Δρ. Ιωάννης Βολανάκης: Η Βάπτιση του Χριστού και η διαμόρφωση της χριστιανικής εκκλησίας

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Θρησκεία, σύμφωνα με ένα σύντομο, σαφή, απλό και κατανοητό ορισμό, είναι : «Η προσωπική σχέση του εγώ, προς ένα υπέρτατο Εσύ». Παρά την αλματώδη πρόοδο που έχουν πραγματοποιήσει, ειδικότερα κατά τα τελευταία χρόνια, οι διάφορες επιστήμες και η τεχνολογία (πρβλ. «τεχνητή νοημοσύνη» κλπ.), η θρησκεία είναι εκείνη, η οποία δίδει απαντήσεις σε θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα του ανθρώπου, στα οποία δεν μπορεί να δώσει απάντηση, ούτε η επιστήμη, ούτε η φιλοσοφία, αλλά ούτε και η τεχνολογία. Και τούτο διότι η επιστήμη, η φιλοσοφία και η τεχνολογία χρησιμοποιούν ως όργανο τον «ορθόν λόγον» (Ratio), ενώ η θρησκεία στηρίζεται κυρίως στο συναίσθημα.

Από την εμφάνιση του «έμφρονος ανθρώπου (Homo sapiens) επάνω στη γη μέχρι σήμερα, όλες οι μεγάλες και παγκόσμιες θρησκείες έχουν ορίσει ένα τελετουργικό τυπικό εισδοχής (Ritual – Initiation Ritus), σύμφωνα με το οποίο γίνονται επίσημα δεκτά τα νέα μέλη στην ήδη υπάρχουσα και οργανωμένη θρησκεία ή θρησκευτική κοινότητα. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ακόλουθα παραδείγματα :

1) Εβραίοι: Οι Εβραίοι είχαν ορίσει από πολύ παλαιά την περιτομή στα άρρενα μέλη, η οποία ελάμβανε χώραν κατά την ογδόη ημέρα από της γεννήσεως αυτών και η οποία συνεδέετο και με την ονοματοδοσία του νεογέννητου. Στην Παλαιά Διαθήκη γίνεται συχνά αναφορά στο θέμα της περιτομής. «Και παιδίον οκτώ ημερών περιτμηθήσεται υμίν, παν αρσενικόν εις τας γενεάς υμών» (Γέν. ΙΖ΄, 10). Επίσης : « Εν δε τω καιρώ της ημέρας εκείνης περιετμήθη Αβραάμ και Ισμαήλ ο υιός αυτού» (Γέν. ΙΖ΄, 26). Η περιτομή στους Εβραίους συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.

2) Εσσαίοι: Κατά την εποχή του Ιησού Χριστού και παλαιότερα στην έρημο του Ιούδα ή της Ιουδαίας και ειδικότερα στην περιοχή του Κουμράν (Qumran), δυτικά της Νεκράς Θάλασσας, είχαν ιδρυθεί οι θρησκευτικές Κοινότητες των Εσσαίων ή Εσσηνών, για τους οποίους παλαιότερα γνωρίζαμε ελάχιστα. Κατά το έτος 1947 και ύστερα από την τυχαία ανακάλυψη των χειρογράφων του Κιρμπέτ Κουμράν (Khirbet Qumran) ή της Νεκράς Θαλάσσης, οι γνώσεις μας για τους Εσσαίους αυξήθηκαν σημαντικά.

Οι Ιουδαίοι πριν και κατά την εποχή της Καινής Διαθήκης αποτελούντο από τρεις θρησκευτικές ομάδες ή φιλοσοφικές αιρέσεις :

του Φαρισαίους, τους Σαδδουκαίους και τους Εσσαίους. Οι Εσσαίοι ή Εσσηνοί ή Θεραπευτές - η ετυμολογία του ονόματος των οποίων είναι δυσχερής και αμφισβητήσιμος -, αποτελούσαν μία ιδιαίτερη θρησκευτική κοινότητα των Εβραίων, ζούσαν σε ανδρικά μοναστήρια, έφεραν λευκά ενδύματα, εζούσαν ασκητικά, εφήρμοζαν τα ιδεώδη : πενία, παρθενία, υπακοή, έδιδαν μεγάλη σημασία στους θρησκευτικούς καθαρμούς με νερό, είχαν κοινοκτημοσύνη, την εργασία την εξασκούσαν όχι για να πλουτήσουν, αλλά μόνο για να εξασφαλίσουν

τα προς το ζην αναγκαία, προσηύχοντο καθημερινά πριν την ανατολή του ηλίου, ελάμβαναν μέρος σε κοινά ιερά δείπνα, ετηρούσαν μυστικά τα δόγματά των, προκειμένου να μην τα πληροφορηθούν «οι βέβηλοι», εμελετούσαν την Παλαιά Διαθήκη, αλλά παράλληλα είχαν και ιδιαίτερα ιερά βιβλία. Σε καθημερινή βάση τα μέλη της Κοινότητας των Εσσαίων ετελούσαν θρησκευτικούς καθαρμούς, βαπτιζόμενοι σε νερό της δεξαμενής, που υπήρχε στις εγκαταστάσεις της Κοινότητας.

Οι Εσσαίοι ανέμεναν ότι θα έλθει ο Διδάσκαλος της Δικαιοσύνης, ο οποίος θα αποκαταστήσει την τάξη και θα φέρει την ειρήνη στον κόσμο και ότι στο τέλος των ημερών, θα πολεμήσουν οι υιοί του φωτός εναντίον των υιών του σκότους και οι πρώτοι θα νικήσουν τους τελευταίους και τελικά θα επικρατήσει η ισότητα, η δικαιοσύνη και η ειρήνη στην οικουμένη. Υπό ορισμένων ερευνητών υποστηρίζεται, ότι ο Χριστιανισμός πιθανώς επηρεάσθηκε εν μέρει ή εδέχθη επιδράσεις από την διδασκαλία των Εσσαίων.

3) Ισλάμ : Ο Ισλαμισμός έχει δεχθεί από την εμφάνισή του και συνεχίζει να εφαρμόζει μέχρι σήμερα την περιτομή, ως επίσημη τελετουργική πράξη εισδοχής σε αυτόν των νέων αρρένων μελών του. Το Ισλάμ κληρονόμησε την περιτομή από την αρχαία εβραϊκή θρησκεία, από την οποία έχει δεχθεί πολλές επιρροές, τόσο στο θεωρητικό, όσο και στο πρακτικό μέρος της θρησκείας. Φαίνεται ότι η περιτομή αποτελούσε αρχαιότατη τελετουργική πρακτική όλων των σημιτικών φύλων της Μέσης Ανατολής, μάλιστα σε ορισμένα από αυτά εφαρμοζόταν και στα θήλεα μέλη.

Βάπτιση του Ιησού Χριστού
Οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης μεταξύ άλλων εκήρυτταν την μετάνοια και την ηθική προετοιμασία των ανθρώπων, για να δεχθούν τον Μεσσία, τον λυτρωτή του κόσμου. Ο προφήτης Ησαϊας εκήρυττε : «Φωνή βοώντος εν τη ερήμω, ετοιμάσατε την οδόν του Κυρίου, ευθείας ποιείτε τας τρίβους του Θεού ημών» (Ησαϊας Μ΄, 3).
Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη ο Ιωάννης ο Πρόδρομος εκήρυττε τα ίδια: «Φωνή βοώντος εν τη ερήμω, ετοιμάσετε την οδόν του Κυρίου, ευθείας ποιείτε τας τρίβους αυτού» (Ματθ. 3, 3), ήτοι : οι άνθρωποι θα πρέπει να μετανοήσουν και να ετοιμάσουν διά του τρόπου αυτού τον δρόμο, από όπου θα περάσει ο Μεσσίας, για να έλθει στον κόσμο και να φέρει την καθολική λύτρωση των ανθρώπων.

Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος κηρύσσοντας την μετάνοια στην έρημο, εβάπτιζε τους προσερχομένους και μετανοούντας στον Ιορδάνη ποταμό: « Τότε εξεπορεύετο προς αυτόν Ιεροσόλυμα και πάσα η Ιουδαία και πάσα η περίχωρος του Ιορδάνου και εβαπτίζοντο εν τω Ιορδάνη ποταμώ υπ΄ αυτού, εξομολογούμενοι τας αμαρτίας αυτών» (Ματθ. 3, 5-6). Διά του βαπτίσματος αυτού επιστεύετο, ότι ελάμβανε χώρα η συγχώρηση των αμαρτιών αυτών. Συνεπώς το βάπτισμα αυτό ήταν «βάπτισμα μετανοίας».

Στην Καινή Διαθήκη γίνεται λεπτομερής αναφορά στο Βάπτισμα του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό, από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο (Ματθ. 3, 13-17, Μάρκ. 1, 9-11, Λουκ. 3, 21-38 και Ιω. 1, 32-34). Σύμφωνα με τους Ευαγγελιστές το κήρυγμα και η δημόσια εμφάνιση και δράση του Ιησού Χριστού αρχίζουν από την βάπτιση Αυτού και μετά. Κατά την βάπτιση απεκαλύφθη η θεότητα του Ιησού Χριστού :

Ο Θεός πατέρας εμαρτύρησε : «Ούτος εστιν ο υιός μου ο αγαπητός εν ω ηυδόκησα» (Ματθ. 3, 17).
Ο Ιησούς Χριστός ίδρυσε την Χριστιανική Εκκλησία και σύμφωνα με ένα σύντομο, απλό και κατανοητό ορισμό : «Εκκλησία είναι ο Χριστός παρατεινόμενος εις τους αιώνας». Οι πιστεύσαντες και βαπτισθέντες Χριστιανοί αποτελούν τα μέλη του σώματος του Χριστού, δηλαδή της Χριστιανικής Εκκλησίας «και πύλαι άδου ου κατισχύσουσιν αυτοίς» (Ματθ. 16, 18).

Το Μυστήριον του βαπτίσματος
Ως γενέθλιος ημέρα της χριστιανικής εκκλησίας θεωρείται η ημέρα της Πεντηκοστής (Πράξ. Πράξ. 2, 1-42), κατά την οποίαν πολλοί εκ των παρισταμένων επίστευσαν στον Ιησούν Χριστόν και εβαπτίσθησαν. «Οι μεν ουν αποδεξάμενοι τον λόγον αυτού (του Αποστόλου Πέτρου) εβαπτίσθησαν και προσετέθησαν εν τη ημέρα εκείνη ψυχαί ωσεί τρισχίλιαι» (Πράξ. 2, 41).

Είναι αξιοσημείωτο, ότι οι Απόστολοι ως συνεχιστές του έργου του Χριστού επί της γης, ως κύρια αποστολή των εθεώρουν το κήρυγμα τον ευαγγελισμό και την προσέλευση νέων μελών στην Εκκλησία και όχι την τέλεση του βαπτίσματος, το οποίον όμως σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις φαίνεται ότι ετελούσαν.
Ο Απόστολος Παύλος μεταξύ άλλων γράφει : «Ου γαρ απέσταλκέ με ο Χριστός βαπτίζειν, αλλ΄ ευαγγελίζεσθαι» (Α΄ Κορινθ. 1, 17).

Ευθύς εξ αρχής η Εκκλησία όρισε τον Μυστήριο του Βαπτίσματος ως τυπικό της επίσημης εισδοχής των νέων μελών σε αυτήν (Initiation ritus). Ο Ιησούς Χριστός, λίγο πριν από την Ανάληψη Αυτού στους ουρανούς, παρήγγγειλε προς τους Αποστόλους : «Πορευθέντες ουν μαθητεύσατε πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος» ( Ματθ. 28, 19).

Η συμμετοχή στο μυστήριο του βαπτίσματος σημαίνει συμμετοχή στον θάνατον και στην ανάσταση του Χριστού, διά των οποίων επιτυγχάνεται ο ενοφθαλμισμός των πιστών στο «καλλιέλαιον δένδρον» της εκκλησίας και η σωτηρία αυτών.
Αρχικά, εβαπτίζοντο οι ενήλικες, οι οποίοι μετενόησαν και επίστευσαν στο κήρυγμα του Χριστού και των Αποστόλων, η διδασκαλία των οποίων καταγράφεται στο Ευαγγέλιο.

Το βάπτισμα των ενηλίκων ετελείτο «εν ύδατι ζώντι», ήτοι σε τρεχούμενο, καθαρό νερό ποταμού ή ρύακος ή σε λίμνη ή στη θάλασσα. Αργότερα καθιερώθηκε το βάπτισμα των νηπίων («νηπιοβαπτισμός»), επειδή συνέβαινε πολλά παιδιά να αποθνήσκουν αβάπτιστα.

Ως τόπος του Βαπτίσματος ορίσθηκε το Βαπτιστήριον. Πρόκειται για ένα αυτοτελές πρόσκτισμα στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές (4ος-6ος αι. μ. Χ.), το οποίο περιλαμβάνει : τον «προαύλιον» ή «εξώτερον οίκον του βαπτίσματος», τον «εσώτερον οίκον» ή «φωτιστήριον» και το «Χρισμάριον» (Consignatorium).

Στο μέσον του φωτιστηρίου έκειτο η κολυμβήθρα του βαπτίσματος.
Η βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό υπό του Ιωάννου του Προδρόμου απετέλεσε το πρότυπο και το κύριο αίτιο της καθιερώσεως και διατηρήσεως μέχρι σήμερα της τελετουργικής πράξεως του μυστηρίου του βαπτίσματος από όλες ανεξαιρέτως τις Χριστιανικές εκκλησίες. Αργότερα με την διάδοση και επικράτηση του Χριστιανισμού καθιερώθηκε ο νηπιοβαπτισμός και εξέλειπε το βάπτισμα των ενηλίκων.

Η Χριστιανική Ορθόδοξος Εκκλησία διετήρησε μέχρι σήμερα το βάπτισμα των πιστών στην αρχική του μορφή, η Ρωμαιοκαθολική και η ευαγγελική εκκλησία, κυρίως για λόγους κλιματολογικούς (ψύχος) και πρακτικούς αντικατέστησε την αρχική μορφή του βαπτίσματος διά του ραντίσματος, το οποίον όμως διατηρεί την αρχική του μυστηριακή σημασία, ως επίσημος τρόπος εισδοχής των νέων μελών στην Χριστιανική εκκλησία.

5) Η Βάπτιση του Χριστού στη Βυζαντινή Τέχνη
Οι αρχαιότερες παραστάσεις της Βαπτίσεως του Χριστού απαντούν σε ολιγάριθμα παραδείγματα τοιχογραφιών στις κατακόμβες της Ρώμης. Συνήθως εικονίζεται ο Ιησούς ως παιδίον, ιστάμενος γυμνός εντός του Ιορδάνου και δεχόμενος το βάπτισμα από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Πάνω από τον Ιησού παρίσταται ως περιστερά το ΄Αγιον Πνεύμα. Αργότερα απαντούν παραστάσεις της Βαπτίσεως του Ιησού σε σαρκοφάγους, σε έργα μικροτεχνίας και μικρογραφίες χειρογράφων.
Επειδή κατά την περίοδο της Εικονομαχίας (περίπου 718-843 μ. Χ.) κατεστράφησαν κατά το μεγαλύτερο αυτών μέρος οι υπάρχουσες εικόνες, οι προεικονομαχικές απεικονίσεις της Βαπτίσεως του Χριστού είναι ελάχιστες.

Μετά το πέρας της εικονομαχίας και την επικράτηση των εικονοφίλων διαμορφώθηκε ο εικονογραφικός κύκλος του λεγομένου Δωδεκαόρτου, ο οποίος περιλαμβάνει τα βασικότερα γεγονότα από την ζωή του Χριστού και στον οποίον σημαντική θέση κατέχει η παράσταση της Βαπτίσεως του Χριστού.

Ο κύκλος του Δωδεκαόρτου περιλαμβάνει τις εξής παραστάσεις : 1)Ευαγγελισμός Θεοτόκου, 2) Γέννηση του Χριστού, 3) Υπαπαντή, 4) Βάπτιση, 5) Μεταμόρφωση, 6) Έγερση Λαζάρου, 7)Βαϊοφόρος, 8) Σταύρωση, 9) Κάθοδος στον ΄Αδη (Ανάσταση), 10) Κοίμηση Θεοτόκου 11) Ανάληψη Χριστού και 12) Πεντηκοστή.

Στις παλαιότερες σωζόμενες παραστάσεις ο Ιησούς παρίσταται ολόσωμος, όρθιος, μετωπικός, τελείως γυμνός, ιστάμενος εντός του Ιορδάνου ποταμού και δεχόμενος το Βάπτισμα υπό του Ιωάννου του Προδρόμου. Επάνω από τον Ιησού παρίσταται το ΄Αγιον Πνεύμα ως περιστερά.

Αργότερα το γυμνό σώμα του Χριστού καλύπτεται με περίζωμα, ώστε να αποκρύπτεται η αιδώς και η σύνθεση πλουτίζεται με παραπληρωματικά στοιχεία, όπως : δίπλα στον Χριστό παρίστανται δύο ή τρεις ολόσωμοι ΄Αγγελοι «σεβίζοντες», εντός του ύδατος εικονίζεται προσωποποιημένος – σύμφωνα με ελληνιστικά πρότυπα - ο Ιορδάνης ποταμός, στις δύο όχθες του Ιορδάνου παρίστανται κεφαλές δρακόντων, σύμβολα του κακού, το οποίο κατενίκησε ο Χριστός, δίπλα από τον Πρόδρομο εικονίζεται το άκαρπο δένδρο και πλησίον αυτού τοποθετημένος ο πέλεκυς, ο οποίος τελικά θα κόψει το δένδρο αυτό κλπ.

Συμπερασματικά μπορεί να υποστηριχθεί, ότι η Βάπτιση του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό υπό του Ιωάννου του Προδρόμου απετέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί πρότυπο και ουσιαστικό δομικό στοιχείο, το οποίο συνέβαλε και συμβάλλει στην συγκρότηση και διαμόρφωση της Χριστιανικής Εκκλησίας και στην συνέχιση της πορείας της στον ιστορικό χρόνο διά μέσου των αιώνων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :
1) Σάβ. Αγουρίδης, Τα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας και ο Χριστιανισμός (Αθήνα 1999).
2) Βασ. Μιχ. Βέλλας, Οι Εσσαίοι (Αθήναι 1969).

3) Ι. Ηλ. Βολανάκης, Τα παλαιοχριστιανικά βαπτιστήρια της Ελλάδος (Αθήναι 1976).
4) Εγκυκλοπαιδεία «ΝΕΑ ΔΟΜΗ», άρθρον Εσσαίοι, τ. 10 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 107.
5) Γ. Ι. Κονιδάρης, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος, τ. Α΄ (Αθήνα 1954-1960).
6) Β. Στεφανίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία, απ΄ αρχήν μέχρι σήμερον (Αθήναι 1959).
7) Γ. Σωτηρίου, Χριστιανική και Βυζαντινή Αρχαιολογία, τ. Α΄ (Αθήναι 1942).