Ζ. Παρασκευάς: Ο «θάνατος» της κριτικής σκέψης

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Ζαχαρίας Παρασκευάς
Μηχ. Η/Υ & Πληροφορικής - Επιχειρηματίας

Στην εποχή του περιεχομένου και των ψηφιακών μέσων, πολλοί από εμάς έχουμε χάσει —ή χάνουμε— την εστίαση και την υπομονή για μεγάλα, πολύπλοκα κείμενα. Ξεπερνάμε και σαρώνουμε αντί να διαβάζουμε από κοντά. Το εύρος της προσοχής μας έχει συρρικνωθεί σε δευτερόλεπτα. Ενώ η τεχνολογία επέτρεψε την ευρεία διάδοση των πληροφοριών, έχει επίσης κατακερματίσει τη σκέψη μας. Μας κυριεύει ο θόρυβος και ο εντυπωσιασμός.

Οι τίτλοι και οι αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης απευθύνονται στα συναισθήματά μας και όχι στη διάνοια, με αποτέλεσμα να είμαστε επιρρεπείς στην παραπληροφόρηση. Μοιραζόμαστε άρθρα χωρίς να τα διαβάζουμε, αντιδρώντας απλώς σε προκλητικούς τίτλους και περιλήψεις. Το πλαίσιο, η απόχρωση και η ακρίβεια δεν έχουν πλέον σημασία. Η αντικειμενική αλήθεια έχει γίνει δευτερεύουσα σε σχέση με τα υποκειμενικά συναισθήματα και τις βασικές παρορμήσεις.

Η αξία του διαβάσματος
Το διάβασμα είναι κάτι περισσότερο από μια χρηστική δεξιότητα. Μας εκθέτει σε νέες ιδέες, πολιτισμούς και εμπειρίες. Τα βιβλία μάς επιτρέπουν να φανταστούμε άλλες ζωές, διευρύνοντας τις κοσμοθεωρίες μας. Η βαθιά, στοχαστική ανάγνωση εξασκεί τις νοητικές μας ικανότητες. Αναπτύσσει την εστίαση, τις αναλυτικές δεξιότητες και την αφηρημένη σκέψη. Το διάβασμα δημιουργεί ενσυναίσθηση και συμπόνια. Μέσα από ιστορίες, αποκτούμε συναισθηματικές γνώσεις για την ανθρώπινη κατάσταση. Η διάβρωση της κριτικής ανάγνωσης εμποδίζει τη γνωστική ανάπτυξη και τη συναισθηματική νοημοσύνη.

Το σύγχρονο περιβάλλον των ψηφιακών μέσων
Τα ψηφιακά μέσα προσφέρουν πολλά θετικά, όπως το να εκθέτουν τους ανθρώπους σε διαφορετικές οπτικές γωνίες που διαφορετικά δεν θα συναντούσαν ποτέ. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι οι ψηφιακές πλατφόρμες κυριαρχούν πλέον στα σύγχρονα τοπία μέσων. Αλλά η παράπλευρη ζημιά στο εύρος προσοχής είναι πραγματική. Ενώ αυτές οι τεχνολογίες επιτρέπουν την ταχεία διάδοση πληροφοριών, ευνοούν το περιεχόμενο σε μέγεθος «μπουκιάς» βελτιστοποιημένο και οι αλγόριθμοι επιλέγουν με βάση τα κλικ και τα like.Το σύγχρονο περιβάλλον ψηφιακών μέσων εκπαιδεύει τον εγκέφαλό μας με τρόπους αντίθετους προς την καθηλωτική, στοχαστική ανάγνωση.

Η ατελείωτη ροή ερεθισμάτων κατακερματίζει τη συγκέντρωσή μας. Η προσοχή μας πέφτει για λίγο από τη μια ανάρτηση στην άλλη χωρίς να εμβαθύνουμε σε κανένα θέμα.Οι «ψηφιακοί ιθαγενείς» σκέφτονται και διαβάζουν με κατακερματισμένους τρόπους πολύ διαφορετικά από τους εγγράμματους μελετητές του παρελθόντος. Οι ειδοποιήσεις διακόπτουν τις σκέψεις μας με εξωτερικές προτροπές.

Τα νέα μοντέλα εσόδων
Αλλά θα ήταν άδικο να κατηγορήσουμε μόνο την τεχνολογία. Τα οικονομικά στοιχεία της βιομηχανίας ειδήσεων έχουν εξελιχθεί ώστε να δίνουν προτεραιότητα στα κέρδη έναντι της δημόσιας υπηρεσίας. Καθώς κατέρρευσαν τα παραδοσιακά μοντέλα εσόδων, πολλά μέσα επιδιώκουν κλικ και κοινοποιήσεις παρά την ποιοτική δημοσιογραφία. Ο 24ωρος κύκλος ειδήσεων προωθεί την ταχύτητα έναντι της ακρίβειας. Αυτές οι θεσμικές πιέσεις καθιστούν δυσκολότερο να ευδοκιμήσουν ιστορίες με αποχρώσεις που έχουν διερευνηθεί.

Οι συνέπειες στη δημόσια ζωή
Οι συνέπειες διαπερνούν πολλές πτυχές της δημόσιας ζωής. Στην πολιτική, ο λόγος αραιώνεται σε αλόγιστα συνθήματα, αισθησιασμό και φυλετισμό. Χωρίς λεπτές αναλύσεις, τα κόμματα διαδίδουν παραπληροφόρηση για να επιβεβαιώσουν τις προκαταλήψεις τους. Η συμμετοχή των πολιτών φθίνει, καθώς δεν έχουν την επιθυμία να διαβάσουν αναλύσεις πολιτικής και ποιοτική δημοσιογραφία. Παραπληροφορούμενοι από ανεύθυνους ακτιβιστές και τρολ του διαδικτύου, οι άνθρωποι γίνονται απαθείς, αποδεσμευμένοι και κυνικοί. Οι περίπλοκες κοινωνικές προκλήσεις υπεραπλοποιούνται σε στερεότυπα ζητήματα σφήνας. Τα συνθήματα διαμαρτυρίας αντικαθιστούν τη στοχαστική συζήτηση και τον μορφωμένο ακτιβισμό.

Οι επιχειρηματικές αποφάσεις λαμβάνονται αντανακλαστικά με βάση τις αντιδράσεις των στελεχών αντί να μελετούν δεδομένα, αναλύσεις και απόψεις. Οι πολιτικές διαμορφώνονται για να ωφελήσουν τους βραχυπρόθεσμους στόχους, χωρίς να λαμβάνουν υπόψιν τις μακροπρόθεσμες κοινωνικές επιπτώσεις.

Σε όλα τα πεδία, χάνουμε κοινές βάσεις για την ακριβή επικοινωνία των ιδεών. Χωρίς να διαβάζουμε περίπλοκη λογοτεχνία, τα λεξιλόγια συρρικνώνονται, ο λόγος καθοδηγείται από τα συναισθήματα και οι αναλογίες αντικαθιστούν τα γεγονότα. Χάνουμε την επαφή με την ιστορία, τις τέχνες και τον πολιτισμό.

Οδεύουμε σε μιά κοινωνία των «ρηχών»;
Στο βιβλίο του “The Shallows” ο Nicholas Carr ήταν από τους πρώτους διανοητές που επισήμαναν τους κινδύνους του ψηφιακού πολιτισμού και την επίδραση που έχει στην ανθρώπινη σκέψη και κατανόηση. (WW Norton and Company N.Y.2010). Ο συγγραφέας σε αυτό το έργο εκφράζει την ανησυχία ότι χάνουμε την ικανότητα μας για βαθιά και στοχαστική σκέψη. Οι κίνδυνοι αυτοί μας οδηγούν σε μία κοινωνία των «ρηχών στοχαστών» (shallow thinkers).

Μια κοινωνία που δεν μπορεί να διαβάσει υπομονετικά μακροσκελή κείμενα δυσκολεύεται να κατανοήσει την πραγματικότητα με βάση τη σοφή κρίση, την ενσυναίσθηση μεταξύ των διαφορών, τις αποτελεσματικές πολιτικές, την επιστημονική λογική και την αλήθεια που βασίζεται σε γεγονότα. Η αναβίωση της αναγνωστικής κατανόησης μπορεί να είναι μια από τις πιο επείγουσες προτεραιότητες για το μέλλον του πολιτισμού και της ανθρωπότητας. Η ορθολογική χρήση της τεχνολογίας και η ενσυνείδητη προσπάθεια για ισορροπία αποτελούν μέρος της προσπάθειας για την αντιμετώπιση των παραπάνω κινδύνων”.