟΛΛΩΝ”

- Η Τοπική Επιτροπή του Κουσουρελακείου Ιδρύματος

- Ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων

- Ο Μαθητικός Συνεταιρισμός

- Ο Γεωργικός Συνεταιρισμός

Το δυσκολότερο έργο, φυσικά, επωμίστηκαν τα μέλη του Συλλόγου Κυριών και Δεσποινίδων -συνεπικουρούμενα από τα μέλη του Αθλητικού Συλλόγου και της Εκκλησιαστικής Επιτροπής-, που είχαν την ευθύνη προετοιμασίας τόσο του εξαιρετικού δείπνου, που έκλεισε την όμορφη βραδιά, όσο και του πλούσιου μπουφέ υποδοχής, με γλυκίσματα, καφέ και τσάι, κατά την άφιξή μας στο Εκκλησιαστικό Μέγαρο.

Στη συνέχεια υπήρξε ανταλλαγή δώρων ανάμεσα στον Πανοσιολογιότατο Αρχιμανδρίτη Καλλίνικο και τον εορτάζοντα εκείνη τη μέρα (11/11) Καθηγητή Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, στον οποίο προσέφερε δώρο -εκ μέρους όλων των συμμετεχόντων Φοιτητών- και η Κατερίνα Σχοινά, Υποψήφια Διδάκτωρ Λαογραφίας και Πρόεδρος του Συλλόγου Μεταπτυχιακών Φοιτητών και Υποψηφίων Διδακτόρων του Τμήματος Φιλολογίας ΕΚΠΑ.

Οι Μενετές μοιάζουν με αετοφωλιά, έτσι όπως τις αντικρίζουμε κουρνιασμένες στη βόρεια πλευρά του ορεινού όγκου του Προφήτη Ηλία, με τα πολύχρωμα σπίτια τους -τα περισσότερα σε νησιώτικο, νεοκλασσικό ρυθμό- να είναι θαρρείς επί τούτου τοποθετημένα έτσι, ώστε όλα να έχουν ανεμπόδιστη θέα προς τον εμβληματικό Ι.Ν. της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που δεσπόζει στην κορυφή του Ιερού Βράχου, αγναντεύοντας και προστατεύοντας το ιστορικό χωριό, το μεγαλύτερο σήμερα της Καρπάθου, μετά την πρωτεύουσα Πηγάδια.

Ο χαρακτηρισμός των Μενετών ως ιστορικής πρωτεύουσας της Καρπάθου, μόνο τυχαίος δεν μπορεί να θεωρηθεί, δεδομένου ότι οι κάτοικοί τους υπήρξαν πάντοτε πρωτοπόροι στους απελευθερωτικούς αγώνες, με κορυφαίο γεγονός το Επαναστατικό Απελευθερωτικό Κίνημα, που εξερράγη στις Μενετές στις 5 Οκτωβρίου 1944 και είχε στη συνέχεια την ομόθυμη επαναστατική συμμετοχή όλων των χωριών της Καρπάθου, αποδεικνύοντας για μία ακόμα φορά τον πατριωτισμό και την αγωνιστικότητα των Μενετιατών.

Η άφιξη στις Μενετές, την Κυριακή το πρωί 12 Νοεμβρίου, δεν θα μπορούσε παρά να έχει ως πρώτο σταθμό όλων των συμμετεχόντων, Καθηγητών και Φοιτητών, τον Ι.Ν. της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπου εν πληθούση εκκλησία παρακολουθήσαμε την κατανυκτική θεία λειτουργία, ιερουργούντος του Αιδεσιμολογιώτατου -όπως προσφωνούνται οι ιερείς με πτυχίο Ανωτάτης Σχολής- π. Μιχαήλ Φράγκος.

Ακολούθησε η μετακίνηση σύσσωμου του εκκλησιάσματος προς το Εκκλησιαστικό Υπόστεγο της Παναγίας, όπου καταρχάς προσφέρθηκε το καθιερωμένο κέρασμα με καφέ, αλμυρά εδέσματα και γλυκά. Στη συνέχεια, ο Ομότιμος Καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης απηύθυνε χαιρετισμό προς τους παρευρισκομένους, τονίζοντας τη χαρά και τη συγκίνησή του, που η τελευταία ημέρα του πλούσιου επταήμερου Προγράμματος Συνεδριακών Εισηγήσεων Λαογραφίας του Ι.Λ.Π.Κ., φιλοξενείται στην αγαπημένη ιδιαίτερη πατρίδα του, τις Μενετές. Ο Καθηγητής Αλεξιάδης αναφέρθηκε εν συντομία στην ιστορία των Μενετών και στο Επαναστατικό Απελευθερωτικό Κίνημα της 5ης Οκτωβρίου 1944, μας μίλησε για μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά, μεταξύ πάμπολλων θαυμάτων της Παναγίας -μάρτυρας κάποιων εκ των οποίων υπήρξε και ο ίδιος-, ενώ δεν παρέλειψε να αναφερθεί και σε ενδεικτικά της Λαογραφίας του χωριού έθιμα, όπως του Ικάντο, που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στις 16 Αυγούστου και μετά τον Εσπερινό, ακριβώς στο χώρο του Εκκλησιαστικού Υποστέγου, όπου βρισκόμαστε. Η λέξη είναι ιταλική -incanto-, παραπέμπει στον δημόσιο πλειστηριασμό και προέρχεται, κατά την ετυμολογική εκδοχή, από τη λατινική έκφραση in quantum, στα πόσα. Το έθιμο ανάγεται στα χρόνια της Βενετοκρατίας, όπως τονίζει ο Καθηγητής Μήνας Αλ. Αλεξιάδης, ο οποίος έχει ερευνήσει διεξοδικά το Ικάντο, το εκκλησιαστικό αυτό έθιμο, που απαντάται και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, με διάφορους γλωσσικούς τύπους και έχει ως βασικό σκοπό την ενίσχυση του εκάστοτε Εκκλησιαστικού Ταμείου.

Ολοκληρώνοντας τον χαιρετισμό του ο Καθηγητής Αλεξιάδης ευχαρίστησε θερμά για την άψογη φιλοξενία τόσο τον ιερέα των Μενετών π. Μιχαήλ Φράγκο και τα Μέλη των δύο Επιτροπών - Κεντρική Εκκλησιαστική και Επιτροπή Γυναικών Υποστέγου-, όσο και τον παρόντα στην εκδήλωση Πρόεδρο του Τοπικού Διαμερίσματος Μενετών Μανώλη Μιχ. Μαγριπλή. Ο Πρόεδρος, παίρνοντας το λόγο αμέσως μετά, μας καλωσόρισε όλους στην "Επαναστατική" Πρωτεύουσα του νησιού -όπως θα τολμούσε, υπογράμμισε, να την χαρακτηρίσει- τονίζοντας, ότι έχουμε δίπλα μας τον πλέον κατάλληλο άνθρωπο για να μας ξεναγήσει στη Λαογραφία της Καρπάθου, τον Μηνά Αλ. Αλεξιάδη.

Στη συνέχεια ο Καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης προσέφερε αναμνηστικό δώρο στον Αιδεσιμολογιώτατο π. Μιχαήλ Φράγκο, ευχόμενος τα καλύτερα τόσο για την ονομαστική του εορτή, όσο και για την προ ολίγων ημερών γέννηση του τρίτου τέκνου του, του μικρού Αμφιλόχιου, στον οποίο άπαντες ευχήθηκαν υγεία και καλοτυχία. Ο π. Μιχαήλ, τόνισε μεταξύ άλλων στο δικό του χαιρετισμό, ότι είναι ύψιστη τιμή να βρίσκονται στις Μενετές όλοι αυτοί οι εξέχοντες Καθηγητές και ευχαρίστησε άπαντες για την ύψιστη τιμή. Στη συνέχεια προσφέρθηκαν δώρα στον ιερέα των Μενετών από τα Μέλη των δύο Επιτροπών -Εκκλησιαστική και Επιτροπή Γυναικών Υποστέγου-, με αφορμή αφενός τη γιορτή του και αφετέρου τη γέννηση του μωρού του, ενώ αμέσως μετά η Ειρήνη Παπουτσάκη - Ροζάκη απήγγειλε συγκινητικές ποιητικές ευχές, δικής της σύνθεσης, για τα δύο αυτά χαρμόσυνα γεγονότα. Ακολούθως προσφέρθηκαν δώρα από τις Επιτροπές -δια χειρός της Παντούλας Οθείτου, Μέλους της Κεντρικής Εκκλησιαστικής Επιτροπής-, εκ μέρους της Εκκλησίας, σε όλους τους συμμετέχοντες Καθηγητές του Προγράμματος Συνεδριακών Εισηγήσεων Λαογραφίας.

Ακολούθησε επίσκεψη στο παραδοσιακό Μενετιάτικο σπίτι της Φωτούλας Σπανού - Γερογιάννη, ακριβώς στα ριζά του Ιερού Βράχου, όπου μας εντυπωσίασε τόσο η ίδια η καταστόλιστη με τον καρπάθικο τρόπο οικία, όσο και η ευγενέστατη ιδιοκτήτρια της και αμέσως μετά όλοι επισκεφθήκαμε το Λαογραφικό Μουσείο Μενετών, όπου με την κατατοπιστική ξενάγηση της Υπεύθυνης του Μουσείου Ειρήνης Παπουτσάκη - Ροζάκη -με τη μνημειώδη μνήμη-, ανακαλύψαμε τις πτυχές της Καρπάθικης λαϊκής παράδοσης, καθώς και τις συνήθειες και τα αντικείμενα της καθημερινής ζωής κατά το παρελθόν.

Η επιστροφή μας στο Εκκλησιαστικό Υπόστεγο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου σήμανε την έναρξη των Μεταπτυχιακών Διαλέξεων. Ο Καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης έκανε μία σύντομη εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, για να ακολουθήσουν οι δύο διαλέξεις της τελευταίας ημέρας του Προγράμματος. Ο Καθηγητής Μανόλης Βαρβούνης μας εισήγαγε παραστατικά και τεκμηριωμένα στη "Θρησκευτική Λαογραφία" με το δεύτερο μέρος να αφορά στον "Κύκλο της ζωής", ενώ ο Καθηγητής Διονύσιος Καλαμάκης, ανέπτυξε το ενδιαφέρον θέμα "Λόγιες, δημώδεις και λαϊκές παραδόσεις".

Από πλευράς του Ι.Λ.Π.Κ. στις εκδηλώσεις συμμετείχαν ο Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κεντρικού Παραρτήματος Καρπάθου Ηλίας Εμμ. Βασιλαράς και ο Μιχαήλ Ρήγας-Ρηγοπούλης, συγγραφέας και Επιστημονικός Συνεργάτης του Ινστιτούτου.

Η άρτια φιλοξενία στις Μενετές ολοκληρώθηκε με πλούσιο γεύμα, το οποίο ετοίμασαν οι καλονοικοκυρές-μέλη των 2 Επιτροπών, με κορυφαίο έδεσμα να αποδεικνύονται οι παραδοσιακές μακαρούνες με κρεμμύδι "τσίκνωση", δηλαδή καβουρντισμένο σε άφθονο βούτυρο και πασπαλισμένες με ντόπια τριμμένη μυζήθρα. Ίσως οι καλύτερες που δοκιμάσαμε αυτή την εβδομάδα στην Κάρπαθο!

Ευχόμαστε να ξαναβρεθούμε το 2024 στην αγαπημένη Κάρπαθο, για να παρακολουθήσουμε τον 6ο Κύκλο Συνεδριακών Διαλέξεων Λαογραφίας, με την αγαστή όπως πάντα συνεργασία του Ινστιτούτου Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου και του Καρπαθιακού Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Παιδείας (ΚΟΠΑΠ) του Δήμου Καρπάθου.