Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Μηλέα η ήμερος (Malus domestica), κοινώς μηλιά"

Rodiaki NewsRoom

Φαρμακευτικά και αρωματικά φύτα της Ελλάδας

Γράφει o
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Η Μηλέα η ήμερος (Malus domestica), κοινώς μηλιά, είναι δένδρο φυλλοβόλο, ο οποίο ανήκει στη συνομοταξία Αγγειόσπερμα (Magnoliophyta), στην ομοταξία Δικοτυλήδονα (Magnoliopsida), στην τάξη Ροδίδες (Rosales), στην οικογένεια Ροδοειδή (Rosaceae), στο γένος Μηλέα (Malus) και στο είδος η ήμερος (domestica).

Η μηλιά είναι δένδρο γνωστό στον άνθρωπο από την Προϊστορική Εποχή, τόσο στην άγρια, όσο και στην ήμερη μορφή αυτού. Ως χώρα καταγωγής της μηλιάς θεωρείται η περιοχή νότια του Καυκάσου, απ’ όπου με την πάροδο του χρόνου διαδόθηκε σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο. Μετά την ανακάλυψη της Αμερικής (1492) και της Αυστραλίας (περίπου 1606 και εξής) η μηλιά μετεφέρθη και στις ηπείρους αυτές, όπου και καλλιεργείται, μάλιστα οι Η.Π.Α. αποτελούν τη δεύτερη χώρα παραγωγής μήλων σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ την πρώτη θέση κατέχει η Κίνα.

Η μηλιά είναι δένδρο μεγάλων διαστάσεων (ύψους 5,00-10,00 μ.), με πλούσιο ριζικό σύστημα, το οποίο εκτείνεται στα πλάγια και καταλαμβάνει χώρο περίπου διπλάσιο της κόμης αυτού και οι ρίζες του μπορούν να φθάσουν σε βάθος μέχρι και τριών μέτρων. Τα φύλλα της μηλιάς είναι απλά, κατ’ εναλλαγήν διατεταγμένα, ωοειδή, οδοντωτά, βραχύμισχα, με την κάτω επιφάνεια αυτών χνουδωτή. Συνήθως ο μίσχος του φύλλου της μηλιάς στη βάση του φέρει δύο πολύ μικρά φυλλάρια.

Όπως συμβαίνει κατά κανόνα με όλα τα φυτά, αρχικά οι οφθαλμοί είναι ουδέτεροι. Όσο χαμηλότερη είναι η θερμοκρασία του περιβάλλοντος κατά τη διάρκεια του χειμώνα, τόσο περισσότεροι οφθαλμοί, μετατρέπονται σε ανθοφόρους, ενώ οι υπόλοιποι μετατρέπονται σε φυλλοφόρους. Από κάθε μικτό οφθαλμό αναπτύσσονται πέντε άνθη, διατεταγμένα σε ταξιανθία κορύμβου. Αυτά φέρουν πέντε σέπαλα, πέντε πέταλα και είκοσι στήμονες, με κίτρινους ανθήρες και έναν ύπερο, αποτελούμενο από μία ωοθήκη και πέντε στύλους, οι οποίοι συμφύονται σε κοινή βάση.

Ο καρπός είναι ψευδής (ψευδοκάρπιο). Το βρώσιμο μέρος του μήλου αποτελείται από ιστούς, οι οποίοι προέρχονται από την πάχυνση της βάσεως του κάλυκα, της στεφάνης και των στημόνων του άνθους. Τα μήλα έχουν ποικίλο σχήμα, από σφαιρικό έως επίμηκες, έχουν διάφορα χρώματα και σάρκα τραγανή ή αλευρώδη, εύχυμη, γλυκιά, όξινη ή υπόξινη (βλ. ξινόμηλα) και τα σπέρματα έχουν χρώμα καφέ και είναι πολύ αρωματικά.

Κλιματολογικές συνθήκες: Η μηλιά είναι δένδρο κατ’ εξοχήν των ψυχρών και υγρών περιοχών. Απαιτεί δροσερό καλοκαίρι και αντέχει τον χειμώνα σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες, με αποτέλεσμα να καλλιεργείται και στη Σιβηρία.

Έδαφος: Η μηλιά προτιμά εδάφη πεδινά, γόνιμα, βαθιά, καλά στραγγυζόμενα και ασβεστούχα. Φύεται όμως και σε εδάφη ορεινά.

Πολλαπλασιασμός: Η μηλιά πολλαπλασιάζεται, είτε εγγενώς, με σπέρματα, είτε αγενώς με μοσχεύματα. Η άγρια μηλιά εμβολιάζεται. Η μηλιά είναι συγγενής με την αχλαδιά και την κυδωνιά και μπορεί κανείς να εμβολιάσει άγριες αχλαδιές ή κυδωνιές σε μηλιές ή αντιθέτως.

Υπολογίζεται, ότι σήμερα παγκοσμίως υπάρχουν περίπου δύο χιλιάδες ποικιλίες μήλων. Ενδεικτικά αναφέρονται οι επόμενες ποικιλίες του δένδρου της μηλιάς:
1) Μηλέα η ραγοφόρος (Malus baccata)
2) Μηλέα η φαιά (Malus fusca)
3) Μηλέα η ανατολική (Malus orientalis)
4) Μηλέα η προυμνόφυλλος (Malus prunifolia)
5) Μηλέα η νανοφυής (Malus pumila)
6) Μηλέα η δασική (Malus sylvestris)
7) Μηλέα η έκλαμπρος (Malus spectabilis).

Θρεπτική αξία των μήλων
Ένα μήλο μετρίου μεγέθους με τον φλοιό του, περιέχει τα ελξής:
Θερμίδες 81, Υδατάνθρακες 21 γρ., Διαιτητικές ίνες 4 γρ., Ασβέστιο 10 mg, Φωσφόρο 10 mg, Βιταμίνη C 8 mg, Βιταμίνη Α 73 IU, Σίδηρο 0,25 mg, Νάτριον 0,00 mg, Κάλιον 159 mg.

Το μήλο έχει χαμηλή περιεκτικότητα σε θερμίδες και είναι κατάλληλο σε όσους κάνουν δίαιτα. Επίσης είναι καλή πηγή ινών, ειδικά όταν καταναλωθεί μαζί με τον φλοιό του. Περιέχει μόνο ίχνη από Νάτριον και λίπη. Πέραν από τις Βιταμίνες C και Α, περιέχει επίσης φυλλικό οξύ, βιοτίνη και μηλικό οξύ.

Η μηλιά, ως προανεφέρθη, είναι γνωστή και καλλιεργείται από αρχαιοτάτων χρόνων και οι καρπό της, τα μήλα, επροτιμώντο και συνεχίζονται να προτιμώνται ιδιαίτερα από τον άνθρωπο. Αυτά εχρησίμευον ως τροφή και ως φάρμακο, εξ αιτίας των αρωματικών και φαρμακευτικών των ιδιοτήτων.

Χώρες παραγωγής μήλων, κατά σειράν ποσότητας παραγωγής:
Κίνα, Η.Π.Α., Ιράν, Τουρκία, Ρωσσία, Ιταλία, Ινδία, Γαλλία, Χιλή, Αργεντινή.

Κατανάλωση μήλων
Τα μήλα εχρησίμευαν και εξακολουθούν να χρησιμεύον ως τροφή διά τον άνθρωπο. Αυτά καταναλώνονται κατά πολλούς και διαφόρους τρόπους.

Ενδεικτικά αναφέρονται οι επόμενοι:
Ως επιδόρπια μετά το φαγητό, παρασκευάζονται εύγεστες μαρμελάδες, γλυκά κουταλιού, παρασκευάζεται πολτός μήλου (Γερμανικά Apfelmus), παρασκευάζονται εύγεστες και υγιεινές κομπόστες, γίνονται στον φούρνο κατά τον χειμώνα και τρώγονται ζεστά με ζάχαρη και κανέλα, μαγειρεύονται με ορισμένα είδη κρεάτων ή σερβίρονται με κρέατα (π.χ. κοτόπουλο με μήλο), μπαίνουν σε διάφορες σαλάτες κ.λπ.

Τα άνθη της μηλιάς είναι πολύ αρωματικά και από αυτά μπορεί να παρασκευασθεί αφέψημα. Τα μήλα αποξηραίνονται, κατόπιν κονιορτοποιούνται και από τη σκόνη αυτή παρασκευάζεται αφέψημα, το οποίο είναι αρωματικό, εύγεστο και μαλακτικό.
Επίσης από τα μήλα παρασκευάζεται χυμός (Γερμανικά: Apfelsaft), οίνος, ο οποίος αποκαλείται «μηλίτης» και ξίδι, το λεγόμενο «μηλόξιδο». Τα μήλα ύστερα από απόσταξη αυτών, δίδουν οινοπνευματώδες ποτό.

Αρχαία Γραμματεία -Φιλολογικές πηγές
Η μηλιά και τα μήλα αναφέρονται πολλαχώς από την αρχαία, τη μεσαιωνική και νεότερη Γραμματεία. Επειδή δε, τα άνθη και οι καρποί της μηλιάς περιέχουν αρωματικές και φαρμακευτικές ουσίες, γίνεται εκτενής λόγων περί αυτών και στα αρχαία ιατρικά συγγράμματα. Ενδεικτικά παρατίθενται τα ακόλουθα παραδείγματα:

Α) Παλαιά Διαθήκη
1) Στην Παλαιά Διαθήκη γίνεται λόγος για το δένδρο της γνώσεως του καλού και του κακού (Γέν. Β’, 9), ο καρπός του οποίου ήταν απαγορευμένος για τους Πρωτοπλάστους Αδάμ και Εύα Γέν. Β’, 17). Παρά ταύτα, εκείνοι έφαγαν από αυτόν, παραβαίνοντες την εντολή του Θεού (Γέν. Γ’, 1-7), γι’ αυτό και εξεδιώχθησαν από τον Παράδεισο (Γέν. Γ’, 23-24). Αν και δεν υπάρχει σαφής αναφορά, τι είδους δένδρο ήταν εκείνο, από πολύ ενωρίς το δένδρο της γνώσεως εταυτίσθηκε με τη μηλιά και ο απαγορευμένος καρπός του με το μήλο και έτσι συνήθως αποδίδεται στην τέχνη.
2) «Μήλον χρυσούν εν ορμίσκω σαρδίω». (Παροιμίαι ΚΕ’, 11).
3) «Ως μήλον εν τοις ξύλοις του δρυμού». (Άσμα Άσμάτων Β’, 3).
4) «Ροά και φοίνιξ και μήλον…εξηράνθησαν». (Ιωήλ Ά, 12).
5) «Οσμή ρινός σου ως μήλα». (Άσμα Ασματων Ζ’, 8).-

Β) Αρχαία ελληνική Μυθολογία
Κατά την «Κρίση του Πάριδος», οι τρεις θεές, ‘Ηρα, Αθηνά και Αφροδίτη, διεκδικούν το χρυσό μήλον, το οποίον φέρει ο Πάρις, με την επιγραφή «τη καλλίστη». Αυτό τελικά ο Πάρις το δίδει στην Αφροδίτη και εκείνη του υπόσχεται την ωραία Ελένη.

Γ) Όμηρος
1) Σύμφωνα με την Οδύσσεια, όταν ο Οδυσσέας έφθασε στη νήσο των Φαιάκων (Κέρκυρα) και εφιλοξενήθηκε από τον βασιλέα της νήσου Αλκίνοο και την οικογένειά του, ανάμεσα στα άλλα εντυπωσιάσθηκε ιδιαίτερα από τους βασιλικούς κήπους, όπου μεταξύ άλλων εφύοντο και ωραιότατα δένδρα μηλιάς.
«’Ογχναι και ροιαί και μηλέαι αγλαόκαρποι,συκέαι τε γλυκεραί και ελαίαι τηλεθόωσαι». (Όμηρος, Οδύσσεια η, 115-116). ‘Ητοι:
«Εκεί αχλαδιές, μηλιές χρυσόκαρπες, ρογδιές φυλλομανούνε,
εκεί συκιές γλυκές κι ολόχλωρες ελιές θωρείς ολούθε».
(Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη – Ι. Κακριδή, Αθήνα 1976, σ. 97)

2) Ο Οδυσσέας αφού επέστρεψε στην Ιθάκη και συνάντησε τον πατέρα του Λαέρτη, ανάμεσα στα άλλα του είπε:
«Όγχνας μοι δώκας τρισκαίδεκα και δέκα μηλέας,
συκέας τεσσαράκοντα, όρχους δε μοι ένδ’ ονόμηνας». (‘Ομηρος, Οδύσσεια η, 340-341)

Δ) Θεόφραστος ο Ερέσιος
«Ου μονοστέλεχες δ’ αν δόξειεν, ουδ’ η μηλέα, ουδ’ η ροιά, ουδ’ η άπιος είναι, ουδ’ ουδόλως όσα παραβλαστητικά από των ριζών, αλλά τη αγωγή τοιαύτα παραιρουμένων των άλλων. ‘Ενια δε καθ’ εώσι πολυτελέχη διά λεπτότητα, καθάπερ ρόαν, μηλέαν». (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 1, 3, 3).

Ε) Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή ο Αναζαρβεύς
1) «Μηλέας πάσης τα φύλλα και τα άνθη και οι βλαστοί στύφουσι, μάλιστα δε της κυδωνίας. Και ο καρπός ένωμος μεν στυπτικός καθέστηκε, πεπανθείς δε ουχ ομοίως. Τα δε του έαρος ακμάζοντα μήλα χολοποιά, άθετα τω νευρώδει παντί, εμπνευματούντα». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής Ι, 115).

2) «20. Ο μεν ουν κυδωνίτης «οίνος», ον ένιοι μηλίτην καλούσι, σκευάζεται ούτως: Μήλων κυδωνίων εξελών το σπέρμα και τεμών ως γογγυλίδα, εις μετρητήν γλεύκους χάλασον μνας ιβ’, προς ημέρας λ’. Είτα διυλίσας απόθου. Σκευάζεται δε και άλλως: δει εκθλίψαντες μετά το κόψαι τα κυδώνια του χυλού μείξαι τοις ιβ’ ξέσταις ξέστην ένα μέλιτος και αποτίθεσθαι. ‘Εστι δε στυπτικός, ευστόμαχος, δυσεντερίαις αρμόζων, ηπατικοίς, νεφριτικοίς, δυσουρούσιν». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής V, 20).

3) «21.Και μηλόμελι δε, ο και κυδωνόμελι ονομάζεται, σκευάζεται μήλων κυδωνίων εξαιρεθέντων τα σπέρματα και εμβληθέντων εις μέλι ως ότι πλείστον, ώστε ενεσφηνώσθαι. Γίνεται δε προσηνές μετ’ ενιαυτόν, οινομέλιτι εοικός, αρμόζον προς α και η προ αυτού σκευασία». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής V, 21).

Λαϊκή Ιατρική
«Εις λιχήνας και εις λέπραν.
Εις λέπραν.
Ελέας δάκρυον και μηλέας φλούδαν καύσον, ένοσον με ξύδι, άλειφε «τον πάσχοντα και αυτός ιαθήσεται». (Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα, Ρέθυμνο 2001, σ. 124).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ’ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.
Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2000).
Αγ. Λάνδος, Γεωπονικόν (Αθήναι, αν. χρ. εκδόσεως).
Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).
Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).
Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).
Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).