Δωδεκανήσιοι ποιητές και κωδικογράφοι από τον 9ο αιώνα μέχρι τον 16ο αι. μ.Χ.

Η αξιοσημείωτη πνευματική παρουσία του Αιγαίου

Του Κυριάκου Μιχ. Χονδρού λαογράφου Το φαινόμενο της λαϊκής ποίησης απασχολεί τον τελευταίο καιρό διανοούμενους και γενικά ανθρώπους που ασχολούνται με τον προφορικό και γραπτό Λόγο. Η γραπτή λαϊκή παράδοση, που προέρχεται από τα Λαϊκά στρώματα κυριάρχισε από τα χρόνια του μεσαίωνα, επειδή υπήρξε μια μορφή εύκολης επικοινωνίας του λαού. Η Κύπρος, η Κρήτη, τα Δωδεκάνησα και οι Κυκλάδες έχουν να επιδίξουν λαϊκά δημιουργήματα, με ποικίλα θέματα του ιδιωτικού και δημόσιου βίου. Στα μεσαιωνικά χρόνια έχουμε πληθώρα λογίων στη Ρόδο, όπου κατορθώνουν να αποτυπώσουν έργα τους και πολλοί από αυτούς να κατέχουν εξέχουσες θέσεις είτε στην Κωνσταντινούπολη είτε στη Ρόδο. ʼλλοι από την Κρήτη εγκαθίστανται στη Ρόδο και δημιουργούν στο πνεματικό πεδίο. Η Ρόδος στα χρόνια των Ιπποτών γίνεται ένα πολυσύχναστο εμπορικό κέντρο, απ’ όπου περνούν τα εμπορεύματα της Ανατολής προς τη Δύση και αντίστροφα, ενώ στην ύπαιθρο κυριαρχεί σ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα αλλά και της Τουρκοκρατίας η γεωργική & κτηνοτροφική παραγωγή. Αν και η πνευματική παραγωγή και δράση της μεσαιωνικής Ρόδου δεν μπορεί ασφαλώς να συγκριθεί με το αρχαίο μεγαλείο της, όπου συναντά κανείς σπουδαία συγγράμμματα από κορυφαίους δημιουργούς των Γραμμάτων και της επιστήμης, εν τούτοις καθ’ όλη τη διάρκεια των ρωμαιικών χρόνων, και των χρόνων της Ιπποτοκρατίας στη συνέχεια δεν έλειψαν οι πνευματικές δημιουργίες. Από τα Επτάνησα σώζονται τα στιχουργήματα του Κερκυραίου Ιάκωβου Τριβώλη, Ιστορία του Ταγιαπιέρα (τυπώθηκε το 1528) και Ιστορία του ρε της Σκότζιας με την ρήγισσα της Εγγλιτέρας (τυπώθηκε το 1543) και του Ζακυνθηνού Μάρκου Δεφαράνα Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τον υιόν (1543) και Ιστορία της Σωσάννης (1569). Στην Κύπρο είχε αναπτυχθεί αξιόλογη πνευματική κίνηση μέχρι την άλωση από τους Τούρκους το 1571. Από τα μέσα του 16ου αι. προέρχεται μία συλλογή ερωτικών ποιημάτων, γνωστή με τον τίτλο Κυπριακά ερωτικά ποιήματα. Περιέχει 156 ποιήματα στην κυπριακή διάλεκτο, επηρεασμένα από την ιταλική ποίηση της Αναγέννησης και κυρίως από τον Πετράρχη. Η Μεσαιωνική λογοτεχνία αποτελεί έναν ευρύ τομέα, που περιλαμβάνει ουσιαστικά όλα τα γραπτά έργα της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, από την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέχρι τα χρόνια της Αναγέννησης στα τέλη του 15ου αιώνα. Πρόκειται για εκκλησιαστική, αλλά και κοσμική λογοτεχνία. Λόγω του εύρους και της ποικιλίας της, όσον αφορά τη γλώσσα και την περιοχή που αναπτύχθηκε, μελετάται συνήθως όχι ενιαία αλλά ξεχωριστά κι ανάλογα με το είδος της. Η συνηθέστερη λογοτεχνική μορφή των κειμένων που βρίσκονταν στις μεσαιωνικές βιβλιοθήκες ήταν τα εκκλησιαστικά κείμενα, καθώς οι καθολικοί ιερείς ήταν το πνευματικό κέντρο της κοινωνίας του Μεσαίωνα. Θρησκευτικοί συγγραφείς και μελετητές, όπως ο Θωμάς Ακινάτης, συνέγραψαν θεολογικές και φιλοσοφικές πραγματείες, συχνά προσπαθώντας να συμβιβάσουν τις διδαχές των Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων και φιλοσόφων με τα εκκλησιαστικά δόγματα. Συνηθισμένο είδος γραφής αποτελούσαν κι οι βίοι αγίων, που προσέφεραν ενθάρρυνση, αλλά και προειδοποίηση στους αναγνώστες. Ενδεικτικά, αξίζει ν' αναφερθεί ο συναξαριστής μοναχός Ιωάννης ο Ρόδιος, που έζησε τον 8ο αι. 1. Κωνσταντίνος Ασηκρίτης (9ος – 10ος αι.) Λίνδιος ποιητής, γιός του Ιωάννη και της Ρυδοκίας, ο οποίος έγραψε διάφορα έργα, αλλά είναι γνωστό από τα επιγράμματά του καθώς και για το εγκώμιο που ανέπτυξε προς τον ιερό ναό των Αγίων Αποστόλων του Βυζαντίου. Σπούδασε στη Ρόδο και στην Κωνσταντινούπολη, όπου εκεί έγινε ιερέας της αυτοκρατορικής αυλής. Το ποιητικό του εγκώμιό, το χαρακτήρισαν πενιχρό από λογοτεχνική αξία. Έγραψε ακόμα και σκωπτικά ποιήματα. 2. Ανώνυμος ποιητής (9ος αι.) Ένα αξιοσημείωτο ποσοστό της μεσαιωνικής λογοτεχνίας προέρχεται από ανώνυμους συγγραφείς. Το γεγονός αυτό οφείλεται στην έλλειψη γραπτών πηγών μιας συγκεκριμένης περιόδου, αλλά και στη διαφορετική ερμηνεία του συγγραφέα εκείνης της εποχής με τα σημερινά δεδομένα. Οι μεσαιωνικοί συγγραφείς συνήθως αφηγούνταν ξανά και ωραιοποιούσαν ιστορίες που είχαν διαβάσει ή ακούσει παρά επινοούσαν νέες. Συνεπώς, η αναφορά του ονόματος ενός συγγραφέα δεν είχε ιδιαίτερη σημασία κι έτσι αγνοούμε τους συγγραφείς πολλών σημαντικών έργων. Ο ανώνυμος αυτός ποιτής έγραψε ένα δημοτικοφανές τραγούδι που αφορά τον Αρμούρη ή Καλομοίρη διάδοχο του αυτοκράτορα Θεόφιλου Μιχαήλ του Γ΄. Στην Κάρπαθο διατηρήθηκε μια παραλλαγή του τραγουδιύ του Αρμούρη. Η πρώτη σύνθεση του ποιήματος έγινε από τον καθηγητή Χ. Γκρεγκουάρ το 860 μ.Χ. 3. Εμμανουήλ Γεωργιλλάς ή Λιμενίτης (15ος αι.) Ο Εμμανουήλ Γεωργιλλάς ή Λιμενίτης που έζησε στα τέλη του 15ου αι, και στον οποίον αποδίδονται διάφορα ποιήματα, με περιφημότερο το «Θανατικόν της Ρόδου», όπου διεκτραγωδείται η πανώλης του 1498. Το ποίημα του επεκτείνεται σε 644 ομοικατάληκτους στίχους και που αναφέρεται στην επιδημία της πανώλης, η οποία είχε εξαπλωθεί στην πόλη καις τα χωριά της Ρόδου το 1498. Ο Ρόδιος αυτός ποιητής έγραψε μεταξύ άλλων ένα θρήνο για την ʼλωση της Κωνσταντινούπολης και ένα ποίημα για τον Βελισσάριο. 4. Ναθαναήλ Νείλο Μπέρτο (15ου αι.) Στη Ρόδο, την περίοδο των Ιωαννιτών Ιπποτών σαναντά κανείς όχι μόνο στρατιωτικούς και εμπόρους αλλά και χαρισματικούς ανθρώπους που έγραφαν στίχους. Ένας από αυτούς ήταν ο λαϊκός δημιουργός, από την Κρήτη και κατοικούσε στη Ρόδο, ο Ναθαναήλ Νείλο Μπέρτο. Πρόκειται για ένα λαϊκό δημιουργό, ο οποίος συνέθετε στιχοπλοκία, σε λαϊκή γλώσσα 1395 ανομοικατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Τον ποιητή αυτό αναφέρει η διδακτορική διατριβή της Hammelore Aposkiti-Stammler Munchen 1974, (δακτυλόγραφη μορφή) καθώς και ο Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής, στο σύγγραμμά του Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών (14ος – 16ος αι.), Ρόδος 1991, ο συγγραφέας (σελ. 363-369) καταχωρεί στίχους του τους οποίους χαρακτηριζει πως έχουν αφοπλιστική απλότητα και σε τόνο προστακτικό και πως αποκτούν μνημειακό χαρακτήρα στον τομέα των σχέσεων αφέντη και υποτελούς: Είπα το, πάλιν λέγω το, την βλασφημίαν αφήτε, την αυθεντίαν σέβεσθε, τους άρχοντες τιμάτε, το μοναστήριν τ’ όμορφον, το άγιον το Σπιτάλιν, τον οίκον τε του Βαπτιστού Αγίου Ιωάννου, η πρώτη Ιερουσαλήμ και νέα όντως Ρώμη. 5.Νείλος, μητροπολίτης Ρόδου. Ίσως να πρόκειται για τον Νείλο Διασορινό του 14ου αι. που αρχιεράτευσε από το 1455 μέχρι το 1470. Ο μητροπολίτης αυτός αντέγραψε τη Λογική του Ιωάννου του Δαμασκηνού σε κώδικα του 15ου αι. και που σήμερα σώζεται στη Μαδρίτη. Σ’ αυτόν τον κώδικα συμμετέχουν και άλλοι τέσσερις Έλληνες κωδικογράφοι. Με το ίδιο όνομα Νείλος έχουμε και τον αντιγραφέα από τη Νίσυρο, ο οποίος κατέγραψε τις ομιλίες του Θεοφάνους Κεραμέως εις τα ένδεκα εωθινά Ευαγγέλια που τις συναντάμε στον Πατμικό Κώδικα 319. 6. Νικόλαος ο αμαρτωλός Στην Κω ο Νικόλαος ο αμαρτωλός και ανάξιος αναγνώστης Τρικληνάρι, όπως υπογράφει ο ίδιος, αντέγραψε τη Διαλεκτική του Ιωάννη του Δαμασκηνού. Ο Κώδικας σώζεται στην Οξφόρδη. 7. Νικήτας ο Πριμικήριος Στη Σύμη, το νησί που ανέδειξε ανθρώπους των Γραμμάτων και με μεγάλη παράδοση στη Εκκλησιαστική Μουσική, έχουμε τον Νικήτα Πριμικήρι Σκευοφύλακα. Το όνομά του συναντάμε σε δυο κώδικες ο ένας βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του βατικανού και ο δεύτερος στη βιβλιοθήκη της Pavia. 8. Ιερέας Γρηγόρης (15ος αι.) Κατά τα μέσα του 15ου αι. συναντάμε τον ιερέα Γρηγόρη που αντιγράφει την Παρακλητική και το Μηναίον του Ιανουαρίου. Τα δυο αυτά χειρόγραφα βρίσκονται στην εκκλησία της Παναγίας της Λίνδου. Το 1493 ολοκληρώνει το γράψιμο του που έχει θέμα ο αναγνώστης και ο χωρικογράφος Ροδίτης. 9. Φίλιππος ο Ρόδιος Ένας ακόμα Ρόδιος ο Φίλιππος (1500) χρονολογείται ο κώδικας του και βρίσκεται στο Λονδίνο (Lond.Royal 16), με περιεχόμενο από τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. 10. Αμώνυμος ποιητής (15ος αι.) Από την Ρόδο προέρχεται μια συλλογή ερωτικών ποιημάτων που είναι γνωστή με τον τίτλο Καταλόγια της αγάπης ή Ερωτοπαίγνια. Θεωρούνται ως συλλογή Ροδίτικων εωρικών τραγουδιών και χρονολογούνται κατά τον 15ο αι. Εξαίρετο δείγμα της πρώιμης λαϊκής και λαϊκότροπης νεοελληνικής ποίησης είναι τα περίφημα Ερωτοπαίγνια, έργο άγνωστου ποιητή, που κατά τη γνώμη των ερευνητών της λογοτεχνίας, δεν μπορεί να γράφτηκε αλλού, παρά στην ιπποτοκρατούμενη Ρόδο. Τη ροδιακή τους προέλευση συμπέρανε ο Wagner από το στίχο του υπ' αριθ. 51 άσματος της συλλογής: "την κόρην την εφίλησα στην Ρόδον την εφήκα". Όμως ο Ν. Πολίτης αμφισβήτησε τη ροδιακή καταγωγή τους χαρακτηρίζοντάς τα μάλιστα "ακραιφνώς δημοτικά άσματα". Αλλά η χρησιμοποίηση της λέξης "έρως" αντί της λέξης "αγάπη" και άλλα στοιχεία πείθουν ότι τα συνέθεσε δόκιμος λυρικός ποιητής, ο οποίος γνώριζε την ανάλογη ιταλική ποίηση και επηρεάστηκε από τα δημοτικά τραγούδια. Κατά το Γκρουμβάχερ, πρόκειται για 7-8 συλλογές, "αι οποίαι εν αρχή μετεβιβάζονται από χειρός εις χείρα χωριστά, έπειτα δε υπό φίλου τινός της δημοτικής ποιήσεως συνηνώθησαν εις εν χειρόγραφον". Την προέλευση των τραγουδιών η τελευταία έρευνα δέχεται δωδεκανησιακή. Η συλλογή του Βρετανικού Μουσείου αποτελείται από 714 στίχους, στους οποίους περιλαμβάνονται: ερωτικός αλφάβητος (στ. 1-108), 15 ερωτικά δίστιχα (στ. 109-139), εκατολόγια της αγάπης (στ. 140-330), 19 ερωτικά άσματα (στ. 331-488), παρακλήσεις και παράπονα νέου προς την ερωμένη του (στ. 489-619), διαλογικός ερωτικός αλφάβητος μεταξύ νέου και νέας (στ. 620-676) και ερωτικές στροφές, υπολείμματα παλιών ποιημάτων (στ. 677-714). Τα ροδιακά ερωτικά τραγούδια είναι γεμάτα ζωντανές περιγραφές, λυρικότητα και ευαισθησία. [Πηγή: eyploia.aigaio-net.gr]. 11. Ιάκωβος Διασωρινός (αρχές 16ου αι.) Η περίοδος της Βενετοκρατίας ήταν περίοδος παρακμής των ελληνικών γραμμάτων στην Κύπρο. Επικρατούσε αμάθεια ανάμεσα στον αγροτικό πληθυσμό, γιατί οι Βενετοί έκλεισαν τα λιγοστά ελληνικά σχολεία που λειτουργούσαν από την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Μοναδική εξαίρεση αποτελούσε η ελληνική σχολή που ίδρυσε ο Ιάκωβος Διασσωρινός, Κρητικός στην καταγωγή, που εγκαταστάθηκε στη Λευκωσία. Στη σχολή αυτή φοιτούσαν μαθητές από όλες τις κοινωνικές τάξεις του λαού και προκαλούσε τον ενθουσιασμό των Ελλήνων και τόνωνε το εθνικό τους φρόνημα. Τελικά οι αρχές συνέλαβαν τον Ιάκωβο Διασσωρινό και τον εκτέλεσαν το 1562. 12. Γεώργιος Καλύβας ( μετά το 16ο αι.) Γεννήθηκε στην Ρόδο ή, κατά το Γεώργιο Μαρκόπουλο στο Ορεινό. Έζησε από κοντά την άλωση της Ρόδου από τον Σουλεϊμάν το 1522. Έφυγε από την Ρόδο και εγκαταστάθηκε στην Σητεία, ενώ έχασε όλη του την περιουσία και τη βιβλιοθήκη του στον καιρό της πολιορκίας της Ρόδου. Προτού εγκατασταθεί στη Σητεία πήγε στο Ορεινό, όπως γράφει ο ίδιος, με σκοπό να ξεκουραστεί. Ίδρυσε σχολή στη Σητεία και δίδασκε εκεί επί πολλά χρόνια. Περιέγραψε την άλωση της Ρόδου από τους Οθωμανούς. Επίσης Λόγος εις την Μεταμόρφοσιν του Χριστού, Ερωταποκρίσεις πεντήκοντα περί διαφόρων θεολογικών ζητημάτων (για τα επτά μυστήρια, άζυμα, filioque), Σύμμικτα και ακόμα Επιστολές δέκα επτά προς διαφόρους.