Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Καστανέα η εδώδιμος (Castanea sativa), κοινώς καστανιά

Rodiaki NewsRoom

Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας

Γράφει o Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος έφορος αρχαιοτήτων

Η Καστανέα η εδώδιμος (Castanea sativa), κοινώς καστανιά, είναι φυτό, το οποίον ανήκει στη συνομοταξία των Αγγειοσπέρμων (Magnoliophyta), την ομοταξία των Δικοτυληδόνων (Magnoliopsita), την τάξη των Φηγωδών (Fagales), την οικογένεια Φηγοειδή (Fagaceae) και στο γένος Καστανέα (Castanea).

Πρόκειται για δένδρο μεγάλων διαστάσεων (φθάνει σε ύψος 20 - 30 μ.), το οποίο είναι αιωνόβιο, ζει 400-500 έτη και φύεται στις εύκρατες χώρες του βορείου ημισφαιρίου της γης.

Στην Ελλάδα, η καστανιά απαντά ως αυτοφυές δένδρο και σχηματίζει ολόκληρα δάση, σε πολλές περιοχές και ειδικότερα στο Πήλιο, την Κρήτη, τη χερσόνησο του Άθωνος (Άγιον Όρος) κ.λπ. Συνήθως φύεται σε υψόμετρο 400-700 μ.

Απολιθώματα της Τριτογενούς Περιόδου (66 έως 2,6 εκατομμύρια έτη πριν από μας) φανερώνουν, ότι η καστανιά ήταν ήδη εξαπλωμένη στις αρκτικές χώρες κατά την περίοδο αυτή, καθώς επίσης σε περιοχές της σημερινής Ευρώπης και της Αμερικής.

Η Καστανέα η εδώδιμος (Castanea sativa), κοινώς καστανιά ήταν ήδη γνωστή στην αρχαία Ελλάδα, όπως μαρτυρούν μεταξύ άλλων και οι σχετικές αναφορές από τον Θεόφραστο τον Ερέσιο (371 – 287 π. Χ.) και τον Διοσκουρίδη τον Πεδάνιο ή Αναζαρβέα (7 - 88 μ. Χ. περίπου) και άλλους. Συνήθως έφερε την ονομασία Διοσβάλανος, ήτοι: «τα βελάνια του Δία».

Η καστανιά είναι δένδρο φυλλοβόλο, με κόμη ευρεία, συμπαγή, πολύκλαδη και πυκνόφυλλη. Φέρει φύλλα απλά, μεγάλα, λογχοειδή, οξύληκτα, οδοντωτά (μήκους 0,10-0,25 μ. και πλάτους 0,03-0,06 μ.). Η επάνω επιφάνεια αυτών έχει χρώμα βαθυπράσινο, ενώ η κάτω επιφάνεια έχει χρώμα ανοικτό πράσινο και φέρει τρίχωμα στα νεαρά φύλλα.

Τα άνθη του δένδρου αυτού είναι μονογενή, δηλαδή άρρενα ή θήλεα και αναδίδουν ένα ελαφρό χαρακτηριστικό άρωμα. Αυτά είναι μελιττογόνα. Τα άρρενα άνθη εμφανίζονται σε επιμήκεις, λεπτές, όρθιες, κυλινδρικού σχήματος ταξιανθίες, τύπου ιούλου και το περιάνθιον αυτών αποτελείται από 5-6 συμφυή τμήματα και περιλαμβάνει 8-15 στήμονες.

Τα θήλεα άνθη, συνήθως ανά τρία (3), βρίσκονται μέσα σε ένα ακανθωτό περίβλημα και εκφύονται στην βάση των αρρένων ιούλων. Το περιάνθιον των θηλέων ανθέων είναι σωληνοειδές και αποτελείται από 5-8 τμήματα συμφυή και η ωοθήκη είναι συνήθως εξάχωρη.

Η άνθιση των δένδρων της καστανιάς λαμβάνει χώραν από τα μέσα του Μαϊου έως τα μέσα του Ιουλίου. Τα άνθη της Καστανέας της εδώδιμου φέρουν ένα κίτρινο, λαμπερό χρώμα, ενώ τα άνθη της άγριας Καστανέας της δασικής φέρουν ένα πορφυροειδές ανοικτό χρώμα.

Οι καρποί, τα γνωστά κάστανα, είναι κάρυα, ημισφαιρικά ή τριγωνικά και βρίσκονται συνήθως ανά 1-3, μέσα σε ένα αγκαθωτό ή αχινόμορφο κύπελλο, το οποίο θραύεται κατά την ωρίμανση αυτών.

Το περικάρπιο είναι καστανόχρωμο, δερματώδες, εξωτερικά λείο και εσωτερικά τριχωτό. Το σπέρμα, με επιφάνεια βαθιά αυλακωτή, καλύπτεται σε όλες τις πτυχώσεις αυτού από το περισπέρμιο, το οποίο φέρει χαρακτηριστική στυφή γεύση. Οι καρποί ωριμάζουν κατά τον μήνα Οκτώβριο του ιδίου έτους της ανθοφορίας.

Τα κάστανα περιέχουν: άμυλο 30-34%, σάκχαρο 32,5%, πρωτεϊνες 8-11%, νερό 23-30% και σε μικρές ποσότητες λιπαρές ουσίες, άλατα και κυτταρίνη. Τα κάστανα καταναλώνονται, είτε ψητά, ιδία κατά την διάρκεια του χειμώνα – ο καστανάς αποτελεί παραδοσιακό επάγγελμα, ο οποίος κατά τους χειμερινούς μήνες ψήνει τα κάστανα στην φουφού και τα διαθέτει στους περαστικούς, είτε βραστά.

Επίσης μαγειρεύονται με κρέας. Η ψητή γαλοπούλα, το παραδοσιακό φαγητό της ημέρας των Χριστουγέννων, γεμίζεται με ρύζι, σταφίδες κάστανα κ.λπ. Επίσης, με τα κάστανα παρασκευάζονται διάφορα νοστιμότατα γλυκά: σακχαρόπηκτα, μαρμελάδες κ.λπ.

Ακόμη από τα κάστανα παρασκευάζεται αλεύρι, το οποίο αναμειγνύεται με αλεύρι από σιτάρι ή άλλα δημητριακά και παράγεται άριστης ποιότητας και πολύ εύγεστο ψωμί.

Το ξύλο της καστανιάς περιέχει πολλές τανίνες και άλλες δεψικές ουσίες, οι οποίες είναι χρήσιμες στην βυρσοδεψία. Ακόμη, το ξύλο χρησιμοποιείται για την παρασκευή οικοδομικής ξυλείας, βαρελιών, επίπλων κ.λπ.

Επίσης πολύτιμο θεωρείται το καστανόχωμα, το οποίο προέρχεται από τη σήψη του εσωτερικού των γέρικων δένδρων της καστανιάς και από την σήψη ξηρών ξύλων αυτής και χρησιμοποιείται στην κηπουρική και την ανθοκομία.

Ο πολλαπλασιασμός του δένδρου της καστανιάς γίνεται συνήθως με φύτευση των καρπών σε φυτώρια, από όπου, όταν κάπως αναπτυχθούν τα δενδρύλλια, μεταφυτεύονται στη μόνιμη αυτών θέση.

Ανάλογα, εάν τα δένδρα προορίζονται για καρποφορία ή για ξυλεία, τηρούνται και οι μεταξύ αυτών προβλεπόμενες αποστάσεις. Επίσης συχνά άγριες καστανιές εμβολιάζονται και μετατρέπονται σε ήμερες.

Η καστανιά ευδοκιμεί σε εδάφη, τα οποία κείνται σε υψόμετρο άνω των 400 μ. περίπου και είναι βαθιά, νωπά, χαλαρά, καλά στραγγιζόμενα, πλούσια σε άργιλο, χούμο, κάλιο και φωσφόρο. Ασβεστούχα εδάφη είναι ακατάλληλα για το δένδρο αυτό.

Στην Ελλάδα φύονται μεταξύ άλλων και τα επόμενα είδη καστανιάς:
1) Καστανέα η εδώδιμος, ποικ. δασική (Castanea sativa, var. sylvestris), αγριοκαστανιά, με μικρό και στυφή καρπό.
2) Καστανέα η εδώδιμος, ποικ. οικιακή (Castanea sativa, var. domestica), με μεγαλύτερου μεγέθους και εδώδιμο καρπό. Άλλα είδη καστανιάς είναι:

1) Καστανέα η οδοντωτή (Castanea dentata), αμερικανικής προελεύσεως.
2) Καστανέα η πριονωτή (Castanea crenata), ιαπωνικής προελεύσεως.

3) Καστανέα η μικρά (Castanea pumila).
4) Καστανέα η αλνόφυλλος (castanea alnifolius).

5) Καστανέα η απαλοτάτη (Castanea mollissima), κινέζικης προελεύσεως.
6) Καστανέα η βιλμορινιάνειος (Castanea vilmorinianina).

Η Καστανέα η εδώδιμος (Castanea sativa) καλλιεργείται, αφ΄ ενός μεν για τα κάστανα, τους εδώδιμους καρπούς της, οι οποίοι είναι πλούσιοι σε άμυλο και αφ΄ ετέρου για το ξύλο της, το οποίο είναι χρήσιμο για την ξυλεία. Επίσης η καστανιά χρησιμοποιείται ως καλλωπιστικό δένδρο και φυτεύεται σε κήπους, πάρκα και στις άκρες δρόμων.

Φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήσεις
1) Ο φλοιός της καστανιάς είναι πλούσιος σε δεψικές ουσίες και γι΄ αυτό πολλαχώς χρήσιμος.
2) Τα φύλλα της καστανιάς και οι άρρενες ταξιανθίες αυτής έχουν χρήσιμες φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήσεις.

Αρχαία Γραμματεία:
Α) Θεόφραστος
«Η δε ρίζα του λωτού καλείται μεν κόρσιον, εστί δε στρογγύλη, το μέγεθος ηλίκον μήλον Κυδώνιον. Φλοιός δε περίκειται περί αυτήν μέλας εμφερής τω κασταναϊκώ καρύω».
(Θεόφραστος, Περί φυτών
ιστορίας IV, VIII, 11).

Β) Διοσκουρίδης
«Αι δε Σαρδιαναί βάλανοι, ας τινες λόπιμα ή καστανίας ή μότα ή Διός βαλάνους καλούσι, στύφουσι και αυταί, των ομοίων τε εισι δραστικαί και μάλιστα ο μεταξύ της σαρκός και του λέπους φλοιός. Η δε σαρξ και τοις εφήμερον πεπωκόσιν αρμόζει».
(Διοσκουρίδης,
Περί ύλης ιατρικής Ι, 106, 3).

Λαϊκή Ιατρική
«Διά τα Κάστανα. Τόσον τα ήμερα, ωσάν και τα άγρια, είναι θερμά… και στυπτικά… παρακινούσι το σκάνδαλον της σαρκός (ήτοι, είναι αφροδισιακά)… Κάστανα κοπανισμένα με άλας και μέλι ιατρεύουσι το δάγκωμα σκύλου, τα τρώγουν με το μέλι οπτά εις τους άνθρακας και οι χολερικοί με πιπέρι και άλας ή πολλήν ζάχαριν».
(Μοναχού Αγαπίου του Κρητός, Γεωπονικόν, Αθήναι, αν. χρ. εκδ., σ. 79).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, περιοδικό «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ΄ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.

Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2000).

Αγ. Λάνδος, Γεωπονικόν (Αθήναι, αν. χρ. εκδόσεως).

Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).

Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).

Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).

Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).

Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).