Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης "Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας: Θυμελαία η τριχωτή (Thymelaea hirsuta), κοινώς φινοκαλιά, φροκαλιά"

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Η Θυμελαία (Thymelaea), κοινώς φινοκαλιά, φροκαλιά κ.λπ., είναι γένος αειθαλών φυτών, το οποίο περιλαμβάνει θάμνους ή πόες ιθαγενείς των παρά τη Μεσόγειο Θάλασσα κειμένων χωρών, των Καναρίων νήσων και της Κεντρικής Ευρώπης, ενώ προς τα ανατολικά η γεωγραφική εξάπλωση του φυτού αυτού φθάνει μέχρι τις χώρες της Κεντρικής Ασίας.

Ως προς την προέλευση του ονόματος «Θυμελαία», αυτό είναι σύνθετο από τη λέξη «θύμος» (Θύμος ο κεφαλωτός - Thymus capitatus), κοινώς θυμάρι) και «ελαία» (Ελαία η ευρωπαϊκή – Οlea europaea), κοινώς ελιά. Και τούτο, επειδή τα φύλλα του φυτού αυτού ομοιάζουν με τα φύλλα του θύμου και οι καρποί του με τους καρπούς της ελιάς.

Η Θυμελαία η τριχωτή (Thymelaea hirsuta), κοινώς φινοκαλιά, φινακωλιά, βροχίστρα, φροκαλιά, θροκαλιά κ.λπ., είναι ένας πολυετής θάμνος, ο οποίος φύεται συνήθως σε ξηρά και πετρώδη μέρη. Απαντά στις άκρες των αγρών, γηπέδων, αμπελώνων, κήπων, δρόμων κ.λπ. Ανήκει στην συνομοταξία των Αγγειοσπέρμων (Angiosperms), στην ομοταξία των Δικοτυληδόνων (Magbnoliopsida), στην τάξη Μαλαχώδη (Malvates), στην οικογένεια Θυμελαιώδη (Thymelaeaceae) και στο γένος Θυμελαία (Thymelaea).

Ο θάμνος αυτός φέρει βλαστούς όρθιους, ξυλώδεις, πυκνούς μεταξύ των (ύψους 0,60-0,90 μ. περίπου), οι οποίοι φύονται από επίσης ξυλώδεις κλαδίσκους. Οι κλάδοι εξωτερικά έχουν μέλαν χρώμα. Τα φύλλα είναι μικρά ως προς το μέγεθος, ωοειδή, αντίθετα διατεταγμένα, χρώματος βαθυπράσινου. Τα άνθη είναι λευκά και οι καρποί ράγες, σφαιρικού σχήματος και έχουν το μέγεθος ρεβιθιού. Αρχικά έχουν πράσινο χρώμα και όταν ωριμάσουν λαμβάνουν ερυθρό χρώμα.

Υπάρχουν περί τα τριάντα (30) είδη του φυτού αυτού, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και τα επόμενα:
1) Θυμελαία η ταρτονράειρος (Thymlaea tartonraira)
2) Θυμελαία η δίοικος (Thymelaea dioica)
3) Όσιρις η λευκή (Osiris alba)
4) Θυμελαία η σπουργίτειος (Τhymelaea passerina)
5) Θυμελαία η αντιατλαντική (Thymelalaea antiatlantica)
6) Θυμελαία η κιλικιακή (Thymelaea cilicica)
7) Θυμελαία η καρδιόφυλλος (Thymelaea cardiofolia)
8) Θυμελαία η λυθροειδής (Thymelaea lythroides)
9) Θυμελαία η μεσοποτάμιος (Thymelaea mesopotamica)
10) Θυμελαία η μικρόφυλλος (Thymelaea microphyla)
11) Θυμελαία η μυρτόφυλλος (Thymelaea myrtifolia)
12) Θυμελαία η γυμνή (Thymelaea nitida)
13) Θυμελαία η αειθαλής (Thymelaea sempervirens)
14) Θυμελαία η βαφεική (Thymelaea tinctoria)
15) Θυμελαία η δασεία (Thymelaea villosa).

Χρήση
Παλαιότερα, αλλά και σήμερα ακόμη, οι κάτοικοι των χωριών και ειδικότερα των ορεινών οικισμών της Κρήτης, εχρησιμοποιούσαν τους βλαστούς της Θυμελαίας της δασείας ή φινοκαλιάς για να κατασκευάζουν σάρωθρα, ήτοι σκούπες, που τα εχρησιμοποιούσαν, τόσο για το σκούπισμα της αυλής της οικίας αυτών, όσο και στα αλώνια, κατά το λίχνισμα των δημητριακών και των οσπρίων, προκειμένου να αποχωρισθεί ο καρπός από τα άχυρα.

Η Θυμελαία η δασεία έχει φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες, τις οποίες οι άνθρωποι εγνώριζαν από την αρχαιότητα και τις εχρησιμοποιούσαν ποικιλοτρόπως. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ακόλουθα παραδείγματα:

Αρχαία Γραμματεία
Διοσκουρίδης
1) «Θυμελαία ή χαμελαία. Οι δε πυρός άχνην ή κνήστρον ή κνέωρον καλούσιν. Εκ ταύτης ο Κνίδιος κόκκος, καρπός ων αυτής, συλλέγεται, ον Ευβοείς μεν απόλινον καλούσιν, οι δε λίνον διά το είναι τω σπαρτώ λίνω τον θάμνον τη φύσει παρόμοιον. Ράβδους δε ανίησι πολλάς και καλάς, όσον διπήχεις. Τα δε φύλλα χαμελαία όμοια, πλην στενότερα και λιπαρώτερα, υπόγλισχρα εν τω διαμασάσθαι και κολλώδη, άνθη λευκά και μεταξύ αυτών ο καρπός ως μύρτων, μικρός, στρογγυλώτερος, εν αρχή μεν χλωρός, αύθις δε ερυθρός.
Το δε περικάρπιον σκληρόν και μέλαν, το δ’ εντός λευκόν, όπερ καθαίρει κάτω ύδωρ και χολήν και φλέγμα όσον είκοσι κόκκων τα εντός ποθέν. Καίει δε την φάρυγγα, διό μετά αλεύρου ή μετά αλφίτου δοτέον ή εν ραγί σταφυλής ή μέλιτι εφθώ περιειλημμένον καταπιείν, συγχρίειν δε και τους δυσίδρους ελαίω μετά νίτρου και όξους. Τα δε φύλλα, άπερ ιδίως κνέωρον καλείται, συλλέγειν δει περί τον πυραμητόν και αποτίθεσθαι ξηράναντας εν σκιά. Διδόντας δε δει κόπτειν και αφαιρείν τας εν αυτοίς ίνας.
Καθαίρει δε επιπαττόμενον όσον οξυβάφου πλήθος μετά κράματος, άγον υδατώδες. Μετριώτερον δε ποιείται την κάθαρσιν μειχθέν εφθή ή λαχάνοις τριπτοίς. Αποτίθεται δε λεία αναληφθέντα όμφακος χυλώ εις αρτίσκους, έσει δε κακοστόμαχος προστεθείς δε έμβρυα κτείνει. Φύεται δε ορεινοίς και τραχέσι τόποις. Πλανώνται δε οι νομίζοντες τον Κνίδιον κόκκον της χαμελαίας είναι τον καρπόν, απατώμενοι διά το των φύλλων ομοειδές».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής ΙV, 172).-

2) «Θυμελαίτης (οίνος).
Των κλωνίσκων συν τοις φύλλοις και τω καρπώ λάβε και βάλε εις γλεύκους χοείς τρεις και σκεύαζε έψων κούφως, άχρι αν δύο απολειφθώσι χοείς και διυλίσας αποτίθεσο. Καθαίρει υδατώδη και σπλήνας τήκει».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής V, 68).

Λαϊκή Ιατρική
Αλοιφή
Παλαιότερα, οι άνθρωποι της υπαίθρου και ειδικότερα οι κάτοικοι της νήσου Ρόδου και της Κρήτης, πιθανώς και άλλων περιοχών της Ελλάδος, παρεσκεύαζαν από τη Θυμελαία τη δασεία και ζωικό λίπος μίαν αλοιφή, την οποίαν εχρησιμοποιούσαν για εξωτερική χρήση, σε διάφορες δερματοπάθειες, εξωτερικά τραύματα, πληγές κ.λπ. και ήταν πολύ αποτελεσματική.

Σε ένα τηγάνι έβαζαν ζωικό λίπος και προσέθεταν φρεσκοκομμένους βλαστούς Θυμελαίας της δασείας, κοινώς φινοκαλιάς και τους ετηγάνιζαν για αρκετή ώρα. Στο τέλος εσχηματίζετο ένα μείγμα, είδος αλοιφής, κατάλληλο για επούλωση τραυμάτων, πληγών, δερματικών νοσημάτων κλπ.
(Πληροφορία: Δημήτριος Παπαϊγνατίου, Οδοντίατρος (* Κοσκινού Ρόδου περίπου 1930 - + Ρόδος 2020).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, περιοδικό : «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ’ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.-
Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2010).
Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).
Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).
Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).
Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).
R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana. Volksausgabe, Edition Kentavros (Hamburg 2017).
Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη, Αρχαιολόγου, (Αθήναι 2022).-