Στέφανος Φευγαλάς: Δύο καταγραφές τραγουδιών από τη Ρόδο πριν το 1905

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Στέφανος Φευγαλάς
Συγγραφέας, υποψήφιος διδάκτορας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Η ροδιακή ύπαιθρος παρουσιάζει πλούσια μουσική παράδοση. Οι πρώτες σχετικές μελέτες προσανατολίστηκαν στο στιχουργικό περιεχόμενο, καθώς σπάνια υπήρχε η δυνατότητα να καταγραφεί η μουσική διάσταση.

Δεδομένης της έλλειψης τεχνικών μέσων ηχογράφησης (χαμηλή διάδοση φωνογραφικών μηχανημάτων) στην αρχή του 20ού αιώνα, ιδιαίτερη αξία έχουν οι καταγραφές σε μουσική σημειογραφία, οι οποίες μάλιστα συχνά αποτελούν και τη μοναδική πηγή εκείνης της εποχής για το μουσικό υλικό.

Δύο τέτοιες καταγραφές που συνδέονται με τη Ρόδο περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Γεώργιου Παχτίκου «260 ελληνικά άσματα από του στόματος του ελληνικού λαού της Μικράς Ασίας, Θράκης, Μακεδονίας, Ηπείρου και Αλβανίας, Ελλάδος, Κρήτης, Νήσων του Αιγαίου, Κύπρου και των Παραλίων της Προποντίδος» που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1905. Η συλλογή περιλαμβάνει μουσικό υλικό που συλλέχθηκε από το 1888 ως το 1904.

Οι μελέτες του Γεώργιου Παχτίκου (1896-1916) περιλαμβάνουν αναλύσεις για την αρχαία ελληνική και την εκκλησιαστική μουσική, ενώ έχει παρουσιάσει και συνθετικό έργο.

Στις δημοσιεύσεις του περιλαμβάνονται αρκετές μουσικές καταγραφές δημοτικών τραγουδιών που, εκτός από την έκδοση του 1905, δημοσιεύτηκαν και στο περιοδικό «Μουσική», το οποίο εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη από το 1912 ως το 1915.

Οι πρόσφατες μελέτες έχουν αναδείξει τη συμβολή του Παχτίκου στην εξέλιξη της μεθοδολογίας των μουσικών καταγραφών, την αξιοσημείωτη – για την εποχή του – συστηματικότητα και τις καινοτομίες του στον τομέα της μουσικής σημειογραφίας για τις ανάγκες καταγραφής της λαϊκής μουσικής της υπαίθρου1.

Τα δύο τραγούδια από τη Ρόδο2 περιλαμβάνονται στο κεφάλαιο «Νήσων Αιγαίου, Κύπρου και των παραλίων της Προποντίδος». Και τα δύο ταξινομούνται ως προς την «ύλη» και το «είδος» από τον συγγραφέα στα «ερωτικά καθιστά» τραγούδια.

Ο προσδιορισμός «καθιστά» γίνεται σε αντιπαραβολή με τα «χορευτικά». Ας σημειωθεί ότι το πρώτο, παρά τις θρησκευτικές αναφορές, δεν καταχωρείται στα «θρησκευτικά» (αν και υπάρχει σχετική κατηγορία) και κατατάσσεται –ως προς το στιχουργικό περιεχόμενο – μαζί με το άλλο στα «ερωτικά».

Οι παρτιτούρες που παρατίθενται στο παρόν άρθρο περιλαμβάνουν ορισμένες παρεμβάσεις στο πρωτότυπο υλικό. Κάποιες από αυτές αφορούν στη δομή και στοχεύουν στην καλύτερη εποπτεία του υλικού (π.χ. αξιοποίηση επαναλήψεων), αλλά και στην κατανόηση ουσιαστικών μουσικών παραμέτρων (π.χ. μεταγραφή σε δίσημο ρυθμό, τοποθέτηση στο τροπικό σύστημα).

Επίσης, περιλαμβάνουν κάποιες μικρές γλωσσικές παρεμβάσεις, αποκαταστάσεις ασυμφωνιών μεταξύ των στιχουργικών δεδομένων και επικαιροποίηση της ορθογραφίας, χωρίς όμως φωνολογικές αλλοιώσεις.

Για το πρώτο τραγούδι (αρ.244) με τίτλο «Ω Παναγιά Τριαντινή» σημειώνεται ότι τραγουδιέται στο χωριό Τριάντα (Ιαλυσός) της Ρόδου με τη συνοδεία λύρας κατά τη διάρκεια των «φιλικών διασκεδάσεων».

Ως πληροφορήτρια αναφέρεται η Ελπίδα Βλασιάδου (Βλασιάδη). Η καταγραφή αφορά μόνο στο φωνητικό μέρος, ενώ το μέρος της λύρας δεν σημειώνεται. Πρόκειται για ένα τραγούδι ασματικής μορφής ΑΒ με μελωδικές φράσεις που παραπέμπουν σε τροπικά φαινόμενα ουσάκ (Ήχος Α’). Τόσο το μελωδικό όσο και το στιχουργικό υλικό παραπέμπουν σε τραγούδια διαδεδομένα στα νησιά του νότιου Αιγαίου και όχι μόνο.

Ω Παναγιά Τριαντινή, βοήθησε κι εμένα
που σε θερμοπαρακαλώ με ματια δακρυσμένα.
Ω Παναγιά Καθολική με τα εκατό κανδήλια,
γιάτρεψε την καρδούλα μου να σου τα κάμω χίλια.
Νάταν το στήθος [μου] γυαλί νά 'βλεπες την καρδιά μου,
νά δεις πως με πλήγωσες μέσα τα σωθικά μου.

Για το δεύτερο τραγούδι (αρ.245) με τίτλο «Ωχού! Το ‘μμάτι μου πονώ» σημειώνεται ότι τραγουδιέται σε διάφορα χωριά της Ρόδου κατά τη διάρκεια των «φιλικών διασκεδάσεων».

Ως πληροφορήτρια αναφέρεται η Ελπίδα Βλασιάδου (Βλασιάδη), όπως και στο προηγούμενο τραγούδι. Πρόκειται για τραγούδι διμερούς μορφής, με το πρώτο μέρος να επαναλαμβάνεται τρεις φορές (Α,Α,Α’) και την επωδό δύο φορές (Β,Β), ενώ σε τροπικό επίπεδο παραπέμπει σε φαινόμενα του Ήχου Πλ. Α’.

Ο όρος «επωδός» χρησιμοποιείται από τον ίδιο τον Παχτίκο στο μουσικό κείμενο. Ας σημειωθεί ότι η «σεκερούλα» που αναφέρεται στην Επωδό παραπέμπει στο τουρκικό “şeker” (=ζαχαρη) και ο «Αρναούτης» με το “Arnavut” (που παραπέμπει στο «Αλβανός», «Αρβανίτης» κ.λπ.). Μάλιστα, η καταγραφή του Παχτίκου παρουσιάζει ορισμένες αντιστοιχίες (κυρίως τροπικά) με την ιδιαίτερη ηχογράφηση της «Σεκερόλας» από βιολιστή με καταγωγή από την Οινόη του Πόντου από τη Μέλπω Μερλιέ το 1930.3

Ωχού! το 'μμάτι μου πονώ,
το 'μμάτι μου πονώ το
σαν ιδώ τις έμορφες ανοίγω
και σφαλώ το.
Άιντε, σεκερούλα /σύ
τα ξέρεις ούλα.
Ως και πιστόλια αγόρασα
απ' ένα Αρναούτη
να τα μολώ 'ς την πόρτα σου μ' εγγλέζικο μπαρούτι
Πούν' τα, πούν' τα, πούν' τα /
τα κορίτσια πούν' τα
πάνε εις την Σύρα /
για ναύρουν κει μοίρα

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι στην έκδοση του Παχτίκου, στο κεφάλαιο «Θράκη», περιλαμβάνεται και το τραγούδι «Κάτω ‘ς την Ρόδο ‘ς την Ροδοπούλα» με τη σημείωση ότι τραγουδιέται και στη Ρόδο.

Σε αυτή την περίπτωση χρειάζεται να επισημαίνεται ότι η επιλογή της γεωγραφικής κατάταξης των τραγουδιών από τους ερευνητές τίθεται πάντα υπό διερεύνηση, καθώς τα κριτήρια αυτής της κατάταξης δεν είναι πάντοτε σαφή.

Παράλληλα, οι σχετικές έρευνες αναδεικνύουν τις παραμέτρους της κινητικότητας και της μεταβλητότητας του μουσικού και στιχουργικού υλικού που συνδέεται με τους πληθυσμούς της υπαίθρου.

Δεδομένων των παραπάνω, οι πρώτες μουσικές καταγραφές (αλλά και οι μεταγενέστερες) έχουν ιδιαίτερη αξία, αποτελώντας μία ειδική αποτύπωση των μουσικών πρακτικών που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες ιστορικές φάσεις.

Η συστηματική προσέγγισή τους μπορεί να συνεισφέρει στη μελέτη και ανάδειξη του λαϊκού πολιτισμού της ροδιακής υπαίθρου και κατ’ επέκταση να αποτελέσει τεκμήριο στη μελέτη της τοπικής ιστορίας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Λ. Πεφάνης & Σ. Φευγαλάς, Μεθοδολογία καταγραφής δημοτικών τραγουδιών σε ευρωπαϊκή σημειογραφία τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Πρακτικά 14ου Διατμηματικού Μουσικολογικού Συνεδρίου, Ελληνική Μουσικολογική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη 2023, σσ.204-222.

2) Γ. Δ. Παχτίκος, 260 ελληνικά άσματα από του στόματος του ελληνικού λαού. Τ.Α’, Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα 1905, σσ.367-369.

3) Η καταγραφή σε μουσική σημειογραφία βρίσκεται στο: Λ. Πεφάνης & Σ. Φευγαλάς, Μουσικές Καταγραφές ΙΙΙ - 216 οργανικοί σκοποί από Μικρά Ασία, Πόντο, Καππαδοκία, Αζοφική και Κάτω Ιταλία, Παπαγρηγορίου-Νάκας, Αθήνα 2020, σ.203.