Aγαπητός Ξάνθης: Ένα μελέτημα για την ιστορία και τις «μεταμορφώσεις» της Ακρόπολής μας

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Αγαπητός Ξάνθης*
Αρχιτέκτονας

Είναι κάποια βιβλία που «μυρίζουν» ιστορία και ταυτόχρονα προσφέρουν το άρωμα της ελληνικής και διεθνούς μεγαλοπρέπειας.

Σε ακολουθία αυτού για την Ελλάδα, τη χώρα της δημοκρατίας και του λόγου, ύψιστο σύμβολο είναι το κτηριακό σύνολο της Ακρόπολης. Το εκδοθέν επιστημονικό μελέτημα από την Ένωση Φίλων Ακροπόλεως, με επιμέλεια της κας Φανής Μαλλουχού-Τufano, Δρ. της Αρχαιολογίας με εξειδίκευση στην αναστήλωση μνημείων, 2023, με την ευγενική υποστήριξη των κου Γεωργίου Σαββαΐδη-κας Μαρίας Σαββαΐδη-Πολύζου, του Ιδρύματος Ι.Φ. Κωστόπουλου και με την ανάλογη καλλιτεχνική επιμέλεια Ο. Σημαιοφορίδου, αποτελεί ένα σπουδαίο εγχειρίδιο πλήρων στοιχείων ανάγνωσης και τεκμηρίωσης για το μνημείο της Ακρόπολης.

Ο τίτλος του άλμπουμ «ΑΠΟ ΚΑΣΤΡΟ ΣΕ ΜΝΗΜΕΙΟ-μεταμορφώσεις της Ακρόπολης από τον 19ο αιώνα στον 21ο αιώνα», μαρτυράει την εξέλιξη αυτού του παγκόσμιου συμβολικού Κτίσματος από ίδρυσης του ελληνικού κράτους στις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα. Αποτυπώνει, σημειώνει, καταγραφεί, αναδεικνύει, φωτογραφίζει έργα και πρόσωπα που έχουν ταυτιστεί με το Μνημείο στο βάθος του χρόνου.

Ο πρόλογος του προέδρου, κου Γεωργίου Σαββαΐδη της Ένωσης Φίλων της Ακροπόλεως, πρέσβη ε.τ, βάζει τον αναγνώστη αμέσως στο κέλυφος του πονήματος των πέντε (5) κεφαλαίων με τον επίλογο να συνοψίζει τις κυριότερες διαπιστώσεις σχετικά με την αέναη «μεταμόρφωση» της Ακρόπολης. Το βιβλίο απευθύνεται στους πάντες, είναι ευανάγνωστο εμπλουτισμένο από σειρά φωτογραφικής τεκμηρίωσης και διανθισμένο από ειδικές αναφορές πάνω σε επιστημονικές αρχιτεκτονικές και αναστηλωτικές καινοτομίες που αποτελούν ακόμη και σήμερα παγκόσμια πρότυπα παρεμβάσεις.

Στον πρόλογο του κου Σαββαΐδη, εμφανίζονται επίσης τα ονόματα που συνέβαλαν στην έκδοση με την ακολουθία των σχετικών ευχαριστιών. Κλείνοντας, ο πρόεδρος αποδίδει το βιβλίο ως αφιέρωμα στη μνήμη της ‘Εβης Τουλούπα (1934-2021), εφόρου Ακροπόλεως από το 1982 έως το 1990 και ιδρύτριας της Ένωσης Φίλων Ακροπόλεως και ψυχή της Ένωσης.

Το ταξίδι της έγγραφης αφήγησης ξεκινάει από τον 19ο αιώνα όταν ακόμη η Ακρόπολη ήταν κάστρο (σ.9) πάνω σε ένα επιβλητικό βράχο για να περάσει από τα διάφορα χέρια και στη μετέπειτα κατάληξή της στα Οθωμανικά χέρια.

Σ’ αυτήν την περίοδο (1801-1803) καταγράφεται και η βίαιη απόσπαση των γλυπτών του Παρθενώνα από τον πρέσβη της Μεγάλης Βρετανίας στην Υψηλή Πύλη, Thomas Bruce, 7ο κόμη του Elgin απογυμνώνοντας ουσιαστικά τον Παρθενώνα από το μεγαλύτερο μέρος του γλυπτικού διακόσμου και ταυτόχρονα την απόσπαση γλυπτών και αρχιτεκτονικών μελών και από τα άλλα μνημεία της Ακρόπολης (σσ.10,15).

Ακόμη και σήμερα γίνεται ένας αγώνας για την επιστροφή των γνήσιων τεμαχίων στην γενέτειρα γη από το Βρετανικό Μουσείο, χωρίς βέβαια η Επιτροπή Συντήρησης του Μνημείου της Ακρόπολης (ΕΣΜΑ) να μην έχει μεριμνήσει παράλληλα με δεξιοτεχνικό τρόπο στην αντικατάσταση τους (σ.106) μέχρι την επιστροφή των «κλοπιμαίων». Το θέμα κατά τη συγγραφέα, βρίσκεται σε μια σειρά χαμένων ευκαιριών και από τις δύο πλευρές στο πλαίσιο όμως της αποδυνάμωσης της επανένταξης προς το παρόν.

Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους (1827) και μετά, ο «Ιερός Βράχος» θα περάσει δύσκολες στιγμές για να έλθει το 1834, όπου εξυφαίνεται η μεταβολή του κάστρου σε μνημείο με τη βοήθεια Βαυαρών αρχιτεκτόνων και η εγκαθίδρυση της ελληνικής εποπτείας το 1834 από την τότε Αρχαιολογική Εταιρεία με έφορο τον Κυπριακό Πιττακή (σ.21).

Η Εταιρεία αποτέλεσε προάγγελο της μετέπειτα Αρχαιολογικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαιδεύσεως υπό τον Νικόλαο Μπαλάνο, υπεύθυνο για όλα τα τεχνικά ζητήματα πάνω στη συντήρηση και αποκατάσταση των μνημείων της Ακρόπολης και όχι μόνο από το 1924 (σ.54) για να περάσει η όλη φροντίδα των σχετικών έργων μεταπολεμικά πλέον στην «Υπηρεσία Αναστυλώσεων Αρχαίων και Ιστορικών Μνημείων» του υπουργείου Εθνικές Παιδείας και Θρησκευμάτων υπό την διεύθυνση του Αναστάσιου Ορλάνδου αρχικά (έως το 1958), του στενού συνεργάτη Ευσταθίου Στίκα (1958-1967) στη συνέχεια (σ.69).

Εδώ σημειώνεται και το έργο του αξιόλογου Χαράλαμπου Μπούρα στη βάση της αρχής της αντιστρεψιμότητας των επεμβάσεων τη δεκαετία του ’60, που ουσιαστικά αποτελέσαν και πρόδρομα έργα των σύγχρονων επεμβάσεων (σ.105)

Τις τελευταίες δεκαετίες, η όλη παρεμβατική και αναστηλωτική δραστηριότητα έχει ανατεθεί σε μια διεπιστημονική επιτροπή ειδικών του υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας, τη λεγόμενη «Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης»-ΕΣΜΑ όπου με την υποστήριξη της εμφανίζεται σύνολο έργων υψηλής ποιητικής ευαισθησίας όπου ξεκίνησαν το 1979 και συνεχίζονται έως και σήμερα με απόλυτη πειθαρχία και συνεπεία (2023) (σσ.73,98,106).

Όλα τα έργα ακολουθούν τις αρχές της σύγχρονης επιστήμης και των διεθνών κανονισμών της μνημειακής προστασίας, όπως εκείνων που προκύπτουν από το ICOMOS και από τη Χάρτα της Βενετίας (1964) και όποιων άλλων κανόνων για την προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς για τη δομητική αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής πολιτιστικής κληρονομιάς (σ.79).

Είναι βέβαιο ότι οι αρχιτεκτονικές επεμβάσεις στο Μνημείο αποτέλεσαν υποδείγματα πράξης και σεβασμού στον αναστηλωτικό πεδίο, όπως εκείνων παλαιότερα με τη χρήση σιδήρου για τη σύνδεση των σχετικών μελών ή για τη συμπλήρωση τους με νέο ή αρχαίο λίθο σε δεύτερη χρήση καθώς και εκείνων για τη στερέωση ευρύτερων τμημάτων ή περιοχών των μνημείων (σ.51).

Και παρά την όποια μορφής κριτική για τις αναφερόμενες τύπου επεμβάσεις από διάσημους αρχαιολόγους της εποχής λίγο μετά το ’30, η μέθοδος της απόκρυψης των ενισχυτικών οπλισμών στο εσωτερικό των μνημείων θα βρει μιμητές στις ιταλικές αναστηλώσεις στα μνημεία της Σικελίας και των Δωδ/σων ενώ θα συσταθεί και στον επίσημο Χάρτη των Αθηνών! (1931) (σ.58).

Το Μνημείο της Ακρόπολης παρουσιάζεται από τη συγγραφέα ως ένα μοναδικό στοιχείο με αμείωτο εθνικό συμβολισμό που «μιλάει» για την αρχέτυπη κλασική εικόνα και ειδικά μετά από την μεταπολεμική περίοδο που μαζί με τον τουρισμό και των μέσων επικοινωνίας, διαδίδει και καθιερώνει την παγκόσμια συλλογική μνήμη και συνείδηση (σ.59). Στο επιμύθιο της ιστορίας του έργου και των σχετικών εξειδικευμένων

δράσεων διατυπώνεται, ότι οι σύγχρονες αλλαγές του αρχαιολογικού τοπίου της Ακρόπολης εντάσσονται σε μια δυναμική διαδικασία μεταμορφώσεων, η οποία αρχίζει αμέσως μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και συνεχίζεται έως και τις ημέρες μας φέρνοντας δυναμικά τη σφραγίδα της εποχής μας.

Οι αλλαγές υπαγορεύονται ιδιαίτερα από την ανάγκη προστασίας και τη διαφύλαξη για τις μελλοντικές γενεές του ταυτισμένου, του κατακείμενου στο έδαφος, του αρχαίου δομικού υλικού που η σύγχρονη επιστημονική ανάλυση έχει αναγάγει σε αυτοτελές έργο τέχνης, ένα μνημείο per se. Μάλιστα, η διαφύλαξή του πιστεύεται ότι επιτυγχάνεται κατά τον καλύτερο τρόπο με την συστηματική ανατοποθέτηση του στην πηγή προέλευσής του (σ.110).

Τα πάντα στο έργο της Ακρόπολης συνοδεύονται από ολοκληρωμένες ποιοτικές αρχές και διαδικασίες, τόσο στα μεμονωμένα αρχιτεκτονικά μέλη όσο και στο συνολικό μνημείο, λειτουργώντας έτσι, ως δικλίδα ασφαλείας έναντι ενδεχομένων λαθών ή παρερμηνειών στην απόδοση της αρχιτεκτονικής των μνημείων (σ.111).

Το βιβλίο παρουσιάζει έντεχνα την ολιστική αίγλη του μνημείου από την αναγέννηση και πρόοδο του έθνους μας μέχρι του σημείου αναφοράς μιας ισοδύναμης συμμέτοχη πλέον στον σύγχρονο αναπτυγμένο κόσμο (σ.24).

Λέξεις κλειδιά όπως: αντικατάσταση, μεταμόρφωση, συμβατότητα, κανονιστικότητα, τεκμηρίωση, ανατοποθέτηση, διορθώσεις αλλά και εκπαίδευση έρχονται μ’ ένα αρμονικό τρόπο στο μάτι του αναγνώστη/στρία για να τον πείσουν για το βάθος της λεπτομέρειας του έργου αλλά και για τη σημασία της ανθρώπινης φροντίδας στο Μνημείο-Σύμβολο.

Στον επίλογο επισημαίνεται ειδικά η σταδιακή μεταμόρφωση τού μνημείου από τα μέσα του 19ου αιώνα σε ένα ύψιστο -τοπόσημο- της εθνικής μας ταυτότητας βασιζόμενο στην κλασική κληρονομιά και που κατατάσσει άμεσα την Ακρόπολη σε εθνικό μνημείο των Νεοελλήνων, κατεξοχήν σημείο αναγνώρισής τους από τα υπόλοιπα, προηγμένα, ευρωπαϊκά κράτη και ταυτόχρονα πηγή άντλησης υπερηφάνειας και επιβεβαίωσης γι’ αυτούς (σ.115).

Ο κίνδυνος της πολιτιστικής (υπερ)κατανάλωσης φαίνεται να ελλοχεύει με τις όποιες μεταμορφώσεις της Ακρόπολης, χωρίς να ακολουθείται πιστά το μέτρο και η ποιότητα.

Γι’ αυτό, η ορθή εφαρμογή ποιοτικών έργων είναι ο αναγκαίος οδηγός, είναι η ορθή πυξίδα των εξελίξεων.

Η συνοδεία αυτών με την παιδεία, την καλλιέργεια, την αισθητική και την τεχνική δεξιότητα εκείνων που τα προγραμματίζουν, που τα εκτελούν και κυρίως εκείνων που τα επιβλέπουν (σ.116), είναι ένα πάγιο αίτημα που οφείλει να βρει γόνιμο και σταθερό έδαφος στον «Ιερό Βράχο» της Δημοκρατίας.

Το όλο μελέτημα πηγάζει ένα άπλετο πατριωτισμό και γνώση γι’ αυτό αποτελεί και εγχειρίδιο ενός Συμβόλου που αναδύει ιδέες, αξίες και ανθρωπισμό γι΄όλους μας.
Ευτυχώς που η Ιστορία ...Το τοποθέτησε σε ελληνικά χώματα! Είμαστε υπερήφανοι για τον «Ιερό Βράχο» της Ακρόπολης και για το πολλών χρόνων έργο συντήρησης, αναστήλωσης, μεταμόρφωσης και παράλληλα για τους σπουδαίους συντελεστές αυτής της άοκνης προσπάθειας

Και όπως έλεγε και ο Μέγας Βασίλειος: «Μνήμη εστί ή του γνωσθέντος τήρησις-ανάμνησις, η του απελθόντος ανάληψις».
Υ.Γ. το παρόν βιβλίο εκδίδεται και στην αγγλική γλώσσα για την πληρέστερη διεθνή προσφορά του.

• Ο αρθρογράφος είναι αρχιτέκτονας, μεταδιδακτορικός υπότροφος του Πανεπιστημίου Αιγαίου, διδάσκων στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση»