Πάνος Βενέρης: Στον... ΚΟυΒΑ της ιστορίας

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o Πάνος Βενέρης
Αρχιτέκτων

Μέσα στον (έστω και υποτυπώδη) δημόσιο διάλογο που αναπτύσσεται για τη Νέα Μαρίνα Ρόδου, συμπεριλαμβάνεται (άλλοτε ως άλλοθι που εξαγνίζει τον επιχειρούμενο υπερμεγέθη σχεδιασμό και άλλοτε ως πραγματική έγνοια για μια εγκαταλειμμένη περιοχή), το «βομβαρδισμένο» τοπίο της πρώην βιομηχανικής περιοχής «Κόβα» που γειτνιάζει άμεσα με αυτή.

Ας δούμε όμως συνοπτικά τι συμβαίνει με την περιοχή αυτή:
Ο «ολιστικός» αναπτυξιακός σχεδιασμός κατά τη διάρκεια της Ιταλικής Κατοχής του νησιού και ιδίως κατά τις δεκαετίες ’20 – ’30, συμπεριελάμβανε και τους τρεις παραγωγικούς τομείς (Πρωτογενή – γεωργία, Δευτερογενή – βιομηχανία, βιοτεχνία και Τριτογενή – υπηρεσίες, τουρισμό).

Έτσι, όσον αφορά στη βιομηχανική ανάπτυξη, την περίοδο εκείνη σημειώνεται ένα είδος «έκρηξης». Οι κτηριακές εγκαταστάσεις που στέγασαν την παραγωγική διαδικασία βασίστηκαν σε μελέτες του τμήματος Δημοσίων Έργων και πολλές φορές έφεραν την υπογραφή διάσημων αρχιτεκτόνων.

Στη Ρόδο, ο κύριος όγκος των κτηρίων αυτών χωροθετήθηκε από το “piano regolatore” του 1926, εντός πόλης, στο ανατολικό της άκρο (παραθαλάσσια περιοχή «Κόβα» που εκτείνεται από το λιμάνι της «Ακαντιάς» μέχρι το «Ζέφυρος»), ενώ διάσπαρτα κτήρια χωροθετήθηκαν και σε άλλα σημεία εντός και εκτός πόλης.

Η βιομηχανική ζώνη συμπεριελάμβανε (εκτός από τα βιομηχανικά κτήρια) και άλλες υποστηρικτικές εξυπηρετήσεις όπως τράπεζες, αποθήκες κ.λπ. Στο νησί κατασκευάστηκαν συνολικά 18 βιομηχανικά κτήρια, τα μισά εκ των οποίων στην εν λόγω περιοχή.

Κύριες βιομηχανικές δραστηριότητες η ελαιουργία, η σαπωνοποιεία, η ταπητουργία, η οινοπνευματοποιία, η κεραμουργεία, η αλευροβιομηχανία, η επεξεργασία καπνού κ.λπ.

Κατά την πρώτη περίοδο της ενσωμάτωσης, καταβλήθηκε προσπάθεια αναδιοργάνωσης και κυρίως ένταξης των Ιταλικών βιομηχανιών στις νέες συνθήκες με αντίστοιχη εκκαθάριση (η Καπνοβιομηχανία ΤΕΜΙ περιήλθε στο Ελληνικό Δημόσιο, η κεραμουργία SAICA περιήλθε σε ντόπιους επιχειρηματίες, η CAIR περιήλθε στην Ένωση Γεωργικών Συνεταιρισμών, ο αλευρόμυλος SAMICA περιήλθε σε ιδιώτες κ.λπ). Έγινε επίσης προσπάθεια ανασύνταξης των βιομηχανιών που κατά την Ιταλική Κατοχή ανήκαν σε ελληνικά χέρια και συρρικνώθηκαν λόγω των επαχθών φορολογικών μέτρων που είχε επιβάλει το καθεστώς (οι επιχειρήσεις αυτές ήταν στον κλάδο της σαπωνοποιίας, παγοποιίας, οινοπνευματοποιίας, αρωματοποιίας, βυρσοδεψίας, ξυλουργίας, ζαχαρωδών προϊόντων). Δημιουργήθηκε παράλληλα πληθώρα βιοτεχνικών και οικοτεχνικών μονάδων σε πολλούς κλάδους.

Κατά τη δεκαετία του ‘80 παρατηρούμε συρρίκνωση τής μέχρι τότε μεταποιητικής δραστηριότητας (βιομηχανία – βιοτεχνία) σε ποσοστό 46% και διόγκωση του τομέα των κατασκευών σε ποσοστό 47% (ενώ η αντίστοιχη αύξηση στη χώρα ήταν της τάξης του 22,1%) λόγω της μεταστροφής του παραγωγικού μοντέλου (Πηγή: Μιλτιάδης Λογοθέτης).

Έτσι, διακρίνεται μια σαφής μεταστροφή γενικότερα του μεταποιητικού τομέα από τον κλάδο της κλασικής βιομηχανικής – βιοτεχνικής παραγωγής στον κλάδο των κατασκευών και ό,τι σε επίπεδο παραγωγής σχετίζεται με αυτόν.

Σταδιακά, οι παλιές βιομηχανικές μονάδες που παρήγαγαν ακόμη και εξαγώγιμα προϊόντα, έπαψαν να λειτουργούν (είναι η περίοδος της πλήρους αποβιομηχάνισης) με αποτέλεσμα ν’ αυξηθούν οι εισαγωγές ακόμη και σε είδη απαραίτητα για την τουριστική ανάπτυξη (όπως οι επιπλώσεις ξενοδοχείων κ.λπ.).

Η οικονομία του νησιού αναπτύσσεται έκτοτε «μονόπαντα», αφού ο Τριτογενής Τομέας διογκώνεται υπέρμετρα και οι υπόλοιποι δύο σχεδόν εξανεμίζονται ή μετατρέπονται σε οικογενειακού τύπου δραστηριότητες.

Έτσι, η πρώην βιομηχανική ζώνη «Κόβα» εγκαταλείπεται στη μοίρα της και το κτηριακό της απόθεμα άρχισε σταδιακά να «στοιχειώνει» και ν’ απαξιώνεται, σε αντίθεση με άλλες περιοχές της χώρας (βλ. Βόλος, Αθήνα, Ηράκλειο, Γιάννενα κ.λπ.) που αξιοποιώντας θεσμικά «εργαλεία» συνέταξαν προγράμματα αναπλάσεων και επανάχρησης του βιομηχανικού κτηριακού αποθέματος αξιοποιώντας σε μεγάλο βαθμό τις μνήμες του παρελθόντος εντάσσοντάς τις σε νέες χρήσεις.

Διαπιστώνοντας την κατάσταση αυτή, το 2008, τρεις φορείς του τόπου το ΤΕΕ Δωδ/σου, το Επιμελητήριο Δωδ/σου και η Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Δωδ/σου (ΤΕΔΚ), συνδιοργάνωσαν στη Ρόδο ένα από τα μεγαλύτερα συνέδρια που έγιναν ποτέ στη χώρα με θέμα τη βιομηχανική κληρονομιά.

Ιδιαίτερη αναφορά έγινε στη βιομηχανική ζώνη «Κόβα» και στο πολιτιστικό περιεχόμενο της περιοχής αυτής, παρουσιάζοντας μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα από όλες τις χρονικές περιόδους.

Ανακλήθηκαν μνήμες από βιομηχανίες που σήμερα τα κτήριά τους δεν υφίστανται πλέον αλλά και παραδοσιακά επαγγέλματα που συρρικνώνονται και εγκαταλείπονται, όπως οι τεχνίτες καραβομαραγκοί.

Για τον νομό μας, έστω και με σημαντική καθυστέρηση, το συνέδριο αυτό απετέλεσε την απαρχή ενός δημόσιου διαλόγου.

Επί τρεις συνεχείς ημέρες, εκπρόσωποι φορέων ανέπτυξαν τις θέσεις τους και τα προγραμματισμένα σχέδια για την περιοχή «Κόβα» αλλά και για άλλες περιοχές και αναλύθηκαν οι σύγχρονες τάσεις στον χώρο της βιομηχανίας και της τοπικής αγοράς.

Ακόμη, παρουσιάσθηκαν διπλωματικές εργασίες προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών πολυτεχνικών σχολών σε θέματα που αφορούν κυρίως στην περιοχή «Κόβα».

Τέλος, καθηγητές πολυτεχνικών ιδρυμάτων της χώρας, εκπρόσωποι του ελληνικού τμήματος TICCIH (Διεθνής Επιτροπή για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς), του ΥΠ.ΠΟ και διακεκριμένοι εισηγητές, παρουσίασαν παραδείγματα αποβιομηχάνισης περιοχών και επανάχρησης βιομηχανικών κτηρίων τόσο στον ελλαδικό όσο και στον διεθνή χώρο.

Συνοψίζοντας, το συνέδριο αυτό προκάλεσε γόνιμες αντιδράσεις και διεκδίκησε άμεσες δράσεις.
Όλα τα παραπάνω συμπεριλαμβάνονται σε έναν τόμο 335 σελίδων που εκδόθηκε από το ΤΕΕ τμ. Δωδ/σου, το Επιμελητήριο Δωδ/σου και την ΤΕΔΚ Δωδ/σου τον Νοέμβριο του 2009.

Ο τόμος αυτός συμπεριλαμβάνει τις εισηγήσεις 52 εισηγητών και παράλληλα αποτελεί μια πλούσια βιβλιογραφική «βάση δεδομένων» με σπάνιο και ανέκδοτο υλικό, παρακαταθήκη για τον τόπο.

Είναι μια από τις δράσεις που συνέπεσαν με τη θητεία μου ως πρ. του ΤΕΕ Δωδ/σου για την οποία ακόμα νιώθω υπερήφανος, που ξεκίνησε από μια ιδέα – πρόταση δύο εξειδικευμένων αρχιτεκτόνων, της Νατάσας Μαργιέ και της Φωτεινής Χαλβατζή, γιατί μερικές φορές πρέπει να λέμε και ονόματα.

Επιπρόσθετα, συγκροτήθηκε από το ΤΕΕ ομάδα εργασίας με στόχο όχι μόνο τη καταγραφή – καταλογοποίηση - μελέτη των εν λόγω κτηρίων, αλλά και ένα συνολικό σχέδιο διαχείρισης για την αξιοποίηση τους (προτάσεις επανάχρησης μεμονωμένων κτηρίων και συνόλων – υπερτοπικό δίκτυο επισκέψιμων βιομηχανικών τόπων κ.λπ.) σε συνεργασία με εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας (ΕΜΠ κ.λπ.) καθώς και τοπικούς φορείς (Τ.Α., Υπηρεσία Νεότερων Μνημείων κλπ). Έστω και με καθυστέρηση, το πολύ μεγάλο αυτό έργο αυτό βρίσκεται στα τελειώματά του.

Ήρθε επομένως η ώρα να σκύψουμε πραγματικά στα προβλήματα της ανατολικής πλευράς της πόλης, όχι με λύσεις αποσπασματικές αλλά με ένα συνολικό σχεδιασμό, ενταγμένο σε ενιαία λογική και κατευθύνσεις ανάπτυξης σε συνέργεια με την υπόλοιπη πόλη. Σκέψεις, ιδέες, προτάσεις υπάρχουν πολλές που ουδέποτε όμως αξιοποιήθηκαν όπως θα έπρεπε.

Ας αξιοποιήσουμε επομένως το αξιόλογο επιστημονικό δυναμικό του τόπου, αφού πρώτα κατοχυρώσουμε θεσμικά τις ολιστικού τύπου κατευθύνσεις ανάπτυξης της πόλης αλλά και του νησιού σε αντιδιαστολή με τη μέχρι τώρα επικρατούσα αποσπασματική λογική. Εργαλείο προς τον σκοπό αυτό είναι το Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο νήσου Ρόδου που χρηματοδοτείται από το ΥΠΕΝ μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης, η εκπόνηση του οποίου βρίσκεται σε εξέλιξη και για το οποίο οι θεσμικοί φορείς του τόπου και κυρίως ο δήμος, πρέπει να έχουν κυρίαρχο ρόλο και ξεκάθαρες ιδέες – προτάσεις.

Δεν ξέρω τι μπορεί να περισωθεί - αξιοποιηθεί από την πρώην βιομηχανική περιοχή «Κόβα» αφού η πλειονότητα των εγκαταστάσεων εκεί είναι σε μορφή «ετοιμόρροπου».

Σίγουρα πάντως υπάρχουν δύο εμβληματικά κτήρια που πρέπει να διατηρηθούν - αξιοποιηθούν. Τα ιταλικά Σφαγεία και το παλαιό εργοστάσιο της ΔΕΗ.

Θα ήταν ερασιτεχνικό εκ μέρους μου να κάνω πρόχειρες προτάσεις. Ο δήμος είναι ο φορέας που πρέπει να μελετήσει ειδικά την περιοχή αυτή, το ιδιοκτησιακό της καθεστώς και τις προοπτικές ανάπτυξης, αξιοποιώντας όλες τις «εισροές» που απλόχερα προσέφεραν ή προσφέρουν οι λοιποί φορείς (όπως η παραπάνω που περιέγραψα) και να προσδιορίσει την ανάλογη πρόταση που θα χρησιμεύσει και ως εισροή στο υπό εκπόνηση ΤΠΣ αλλά και ως απαρχή δράσεων για το ανατολικό μέτωπο της πόλης ακολουθώντας τις αρχές της «βιώσιμης ανάπτυξης», έννοια που δεν είναι «μαϊντανός» όπως πολλοί νομίζουν, αλλά συγκεκριμένες, σύγχρονες πρακτικές – δράσεις που εφαρμόζονται σε όλο τον «πολιτισμένο» κόσμο, προς όφελος του πολίτη.

Έτσι, η περιοχή «Κόβα», μπορεί επί τέλους να βγει από τον... «κουβά» και να αποτελέσει μια μεγάλη αναπτυξιακή ενότητα της ιστορικής μας πόλης.