Καρχαρίες, οικολογία και ηθική

Αφορμή για αυτό το άρθρο είναι το βραβευμένο Καναδικό ντοκιμαντέρ Sharkwater, παραγωγής 2007.

Αφορμή για αυτό το άρθρο είναι το βραβευμένο Καναδικό ντοκιμαντέρ Sharkwater, παραγωγής 2007. Σκηνοθέτης είναι ο Ρόμπ Στιούαρτ, ένας νέος Καναδός φωτογράφος και παραγωγός ταινιών και παθιασμένος με τους καρχαρίες. Στην παρούσα ταινία εξερευνά το πώς η αυξανόμενη ζήτηση για σούπα από πτερύγιο καρχαρία στην Ασία τροφοδοτεί ένα παράνομο εμπόριο. Ο Στιούαρτ με την βοήθεια και άλλων ακτιβιστών ξεσκεπάζει (θα έλεγα αρκετά πετυχημένα) τις παράνομες τακτικές αλίευσης και σφαγής καρχαριών, την διαφθορά όσον αφορά το κυνήγι του καρχαρία στα θαλάσσια πάρκα (marine reserves) του νησιού Κόκος (ένα νησί που βρίσκεται έξω από τις ακτές της Κόστα Ρίκα), στα νησιά Γκαλαπάγκος και στο Εκουαδόρ. Εκθέτει, με ρίσκο την ζωή του, τους παραβάτες, την βιομηχανία και την Μαφία που κρύβεται πίσω από όλο αυτό. Οι σκηνές με την σφαγή των καρχαριών είναι άκρως συγκλονιστικές και απάνθρωπες. Ποιο συγκεκριμένα, κόβουν τα πτερύγια τους (η σούπα από πτερύγιο καρχαρία θεωρείται σπεσιαλιτέ σε χώρες της ʼπω Ανατολής) και τους ξαναρίχνουν ζωντανούς στην θάλασσα. Η ταινία έχει λάβει 33 διεθνή βραβεία και έχει κερδίσει οκτώ, επίσης έχει προταθεί και για τρεις επιπλέον φορές. Λίγα λόγια για τους καρχαρίες Τα ζώα αυτά ανήκουν στη υπόταξη καρχαριοειδή, τάξη πλευροτρηματικοί. Ο σκελετός τους είναι αποκλειστικά κατασκευασμένος από χόνδρο / Χονδριχθύες, δηλαδή μία κατηγορία ψαριών που επίσης περιλαμβάνει τα σελάχια και τις χίμαιρες. Υπάρχουν 457 είδη καρχαριών, 47 από αυτά βρίσκονται στην Μεσόγειο Θάλασσα. Ο μεγαλύτερος καρχαρίας είναι ο Φαλαινοκαρχαρίας (Rhincodon typus) με μέγιστο μήκος τα 18 μέτρα, είναι ακίνδυνος και τρέφεται αποκλειστικά με πλαγκτόν/καρκινοειδή, ενώ ο μικρότερος καρχαρίας είναι ο «νάνος» με μήκος 15 εκατοστά. Για αιώνες, οι καρχαρίες αλιεύονταν για το κρέας τους, για το ιχθυέλαιο από το ήπαρ τους, για τα πτερύγια και τα δόντια τους. Σήμερα, αν και το λάδι απ το ήπαρ τους εξακολουθεί να αποτελεί αιτία για την αλίευση καρχαριών στα ευρωπαϊκά ύδατα, η πλειοψηφία της ευρωπαϊκής αλιείας καρχαριών οδηγείται από την εμπορική ζήτηση για το κρέας και τα πτερύγια τους. Βέβαια μερικά είδη είναι προστατευόμενα και δεν αλιεύονται. Περισσότερες πληροφορίες : http://www.sharkalliance.org/ Μύθος και πραγματικότητα Zώα παρεξηγημένα; Σίγουρα! πολλοί από εμάς έχουμε δει την ταινία τρόμου του Steven Spielberg «Τα σαγόνια του καρχαρία / JAWS» βασισμένη στο ομώνυμο best selling μυθιστόρημα του Peter Benchley (1974). Η συγκεκριμένη ταινία είχε μεγάλο αντίκτυπο στον κόσμο, δίνοντας μία λάθος εικόνα για τους καρχαρίες, παρουσιάζοντας τον μεγάλο λευκό καρχαρία (Carcharodon carcharias) ως μια ανθρωποφάγα δολοφονική μηχανή. Φυσικά η εικόνα που έχουν σήμερα οι άνθρωποι για αυτά τα ζώα είναι εντελώς διαφορετική, τουλάχιστον έτσι θέλουμε να πιστεύουμε. Βέβαια τα μέσα μαζικής ενημέρωσης πολλές φορές παρουσιάζουν τους καρχαρίες όπως και στην ταινία JAWS, για αυτό και υπάρχει αυτή η λανθασμένη αντίληψη. Αναμφίβολα η επιστήμη έχει ανακαλύψει αρκετά για αυτά τα ζώα και φυσικά έχει ενημερώσει τον κόσμο, έτσι ώστε να αποκατασταθεί η αλήθεια για αυτούς. Οι επιθέσεις Ενώ κάθε χρόνο 100 άνθρωποι πεθαίνουν από επίθεση τίγρη και ελέφαντα, ενώ 1.200.000 άτομα πεθαίνουν σε τροχαία και 8.000.000 από έλλειψη τροφής - όπως αναφέρει και το ντοκιμαντέρ - Ο άνθρωπος θανατώνει εκατομμύρια καρχαρίες κάθε χρόνο, μία πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι θανατώνονται 100 εκατομμύρια ετησίως! Δηλαδή 190 καρχαρίες το λεπτό! Κάθε χρόνο παγκόσμια σκοτώνονται 5-10 άνθρωποι από καρχαρίες. Να τονίσω ότι οι επιθέσεις είναι κυρίως ατυχήματα, γίνονται δλδ λόγω του ότι οι καρχαρίες μας μπερδεύουν με τις φώκιες (οι οποίες είναι η βασική τροφή για τους λευκούς καρχαρίες π.χ.). Στο εξωτερικό π.χ. και ποιο συγκεκριμένα στην Αυστραλία πολύ συχνά επιτίθενται σε windsurfers (ιστιοσανίδες) και σε ψαροτουφεκάδες. Στους πρώτους γιατί όταν ξαπλώνουν πάνω στην ιστιοσανίδα μοιάζουν πολύ με τις φώκιες, και στους ψαροτουφεκάδες γιατί η μυρωδιά των σωματικών υγρών και του αίματος από τα πληγωμένα ψάρια προσελκύει τους καρχαρίες. Ο θάνατος από επίθεση καρχαρία οφείλεται σε αιμορραγία από την δαγκωματιά! Όπως αναφέρουν και οι ερευνητές στο ντοκιμαντέρ, οι καρχαρίες σπάνια επιτίθενται και δαγκώνουν ανθρώπους, και αυτό αν γίνει δεν είναι λόγω του ότι θέλουν να μας φάνε! Εμείς είμαστε οι άγνωστοι που κολυμπάμε στο δικό τους περιβάλλον, δεν ξέρουν τι είμαστε, για αυτό και μας πλησιάζουν από καθαρή περιέργεια, η πλειοψηφία των δαγκωματιών είναι επιφανειακού χαρακτήρα και όχι θανάσιμες… Νοημοσύνη Οι καρχαρίες είναι ψάρια, και όχι θαλάσσια θηλαστικά, γνωστά για την νοημοσύνη τους. Ωστόσο, σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση ότι οι καρχαρίες οδηγούνται από ένστικτα χαρακτηριζόμενα από το γεγονός ότι τρώνε ό,τι βρουν μπροστά τους "mindless eating machines", πρόσφατες μελέτες και παρατηρήσεις έχουν δείξει ότι πολλά είδη διαθέτουν ισχυρές δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, διαθέτουν μεγάλη περιέργεια και άλλες δεξιότητες. υπάρχουν πολλά παραδείγματα. Το 1987, κοντά στο Smitswinkle Bay, της Νότιας Αφρικής, μια ομάδα από επτά μεγάλους λευκούς καρχαρίες συνεργάστηκαν για να μετακινήσουν μία νεκρή φάλαινα από τα ρηχά νερά κοντά στην ακτή σε βαθύτερα ύδατα, έτσι ώστε να τραφούν και με μεγαλύτερη ευκολία. Ένας σημαντικός κρίκος στην θαλάσσια τροφική αλυσίδα… Όπως οι τίγρης και τα λιοντάρια στην στεριά, έτσι και οι καρχαρίες στην θάλασσα βρίσκονται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας. Γνωρίζουμε ότι τα μεγάλα θαλάσσια αρπακτικά αποτελούν ένα σημαντικό κρίκο για τον έλεγχο της δομής και της λειτουργίας του οικοσυστήματος. Όπως εξηγούν και οι επιστήμονες στην ταινία, αν κόψουμε το "κεφάλι" του οικοσυστήματος, ή αλλιώς, τα είδη που βρίσκονται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας (καρχαρίες, όρκες, δελφίνια κτλ) και άλλα σαρκοφάγα που ελέγχουν ένα μεγάλο μέρος της διαδικασίας στα χαμηλότερα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας, τότε καταργούμε ένα πολύ σημαντικό ελεγκτικό παράγοντα. Αυτό μπορεί να προκαλέσει αλλαγές στα χαμηλότερα επίπεδα, στην βάση δλδ της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας, όπως πχ το φυτοπλαγκτόν και το ζωοπλαγκτόν. Καρχαρίες στην Ελλάδα Για τους καρχαρίες στις ελληνικές θάλασσες μπορείτε να βρείτε ενδιαφέρουσες πληροφορίες σε ένα παλαιότερο μου άρθρο δημοσιευμένο στην Ροδιακή στις 11 Νοεμβρίου 2010 σελ. 48 & 49 http://www.rodiaki.gr/printedition.php?archiveid=284&page_no=49 Γιατί οι καρχαρίες κινδυνεύουν τόσο πολύ σε σύγκριση με άλλα ψάρια; (H απάντηση σε αυτό το ερώτημα υπάρχει και στο παλαιότερο μου άρθρο, και έχει απαντηθεί από τον Δρ Δημήτρη Δαμαλά ωκεανογράφο του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών). Θα πρέπει να διευκρινιστεί γιατί οι καρχαρίες κινδυνεύουν τόσο πολύ σε σύγκριση με άλλα ψάρια που αλιεύονται με μεγαλύτερη ένταση. Οι καρχαρίες βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας. Μέσα στους αιώνες εξελίχτηκαν έτσι ώστε οι φυσικοί τους εχθροί να είναι ελάχιστοι. Κατά συνέπεια προσαρμόστηκαν σε αυτά τα δεδομένα. Έτσι, μεγαλώνουν με πολύ αργούς ρυθμούς, ενηλικιώνονται-ωριμάζουν σε μεγάλη σχετικά ηλικία και γεννούν λίγα σχετικά μικρά. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες και ιδιαίτερα η αλιεία, εισήγαγε έναν παράγοντα θνησιμότητας που από τη φύση τους δεν ήταν προετοιμασμένοι να αντεπεξέλθουν. Σύγχρονες εργασίες στον Ατλαντικό Ωκεανό μιλάνε για δραματική μείωση ορισμένων ειδών (έως και 80%). Ειδικοί υποστηρίζουν ότι οι καρχαρίες δεν μπορούν να υποστηρίξουν επαγγελματική αλιεία και αναφέρουν παραδείγματα όπου όταν η αλιεία στράφηκε στους καρχαρίες τα αποθέματα κατάρρευσαν και δεν έχουν επανέρθει εδώ και δεκαετίες (Galeorhinus galeus στην Καλιφόρνια πριν το 1950, Lamna nasus στις Καναδικές ακτές δεκαετία του ’60, Cetorhinus maximus, Ιρλανδία δεκαετία του ’50 και ‘60). - Αν και το κρέας τους δεν έχει ιδιαίτερη αξία, τα πτερύγιά τους θεωρούνται εξαιρετική νοστιμιά στην κουζίνα της ʼπω Ανατολής και γι’ αυτό είναι σύνηθες το φαινόμενο να αφαιρούνται τα πτερύγια και να απορρίπτεται το υπόλοιπο σώμα. - Η αναπαραγωγή είναι εσωτερική (όπως δηλαδή και στους ανθρώπους), υπάρχουν όργανα σύζευξης («γονοπόδια» ονομάζονται στα αρσενικά) και το ζευγάρωμα είναι αρκετά βίαιο. Σε ορισμένα είδη τα θηλυκά έχουν διπλάσιο πάχος τοιχώματος στο δέρμα τους ώστε να αντέχουν στα δαγκώματα των αρσενικών. Επιπλέον… Mιλώντας γενικά για την παγκόσμια αλιεία, και όπως ανέφερα και στο άρθρο μου για τα δελφίνια στις 9 / 01 / 2010 (http://www.rodiaki.gr/printedition.php?archiveid=342&page_no=48) θα πρέπει να αναφερθούμε γενικά στα παρασυρόμενα δίχτυα, τα οποία είναι μεγάλα επιπλέοντα δίχτυα που χρησιμοποιούνται στην ανοιχτή θάλασσα. Γενικώς χρησιμοποιούνται για την αλίευση μεγάλων πελαγικών ψαριών, όπως διάφορα είδη τόνου, ξιφία κτλ. Μπορούν να έχουν μήκος μέχρι και 50 χιλιόμετρα, και να κρέμονται κάθετα 20 έως και 30 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Αυτά είναι υπεύθυνα για την εμπλοκή πολλών μεγάλων οργανισμών, όπως τα θαλασσοπούλια, οι χελώνες, τα δελφίνια, και φυσικά οι καρχαρίες. Πηγή (Wikipedia). Ο Φαλαινοκαρχαρίας (Rhincodon typus) είναι το μεγαλύτερο ψάρι με μέγιστο μήκος τα 20 μέτρα και μέγιστο βάρος τα 34.000 κιλά. Ωκεανόδρομο, τρέφεται με πλαγκτόν και είναι ακίνδυνος για τον άνθρωπο. Σύμφωνα με το ντοκιμαντέρ, στην Κίνα ενα μεγάλο πτερύγιο φαλαινοκαρχαρία έχει αξία πάνω από 10.000 δολάρια… Τοξικότητα του κρέατος Τα μεγάλα αρπακτικά που βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας μολύνονται κυρίως από τοξικά στοιχεία, π.χ. βαρέα μέταλλα όπως ο υδράργυρος (Hg). Η συγκέντρωση τους έχει αυξηθεί στο περιβάλλον λόγω των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων (βιομηχανία, εξόρυξη ορυκτών, κτλ). Έχω γράψει για τα βαρέα μέταλλα στο θαλάσσιο περιβάλλον και την τοξικότητα τους σ’ ένα παλαιότερο μου άρθρο στις 8/07/2010: http://www.rodiaki.gr/printedition.php?archiveid=169&page_no=55 Ποιο συγκεκριμένα, ο μεθυλυδράργυρος (MeHg) καθώς επίσης και άλλες τοξικές ουσίες δεν αποβάλλονται από τους οργανισμούς, διότι είναι βιοσυσωρεύσιμες μέσω της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας (από τα βακτήρια και το πλαγκτόν μέσω των μικροασπονδύλων, προς τα φυτοφάγα και τα ιχθυοφάγα ψάρια). Με άλλα λόγια, η συγκέντρωση τοξικών ουσιών στις ανώτατες βαθμίδες της τροφικής αλυσίδας, δηλαδή στα αρπακτικά ζώα, όπως είναι τα σαρκοφάγα ψάρια (τόνοι, ξιφίες, καρχαρίες, κτλ), είναι υψηλότερες σε σχέση με τα κατώτερα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι καρχαρίες μπορεί να περιέχουν σχετικά υψηλά επίπεδα των βαρέων μετάλλων στους ιστούς τους, και για αυτό, όπως αναφέρει και η ταινία, τα προϊόντα από καρχαρία μόνο καλό δεν μπορούν να κάνουν σε όσους τα καταναλώνουν αρκετά συχνά… Ηθική και σεβασμός Yπάρχουν πολλά ακόμα που θέλουμε να μάθουμε για αυτά τα πανέμορφα ζώα. Να αναφέρουμε ότι ορισμένα είδη καρχαριών απειλούνται με εξαφάνιση λόγω της υπεραλίευσης και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Όλοι θέλουν να προστατέψουν τα δελφίνια, τους ελέφαντες τις φώκιες και άλλα χαριτωμένα ζώα, και οι καρχαρίες δεν αποτελούν καμία εξαίρεση στο να παρθούν τα σωστά μέτρα για την προστασία τους. Σύμφωνα με τον Δρ Δημήτρη Δαμαλά, στο ερώτημα για το αν η ελληνική νομοθεσία απαγορεύει την αλιεία ορισμένων ειδών καρχαριών που απειλούνται με εξαφάνιση ή όχι; Η απάντηση είναι ότι ιδιαίτερες δεσμεύσεις της χώρας μας υπάρχουν για προστασία συγκεκριμένων ειδών καρχαριών (λευκός καρχαρίας, καρχαρίας προσκυνητής). Γενικά η νομοθεσία της Ε.Ε. έχει δεχτεί κριτική σε αυτό το σημείο. ʼλλες χώρες εκτός Ε.Ε. (ΗΠΑ, Καναδάς, Ν. Αφρική, Αυστραλία) έχουν λάβει εδώ και πολλά χρόνια αυστηρά μέτρα για την προστασία συγκεκριμένων ειδών, είτε απαγορεύοντας τελείως την αλιεία τους (λευκός καρχαρίας) είτε θέτοντας όρια στην ετήσια αλιευτική παραγωγή. Κατάδυση με καρχαρίες Βλέποντας την ταινία αυτή, θα πρέπει να τονίσω ότι ο κόσμος δεν πρέπει να παραπλανιέται από εικόνες με δύτες που κολυμπούν στην θάλασσα με σκοπό να βρουν, να κολυμπήσουν να χαϊδέψουν και να ταΐσουν καρχαρίες, δεν πρόκειται για κατοικίδια ζώα, ούτε βέβαια πρόκειται για δολοφονικές μηχανές, για κάθε περίπτωση, αυτοί που το κάνουν είναι έμπειροι, ριψοκίνδυνοι και καλά εκπαιδευμένοι δύτες… Κλείνοντας… Γνωρίζουμε ότι η ζωή γεννήθηκε στους ωκεανούς, οι ωκεανοί είναι ο ζωτικός παράγοντας για την ύπαρξη ζωής στην Γή. Το να καταστρέφουμε και να προκαλούμε αλλαγές σε αυτήν την "μηχανή της ζωής" είναι ένα ρίσκο. Το χειρότερο σε αυτήν την υπόθεση είναι ότι όλοι γνωρίζουν τις αρνητικές επιπτώσεις των πράξεων μας, της υποβάθμισης του περιβάλλοντος, οι επιστήμονες το ξέρουν καλά και οι περισσότερες βιομηχανίες αδιαφορούν. Με σκοπό το κέρδος, η φύση υποβαθμίζεται, να δούμε άραγε τι κέρδος θα έχουμε όταν τα βασικά αγαθά εξαφανιστούν από τον πλανήτη μας! Είναι θέμα όχι μόνο απλής συνείδησης και σεβασμού προς τα άγρια ζώα και το περιβάλλον, αλλά κυρίως της ευαισθητοποίησης μας και της μόρφωσης του κοινού - χωρίς να έχω κάποιο προσωπικό κέρδος και χωρίς αυτοπροβολή. Αυτός είναι και ο προσωπικός μου στόχος - περισσότερο σαν νέος και φιλόδοξος άνθρωπος και λιγότερο σαν επιστήμονας. Διότι δεν είναι ανάγκη κάποιος να είναι επιστήμονας / ακαδημαϊκός, ή όπως αλλιώς θέλετε να τo πείτε, αλλά πιστεύω ότι πρώτα είναι η ανθρώπινη προσέγγιση σε ένα θέμα, το φιλότιμο, το μεράκι, ο σεβασμός και η αγάπη μας για την θάλασσα για το περιβάλλον και ένα καλύτερο μέλλον γενικότερα. Ευχαριστώ όλους όσοι μου εκφράζουν τις περιβαλλοντολογικές ανησυχίες και τις απορίες τους, και ένα μεγάλο μπράβο στην Ροδιακή εφημερίδα που δημοσιεύει επιστημονικά άρθρα και απόψεις με θέματα οικολογίας. Καλή χρονιά σε όλους σας Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Ωκεανογράφο του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών, Δρ Δημήτρη Δαμάλα για τις πολύτιμες πληροφορίες του. Web links – documentaries - Πηγές Το ντοκιμαντέρ Sharkwater μπορείτε να το παρακολουθήσετε ολόκληρο στο youtube, απλά πληκτρολογήστε "Sharkwater" http://www.youtube.com/watch?v=Vog3z1NsMYU (Sharkwater) http://www.elasmo-research.org/education/white_shark/intelligence.htm http://www.fishbase.org/search.php http://www.rodiaki.gr/printedition.php?archiveid=284&page_no=48 http://www.sharkalliance.org/ Ζωολογία, τόμος 11. εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια. Εκδοτική Αθηνών. 1991 Jennings. S., Kaiser. M., Reynolds J.D. (2001). Marine Fisheries Ecology. Blackwell science. Chen, C.T., K.W. Liu and S.J. Young 1999 Preliminary report on Taiwan's whale shark fishery. p 162-167. In S.L. Fowler, T. Reid, and F.A. Dipper (eds.) Elasmobranch biodiversity, conservation and management. Proc. Int. Seminar and Workshop in Sabah, Malaysia. IUCN, Gland, Switzerland. R. E. Hueter, et.al.1995. Methylmercury concentration in shark muscle by species, size and distribution of sharks in Florida coastal waters. WATER, AIR, & SOIL POLLUTION Volume 80, Numbers 1-4, 893-899, DOI: 10.1007/BF01189741 * Γράφει ο Ιωσήφ Μακρής Βιολόγος-Ωκεανολόγος