Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας

Rodiaki NewsRoom

Ασπλήνιον το κετεράχιον (Asplenium ceterach), κοινώς σκορπίδι, σκορπιδόχορτο

Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επιτίμος Εφόρος Αρχαιοτήτων

Κετεράχιον (Ceterach) ονομάζεται ένα Γένος Πτερίδων, από τα Πολυποδώδη, το οποίον περιλαμβάνει ελάχιστα είδη – τέσσερα έως πέντε – ιθαγενή της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής, ήτοι φυτά των χωρών του παλαιού λεγομένου κόσμου. Χώρες του νέου κόσμου είναι, ως γνωστόν, η Αμερική και η Αυστραλία, οι οποίες ανεκαλύφθησαν από του έτους 1492 μ. Χ. και εξής.

Πρόκειται για φυτά, τα οποία απαντούν ως αυτοφυή σε ολόκληρη την Ελλάδα. Φύονται επάνω σε βράχους – στις σχισμές ή σε μικρές κοιλότητες αυτών – κατά προτίμηση στα ενδιάμεσα των λίθων των τοίχων παλαιών, εγκαταλελειμμένων οικοδομημάτων ή ερειπωμένων κτισμάτων, σε κορμούς δένδρων, σε περιοχές γενικώς με υγρασία, ενώ απουσιάζουν παντελώς από το έδαφος των αγρών, των κήπων, των οικοπέδων, των δρόμων κ.λπ.

Σημειωτέο, ότι τα Πτεριδικά (Filicinae) αποτελούν Κλάση του αθροίσματος Πτεριδόφυτα (Pteridiophyta). Η Κλάση Πτεριδικά ή Πτερίδες περιλαμβάνει φυτά, που χαρακτηρίζονται από μεγάφυλλα, δηλαδή φύλλα μεγάλων διαστάσεων, με πλούσια νεύρωση και επικόρυφη αύξηση.

Σχηματίζουν πολλά μικρά σποριάγγεια, που βρίσκονται στα κράσπεδα του ελάσματος των φύλλων ή στην κάτω επιφάνειά των, γύρω από τις νευρώσεις. Αυτά διαιρούνται σε τέσσερις (4) υποκλάσεις, ήτοι:

1) Πρωτοπτερίδες (Primofilices).
2) Ευσποριαγγειακά (Eusporangiatae).
3) Λεπτοσποριοαγγειακά (Leptosporangiatae).
4) Υδροπτερίδες (Hydropterides).

Η υποκλάση Λεπτοσποριοαγγειακά (Leptosporangiatae) περιλαμβάνει περίπου εννέα χιλιάδες (9.000) είδη. Είναι φυτά ισόσπορα, ποώδη ή δενδρώδη, χωρίς δευτερογενή κατά πάχος αύξηση.

Τα προθάλλιά των είναι πράσινα και μπορεί να φέρουν ανθηρίδια και αρχεγόνια μαζί (μόνοικα) ή σε χωριστά άτομα (δίοικα). Το τοίχωμα των σποριαγγείων είναι μονόστρωμο και ένα μέρος του περιβάλλεται εξωτερικά από δακτύλιον, ο οποίος αποτελείται από παχύτοιχα κύτταρα, με καφέ σκούρο χρώμα. ΄

Οταν ο δακτύλιος αυτός αποξηρανθεί, σπάζει σε κάποιο σημείο και εξέρχονται τα σπόρια. Στην υποκλάση αυτή ανήκουν πολυάριθμα είδη Πτερίδων, που απαντούν σε όλη την γη, κυρίως όμως στις τροπικές χώρες, όπου υπάρχει μεγάλη ποικιλία.

Στην Ελλάδα τα Λεπτοσποριοαγγειακά αντιπροσωπεύονται από αρκετά γένη και πολλά είδη. Μερικά από τα είδη αυτά είναι φαρμακευτικά, όπως :
1) Δρυόπτερις η αρρενόπτερις (Dryopteris filix – mas).

2) Αδίαντον η κόμη της Αφροδίτης (Adiantum capillus –veneris).
3) Ασπλήνιον το κετεράχιον (Asplenium ceterach), το οποίον παλαιότερα ονομάζετο «Κετεράχιον το φαρμακευτικόν (Ceterach officinarum)».

Γνωστότερο και σημαντικότερο από τα ανωτέρω αναφερόμενα είδη θεωρείται το τελευταίο, ήτοι: Ασπλήνιον το κετεράχιον (Asplenium ceterach) το οποίον είναι ένα από τα σπουδαιότερα φαρμακευτικά φυτά, τα οποία φύονται στην Ευρώπη και γενικά σε ολόκληρη την γη.

Το Ασπλήνιον το κετεράχιον (Asplenium ceterach) είναι κοινώς γνωστόν με τα ονόματα: σκορπίδι, σκροπίδι, σκορπιδόχορτο, χρυσόχορτο, περδικούλι, περδικάκι, στοματόχορτο, στομαχόχορτο κ.λπ.

Πρόκειται για φυτό ποώδες, μικρών διαστάσεων ( ύψους 0,05 – 0,10 μ.), με φύλλα διατεταγμένα κατά ρόδακα, λογχοειδή, λειόχειλα, βαθύλοβα, λεία επάνω, πυκνώς τριχωτά, με αργυρόχροες τρίχες κατ΄ αρχάς και κατόπιν ξανθές, λεπιώδεις. Ο μίσχος είναι βραχύς και φέρει ξανθές τρίχες. Υπάρχουν «σωροί» δυσδιάκριτοι, οι οποίοι κρύπτονται κάτω από ξανθά, τροχοειδή λέπια.

Το Ασπλήνιον το κετεράχιον (Asplenium ceterach) απαντά σε όλη την Ελλάδα ως αυτοφυές, σε σχισμές βράχων, σε τοίχους παλαιών οικιών, οι οποίοι δεν είναι επιχρισμένοι ή σε ερείπια διαφόρων οικοδομημάτων, γενικώς σε μέρη υγρά και υπόσκια.

Είναι φυτό με φαρμακευτικές ιδιότητες, το οποίον είναι γνωστόν στον άνθρωπο από τα πανάρχαια χρόνια και χρησιμοποιείται από τότε συνεχώς μέχρι σήμερα. Έχει διουρητικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται κατά των ασθενειών της κύστεως και των νεφρικών νοσημάτων γενικώς.

΄Αλλοτε εχρησιμοποιείτο και για τη θεραπεία των παθήσεων της σπληνός, των νοσημάτων του θώρακος και την καταπολέμηση του βήχα. Το Ασπλήνιον το κετεράχιον έχει επίσης ανθελμινθικές ιδιότητες. Πρόκειται για το «σκορπίον» του Θεοφράστου του Ερεσίου και το «άσπληνον» ή το «ημιόνιον» του Διοσκουρίδου του Πεδανίου ή Αναζαρβέως.

Α) Θεόφραστος ο Ερέσιος (371 – 287 π.Χ.)
«Αι δε ρίζαι και τα υλήματα, καθάπερ είρηται, πολλάς έχουσι δυνάμεις ου προς τα έμψυχα σώματα μόνον, αλλά και προς τα άψυχα…

Το δε θηλύφονον, οι δε σκορπίον καλούσι διά το την ρίζαν ομοίαν έχειν τω σκορπίω, επιξυόμενον αποκτείνει τον σκορπίον. Εάν δε τις ελλέβορον λευκόν καταπάση, πάλιν ανίστασθαί φασιν.

Απόλυσι δε και βους και πρόβατα και υποζύγια και απλώς παν τετράπουν, εάν εις τα αιδοία τεθή η ρίζα ή τα φύλλα αυθημερόν. Χρήσιμον δε προς σκορπίου πληγήν πινόμενον. ΄Εχει δε το μεν φύλλον όμοιον κυκλαμίνω, την δε ρίζαν, ώσπερ ελέχθη σκορπίω. Φύεται δε ώσπερ η άγρωστις και γόνατα έχει. Φιλεί δε χωρία σκιώδη».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 9, 18, 1-2).

Β) Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (περίπου 7 – 88 μ.Χ.)
1)«Άσπληνος, οι δε σκολοπένδριον, οι δε ημιόνιον, οι δε σπλήνιον, οι δε πτέρυγα καλούσι. Φύλλα έχει σκολοπενδρίω τω θηρίω όμοια, πλείονα από μιάς ρίζης, φυόμενα εν πέτραις και τοίχοις τοις από των κοχλάκων παλισκίοις, άκαυλα, ανανθή, άκαρπα, εντετμημένα ως τα του πολυποδίου, κάτωθεν υπόξανθα και δασέα, άνωθεν δε χλωρά.

Δύναμιν δε έχει τα φύλλα αποζεσθέντα συν όξει και πινόμενα επί ημέρας τεσσαράκοντα σπλήνα τήκειν. Δει δε και καταπλάσσειν τον σπλήνα τοις φύλλοις λείοις συν οίνω.

Βοηθεί και στραγγουρία και λυγμώ και ικτέρω και λίθους τους εν κύστει. Δοκεί δε ατόκιον είναι καθ’ εαυτήν και μετά ημιόνου οπλής περιαπτομένη. Ασελήνου δε νυκτός ή ημέρας ούσης φασί δειν αυτήν ορύσσειν εις ατόκιον».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 3, 134).

2) Πιθανώτατα στο Κετεράχιον το φαρμακευτικόν (Ceterach officinarum) αναφέρεται ο αυτός συγγραφέας, σημειώνοντας τα ακόλουθα :
«Ημιονίτις, οι δε σπλήνιον (καλούσι). Φύλλον ανίησιν όμοιον δρακοντίω, μηνοειδές, ρίζαι δε ύπεισι πολλαί, λεπταί. Ούτε δε καυλόν, ούτε καρπόν, ούτε άνθος φέρει. Φύεται δε εν πετρώδεσι τόποις, γευσαμένω δε πόα στυπτική, συν όξει δε ποθείσα τήκει σπλήνα».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 3, 135 ).

Είναι αξιοσημείωτο, ότι οι αρχαίοι συγγραφείς αναφερόμενοι στο Ασπλήνιον το κετεράχιον υπογραμμίζουν, ότι τούτο στερείται ανθέων και καρπών. Η παρατήρηση αυτή είναι μόνον εν μέρει ορθή.

Διότι, ναι μεν στερείται ανθέων, όπως συνήθως γνωρίζουμε, όμως παράγει άφθονα σπόρια, τα οποία περιέχονται σε «δακτύλιον», ο οποίος σπάζει και βγαίνουν τα σπόρια έξω, όπως ανεφέρθη λεπτομερώς στην αρχή αυτού του κειμένου.

Φαίνεται, ότι το γεγονός αυτό διέφυγε της προσοχής των αρχαίων συγγραφέων, οι οποίοι ήσαν κατά κανόνα πολύ παρατηρητικοί, ακριβείς και μεθοδικοί και μας περιέγραψαν πλήθος φυτών, αναφέροντας συγχρόνως τις φαρμακευτικές αυτών ιδιότητες και τις θεραπευτικές των χρήσεις.

Λαϊκή Ιατρική
Το Ασπλήνιον το κετεράχιον (Asplenium ceterach) ή Κετεράχιον το φαρμακευτικόν (Ceterach officinarum) ή σκορπίδι ή σκοπιδόχορτο ή στοματόχορτο ή στομαχόχορτο ή περδικούλι κλπ. χρησιμοποιείται ευρέως από τη Λαϊκή Ιατρική.

Συνιστάται ως διουρητικό, κατάλληλο προς θεραπεία παθήσεων του ουροποιητικού συστήματος γενικώς (νεφρών – ουροδόχου κύστεως) και θεωρείται ως πολύ αποτελεσματικό σε περιπτώσεις νεφρολιθιάσεως.

Επίσης το αφέψημα αυτού θεωρείται κατάλληλο διά την αντιμετώπιση και την θεραπεία παθήσεων της στοματικής κοιλότητος του ανθρώπου και διαφόρων στομαχικών διαταραχών.

Σημειωτέο, ότι όσον αφορά στη χρήση φαρμακευτικών φυτών γενικώς απαιτείται μεγάλη προσοχή και επακριβής γνώση των φυτών, των φαρμακευτικών και θεραπευτικών ιδιοτήτων αυτών, καθώς και ακριβής δοσολογία.

Πάντοτε δε θα πρέπει να γίνεται κατόπιν συνεννόησης του πάσχοντος με τον Φαρμακοποιό και τον Ιατρό του και υπό την επίβλεψη και την ευθύνη αυτών. Το ίδιο ισχύει και όσον αφορά στη χρήση των φαρμακευτικών σκευασμάτων, τα οποία προμηθεύεται κάποιος από το Φαρμακείο.

Είναι αξιοσημείωτο, ότι μία φαρμακευτική ουσία στην αρμόζουσα περίπτωση και λαμβανόμενη με την σωστή δοσολογία είναι «φάρμακον», που μπορεί να ωφελήσει ή και να σώσει τον ασθενή.

Όμως σε εναντία περίπτωση είναι δυνατόν η ίδια ουσία να αποδειχθεί «φαρμάκι», ήτοι «δηλητήριον» και να προξενήσει μεγάλη βλάβη στον ασθενή ή και να προκαλέσει τον ίδιον τον θάνατον.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, περιοδικό «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ΄ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.
Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνον 2001), σ. 164.
Ευ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).
Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Βotanica. Das Abc der Planzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1998), σ. 308.
R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).