«Ουδέν κρείσσον ή πόλει νόμοι καλώς τιθέντες» Ευριπίδη

Σε πρωτόγονους κοινωνικούς σχηματισμούς η πρώτη μορφή νόμου ήταν το έθιμο το οποίο μετατρέπεται σε γραπτό νόμο, καθώς παρουσιάζεται στον «Πρωταγόρα» του Πλάτωνα να παραδίδεται από το Δία με τον Ερμή στους ανθρώπους.

Ο Αιακός, ο Ραδάμανθυς, ο Μίνως, γίνονται δικαστές στον κάτω κόσμο. Πάντα σεβαστοί οι αιώνιοι άγραφοι νόμοι, απαράβατοι, απαρασάλευτοι. Έξοχο κλασικό παράδειγμα υπακοής, η αγέρωχη μορφή της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή.

Η αγνή συνείδησή της, η αυτοπροαίρετη υπακοή στις ακατάλυτες αρχές του ηθικού δικαίου, την ενέπνευσαν στο ηρωικό της τόλμημα, παρά την απαγόρευση, διαταγή, απόφαση, νόμο του βασιλιά Κρέοντα. Προτίμησε τον τίμιο θάνατο, παρά την παραβίαση των άγραφων νόμων και διάτρανα φώναζε.

«Ου γαρ τι νυν γε καχθές, αλλ’ αείποτε ζη ταύτα, κουδείς οίδεν εξ ότου ’φάνη». Σοφοκλή. (Δεν υπάρχουν αυτά σήμερα μόνο και χθες, αλλά αιώνια και πάντοτε και κανένας δεν ξέρει από πότε φάνηκαν).

Οι άγραφοι νόμοι αναφέρονται στον εσώτατο άνθρωπο και υπακούει όχι από φόβο κολασμού, διασυρμού, αλλά από σεβασμό. Σε σχετικό χωρίο τονίζει ο Περικλής: «… και όσοι άγραφοι όντες αισχύνην ομολογουμένην φέρουσιν». [Και όσοι αν και είναι άγραφοι, φέρνουν (στους παρανομούντες) ντροπή πανθομολογούμενη].

Στην αρχέγονη κοινωνία στην οποία δέσποζε το ένστικτο, η ισχύς του δυνατότερου ήταν και νόμος. Ο Όμηρος χαρακτηρίζει τους Κύκλωπες άγριους, γιατί δεν υπήρχαν σ’ αυτούς νόμοι «ούτ’ αγοραί βουληφόροι, ούτε θέμιστες, ούτε δίκαι». (Ούτε συνελεύσεις που συμβουλεύουν, ούτε δίκαιοι, ούτε ορθά). Οι πρωτάνθρωποι των σπηλαίων, της καλύβας, μπορεί να έζησαν σαν νομάδες, ποτέ όμως σαν μονάδες.

Σιγά-σιγά μορφώνουν την κοσμοαντίληψή τους, απέναντι στη σκληρότητα της ζωής με τις αναπότρεπτες ανάγκες, κατάλαβαν ότι έπρεπε να θέσουν κανόνες σύμφωνα με τους οποίους θα διοικούνταν και θα ρυθμίζονταν οι σχέσεις μεταξύ τους. Ετσι καθιερώθηκαν οι νόμοι, δημιουργήθηκαν οι νομοθεσίες οι οποίες πρώτη πηγή τους έχουν τα ήθη τα οποία ο λαός τιμά.

Οι άγραφοι, προφορικοί νόμοι είναι ανίσχυροι να παρεμποδίσουν τη βουλιμία του ανθρώπου, ακατάλυτος νόμος της φύσης. Με την πάροδο του χρόνου οι παντοδύναμοι νόμοι επιδέχονται βελτίωση, ανανεώνονται, εξελίσσονται για να μη βρεθούμε εκτός τόπου και χρόνου, χωρίς να μεταβάλλεται η ουσία του δικαίου ως ρυθμιστή της κοινωνίας.

Δημιουργήθηκε η νομική επιστήμη και ειδική εξουσία θεσμοθετήθηκε για την παραγωγή των νόμων. Πολιτεία. (Κοινωνικοπολιτική οργάνωση του λαού). Πολίτευμα. (Κράτος-Λαός). Σύνταγμα. (Μορφή της Πολιτείας). Νόμοι. (Έκφραση του Κράτους).

Το σύνολο των κανόνων που ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους και τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους ονομάζεται δίκαιο. (Εκ του δίχα- διχάζω-δικάζω = διαιρώ σε δυο ίσα μέρη).

Ο σεβασμός στην ιδέα του δικαίου αποτελεί τη δικαιοσύνη, ακρογωνιαίο λίθο της οργάνωσης των κοινωνιών. Σε αρχαίο άγαλμα παριστάνεται η δικαιοσύνη να κρατάει στο ένα χέρι το ζυγό και στο άλλο το ξίφος. Ζυγό για να κρίνει και το ξίφος για να κτυπάει.

Δικαιοσύνη υπάρχει εκεί όπου η ικανότητα να κρατάμε το ξίφος εξισώνεται με τη δυνατότητα να χειριζόμαστε το ζυγό. Στον Όμηρο, το σκήπτρο στους βασιλιάδες για την απονομή της δικαιοσύνης, δίνεται απ’ το Δία.

Στ’ όνομα της δικαιοσύνης η θεά Αθηνά θα ζητήσει απ’ τους θεούς την επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρική γη. Στον Ησίοδο, η Θέμιδα είναι σύζυγος του Δία με τρεις θυγατέρες, την Ευνομία, τη Δίκη και την Ειρήνη, δηλαδή τις τρεις μορφές της δικαιοσύνης. Οι αρχαίοι Έλληνες, κατανοώντας πρώτοι αυτοί την αξία των νόμων τους θεοποίησαν.

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως και οι επτά σοφοί στην αρχαία Ελλάδα ήταν νομοθέτες. Την κωδικοποίηση του άγραφου εθιμικού δικαίου έκαναν οι νομοθέτες ή αισυμνήτες, ο Ζάλευκος στους Επιζεφύριους Λοκρούς της Κάτω Ιταλίας, ο Χαρώνδας στην Κατάνη της Σικελίας. Γνωστοί οι νομοθέτες Πιττακός στη Μυτιλήνη, Λυκούργος στη Σπάρτη, Δράκων, Σόλων στην Αθήνα.

Ο των Θερμοπυλών του δικαίου υπερασπιστής Σωκράτης, θαρραλέος πλοηγός της πτήσης της συνείδησης, της οποίας η φωνή αθάνατη, σεβάστηκε τους νόμους της Αθήνας, τίμησε την αρετή του, τη ζωή του. Το «δαιμόνιο» του Σωκράτη. Καταδικάστηκε με σχετικά μικρή πλειονοψηφία σε θάνατο. Ηταν ο οίστρος (αλογόμυγα) που έστειλαν οι θεοί για να κεντρίσει τους Αθηναίους.

Τον 5οπ.Χ. αιώνα η Αθήνα έφτασε στο κορύφωμα της δόξας και, δημιούργησε το χρυσό αιώνα, έδωσε ιδιαίτερη σπουδαιότητα στους νόμους. Η Σπάρτη δεν είχε τείχη, είχε όμως νόμους με τους οποίους οικοδόμησε το επιβλητικό μεγαλείο της και έγινε πρωταγωνίστρια στη διαμόρφωση του ιστορικού βίου της αρχαίας Ελλάδας. Θυμίζουμε το Λεωνίδα τον: «πειθόμενον τοις ρήμασι» της λακωνικής πατρίδας.

Το 1797 ο Ρήγας Φεραίος διακηρύσσει 35 γενικά άρθρα περί των «Δικαίων του Ανθρώπου και του Πολίτη». Στην «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου του Έλληνος του 1806, αποφαίνεται ο Ανώνυμος συγγραφέας ότι οι δίκαιοι καθιερώνουν τη Νομαρχία ως τη «μόνην πρόξενον της Αρετής, της Ομοιότητος και της Ελευθερίας». (Ομοιότητα, δηλαδή ισότητα). Στην ισότητα, ισοτιμία των πολιτών έναντι των νόμων στηρίζεται η αντικειμενικότητα. Χαρακτηριστικά είναι τα άρθρα της διακήρυξης των ανεξαγόραστων δικαιωμάτων του ανθρώπου, Ο.Η.Ε. 10-12-1948. Πανάρχαια η αντίληψη κατά την οποία από τον Πίνδαρο, Ησίοδο, Πλάτωνα, Πλούταρχο και άλλων θεωρείται ο «νόμος ο πάντων βασιλεύς», υπέρτατος άρχοντας της φερέγγυας πολιτείας.

Οι Έλληνες πρώτοι αναφέρθηκαν στη φύση του νόμου και όρισαν την ουσία του στο: «πέφυκε νόμος προνοείν, α μη δει πράττειν». (Έχει γεννηθεί νόμος να προνοεί, εκείνα τα οποία δεν πρέπει να πράττει κάποιος). Αν δεν προϋπάρχει ο νόμος, καμιά πράξη δεν μπορεί να θεωρηθεί ως νόμιμη ή ως παράνομη.

Στους δίκαιους πάντα ηχεί μέσα τους η σπηλαιώδης εσωτερική φωνή της συνείδησης, ο χώρος της οποίας δεν απειλείται με οξείδωση, καταδικάζει, αποστρέφεται οποιοδήποτε αρνητικό. Οι δίκαιοι, φωτεινές, θετικές μονάδες στο κοινωνικό σύνολο, πράττουν τα ορθά σ’ όλες τις περιστάσεις, εξεγείρονται, όταν βλέπουν να προσβάλλεται η δικαιοσύνη στο πρόσωπο των συνανθρώπων, η μεγαλειωδέστερη κατάφαση της αρετής και της δικαιοσύνης. Γνωρίζουν ότι το δίκαιο, παροχή ίσων ευκαιριών, έχει τη δύναμή του και δε χάνεται εύκολα.

Διαθέτουν αμεροληψία, πλούσιοι σε σωστά εφόδια, ψυχικό μεγαλείο, ενεργούν χωρίς πάθος, σύμφωνα με τον ορθό λόγο. «Ανήρ δίκαιος έστιν ουχ ο μη αδικών, αλλ’ όστις αδικείν δυνάμενος ου βούλεται» Πλάτωνα. (Δίκαιος δεν είναι αυτός που δεν αδικεί, αλλά αυτός που, ενώ δύναται δε θέλει να αδικήσει). Απ’ τους μεγαλύτερους διανοητές της ανθρωπότητας.

Πιστοί φύλακες του κοσμήτορα νόμου οφείλουν να είναι όλοι οι πολίτες, όχι μόνο εκείνοι οι οποίοι έχουν ταχθεί για το σκοπό αυτό και δεν ανέχονται δολιοφθορές στο οικοδόμημα των νόμων για να μη γίνει χάρτινο. Οταν η φύλαξή τους θεωρείται προσωπική υπόθεση, τότε θα περιορίζεται η παραβατικότητα, η δραστηριότητα των δικαστηρίων και των φυλακών. Τους στήριξε ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων ο οποίος θεωρήθηκε σωτήρας της πατρίδας του, γιατί αποκάλυψε τη συνωμοσία του Κατιλίνα και εμφανίστηκε έτσι σαν φρουρός του νόμου.

Ο Πλάτωνας στο φιλοσοφικό του έργο: «Κρίτων» (κεφ. 12), ο πνευματικός γίγαντας Σωκράτης εξυμνεί τους νόμους, λέγοντας ότι οι νόμοι φροντίζουν για τη γέννηση, ανατροφή, εκπαίδευση των πολιτών και όλοι να τους σέβονται, γιατί διαφορετικά κάνουν κακό στην πατρίδα. Υψώνεται η φωνή του Σωκράτη που πλέκει το εγκώμιο της δικαιοσύνης ως απόλυτης αξίας της ζωής.

Ελευθερία δεν υπάρχει χωρίς δίκαιο το οποίο την κατοχυρώνει, ούτε δίκαιο χωρίς ελευθερία, αξίες συνυφασμένες με το λόγο, την ηθική, την κοινωνική ζωή, πολυσυζητημένες και πάντοτε πολυσυζητούμενες. Είναι δυνάμεις ισόρροπες, συμπορεύονται, αλληλοσυμπληρώνονται. Την ελευθερία, που για χάρη της σε τόσες θυσίες έχει υποβληθεί και υποβάλλεται ο άνθρωπος, την περιφρουρούν οι νόμοι, οι οποίοι δεν περιορίζουν από μια εκδήλωση ευγενική, για κάτι που δεν ενοχλεί. Ο νόμος, χαλύβδινος υπερασπιστής όλων, το άριστο αγαθό ενός κράτους, επιβάλλει το ελάχιστο των υποχρεώσεων και δεν υπεισέρχεται στο βάθος των ανθρώπινων σχέσεων. Δεν ελέγχονται νομικά όλες οι πράξεις μας.

«Παν ό,τι επιτρέπεται δεν είναι και ηθικό». Στον «Πρωταγόρα» του Πλάτωνα παρουσιάζεται η άποψη για τη σύσταση των κοινωνιών, με το μύθο του Προμηθέα κι Επιμηθέα, που στηρίζεται σε δυο βασικές αρετές, τη δικαιοσύνη και την αιδώ. (Αμοιβαίο σεβασμό).

Με το μύθο ο Πλάτωνας εκφράζει τις λεπτότερες συλλήψεις του νου στην αναζήτηση της αλήθειας, επιτελεί έργο ακατόρθωτο από το λόγο, δημιούργησε τους πιο τολμηρούς μύθους. Οι μύθοι του είναι οι ωραιότεροι όλων των αιώνων και όλων των λαών. Κατά τον ίδιο κορυφαίο φιλόσοφο η ψυχή του ανθρώπου διαιρείται σε τρία μέρη, στο λογιστικό-σοφία, θυμοειδές-ανδρεία, επιθυμητικό-σωφροσύνη και την αρμονία τους αποτελεί η αρετή της δικαιοσύνης.

Η δίψα για μια ποιοτική δημοκρατία στηρίζεται στην υπεύθυνη συμμετοχή στα κοινά, στο απόλυτο κύρος της αρχής της πλειοψηφίας, στο σεβασμό στο νόμο ο οποίος περιορίζει την πολιτεία για να την προστατέψει, οι ασυμφωνούντες στη δημοκρατία είναι μια απόδειξη της ύπαρξής της.

Η πολυδύναμη οικονομία, ο πλέον νευραλγικός τομέας, είναι ο πλατύς ποταμός απ’ όπου ξεκινούν όλα τα ρυάκια για να έχουμε κοινωνική ευημερία, πολυδύναμη εθνική οικονομία, εξασφαλισμένη με το άγρυπνο μάτι του αμείλικτου διώκτη της εκμετάλλευσης, του νόμου.

Όλα ελέγχονται και κανένας δεν είναι πάνω απ’ το νόμο. Η οικονομική άνθηση και η νόμιμη ορθολογιστική χρησιμοποίησή της έφερε το χρυσό αιώνα του Περικλή και έκανε την Αθήνα «Ελλάδος έρεισμα» (στήριγμα, βάση) κατά τη φράση του Πινδάρου.

Τη δικαιοσύνη, αμερόληπτη εισαγγελέας, κόρη του Δία και της Θέμιδας, οι αρχαίοι Έλληνες παρουσίαζαν τυφλή για να μη βλέπει το αντικείμενο της κρίσης της, αλλά να αποφασίζει με αντικειμενικότητα. Ο λειτουργός δικαστής δικάζει απροσωπόληπτα. Ο Τερτσέτης, ο Πολυζωίδης έγιναν σύμβολα του απαραβίαστου της δικαστικής συνείδησης από πιέσεις και σκοπιμότητες.

Ενώ μυριάκις έχει επιβεβαιωθεί σε διεφθαρμένα, αισχρά, ξευτιλισμένα καθεστώτα, όπου γης, ο νόμος γίνεται ιστός της αράχνης, συλλαμβάνει τα πολύ μικρά έντομα, αλλά όχι τα μεγάλα πετούμενα. Έτσι, αν πέσει στη λαβίδα του κανένας φτωχός πιάνεται, αν κάποιος πλούσιος, δυνατός παράγοντας, φεύγει ελεύθερα. Η μεροληπτική απονομή του δικαίου συνιστά ύβρι.

Οι ισχυροί έχουν εκφαυλίσει πολλούς με εκβιαστικές απαιτήσεις, ωμή κατάλυση του δικαίου με την προκρούστια νομοθεσία και έχουν τη δυνατότητα να ξεφεύγουν, καταπατώντας κάθε έννοια δικαίου. Η αντίληψη αυτή είναι παλιά, όπως μνημονεύει ο Πλούταρχος, αποδίδεται στο Σκύθη φιλόσοφο Ανάχαρση, που βλέποντας το Σόλωνα να νομοθετεί του είπε:

«Μηδέν των αραχνίων διαφέρειν των γραμμάτων (νόμων), αλλ’ ως εκείνα τους μεν ασθενείς και λεπτούς των αλισκομένων καθέξειν, υπό δε των δυνατών διαρραγήσασθαι». (Σε τίποτε δε διαφέρουν οι νόμοι από τους ιστούς της αράχνης, γιατί, όπως εκείνοι, έτσι και οι νόμοι απ’ όσους συλλαμβάνουν συγκρατούν μόνο τους αδύνατους και ασθενείς, ενώ οι δυνατοί μπορεί να τους διατρυπούν και να ξεφεύγουν).

Κάθε μορφής δικτατορικά καθεστώτα είναι καρκινώματα, φυτρώνουν και εκτρέφονται στους κόλπους των ατελών δημοκρατιών. Στα ανελεύθερα, λαομίσητα καθεστώτα ο ισχυρότερος επιβάλλει το δικό του νόμο στον ασθενέστερο. Η επιβολή της πυγμής, του τρόμου, της ακραίας ταπείνωσης, εξυφαίνουν πολλά δεινά˙ τρομοκρατημένους, έμφοβους πολίτες.

Η αβεβαιότητα, καταθλιπτική κατάσταση, συνοδεύει την καθημερινότητα, καθιστώντας την εφιαλτική, απλώνεται σαν μαύρο πέπλο πάνω από τον πολιτισμό, κηλιδώνεται η λάμψη του. Οι πολιτικοί αγύρτες «δρώντες τα αίσχιστα λόγους αρίστους ποιούσι».

Οι λαοί εξεγείρονται, καρπός της πίκρας, δεν υποκύπτουν στους νόμους των τυράννων, αφού οι αριβίστες καταργούν τους δημοκρατικούς νόμους, δεν έχουν κανένα δικαίωμα να απαιτήσουν το σεβασμό στους δικούς τους νόμους. Η έκδηλη λαϊκή αντίδραση γίνεται πραγματικός μοχλός ανατροπής, δεν κάμπτει δουλικά τον αυχένα, γιατί η δουλοπρέπεια υποβιβάζει τον άνθρωπο, τον κάνει ανδράποδο, άθυρμα.

Όταν νομοθετεί ο δικτάτορας, καθώς και ο κατακτητής, κονιορτοποιούν τις βασικές αρχές, δουλαγωγούν τον πολίτη, τότε η παρανομία είναι η ύψιστη νομιμότητα. Κάποιος Θησέας-Λαός θα μετρηθεί μαζί τους και θα τους αφανίσει. Η σιωπή, η λιποταξία, είναι δολιοφθορά στους δημοκρατικούς νόμους, ενθαρρύνει τους καταπατητές της δημοκρατικής πολιτείας. Του φιλόνομου πολίτη μεγάλη είναι η ευθύνη, λειτούργημα τηςελευθερίας, βασικός θεσμός της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας.

Οταν δεν υπάρχει ευνομία αναφύονται ακανθώδεις σχέσεις, εθισμός στην ανηθικότητα, κυοφορούνται συγκρούσεις, απωθητικές καταστάσεις, η κοινωνία λειτουργεί άρρυθμα, οι εγωκεντρικές τάσεις αποτελούν παντοτινούς πειρασμούς, ο άνθρωπος εγκαταλείπεται στις πρωτόγονες ορμές του και αποθηριώνεται.

Επικρατεί ο κυνισμός του κέρδους, το στείρο προσωπικό συμφέρον, ο αχαλίνωτος, αδυσώπητος νόμος της αγοράς «δούναι λαβείν», καθιερώνεται η ληστρική διάθεση ως τρόπος ζωής. Ολα πεταμένα στον κάδο της κερδοσκοπίας. Οι χώρες οδηγούνται στον κατήφορο της παρακμής, της διαφθοράς και δεν υπάρχει τίποτε πιο βίαιο από τη διαφθορά, μαρτυρία νοσηρής κατάστασης. Οσοι μόνιμα στραβά αρμενίζουν ορχούνται προκλητικά, χαίρονται στην αναμπουμπούλα, όταν καταλύονται οι νόμοι, ακρωτηριάζονται, πετιούνται στα μπάζα. Τα έθνη πρώτα αποδυναμώνονται εκ των ένδον, έπειτα έρχεται η καταστροφή απέξω.

Η κοινωνική ζωή νοείται ως συνύπαρξη πολλών παραγόντων τους οποίους διευθετεί η δικαιοσύνη, σκοπεύει στο ανέβασμα της ζωής, πλαταίνει τις αρετές, λαμποκοπά στο «εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πάσ’ αρετή εστί». Πλάτωνα. (Στη δικαιοσύνη συνολικά, περιληπτικά, ενυπάρχει κάθε αρετή). Η ευνομούμενη, δικαιοκρατούμενη πολιτεία, ξεμπροστιάζει τους διεφθαρμένους, ο χειμαζόμενος, ο αδύνατος, βρίσκει σ’ αυτή σίγουρο καταφύγιο στην αδυναμία του.

Το δίκαιο παντοδύναμο χέρι του νόμου, μας δένει με αδιόρατα νήματα, γεφυρώνει, ενώνει, αδελφώνει το εγώ-εσύ με το εμείς και στο φερέγγυο κράτος ο εταίρος του ο πολίτης απολαμβάνει άφοβα τα αγαθά. «Το ευ και ορθώς και δικαίως ταυτόν εστί». Πλάτωνα. (Το καλό, το ορθό και το δίκαιο, είναι το ίδιο-αδιαίρετο). Εύλογο, γιατί η έλλογη δικαιική βία δεν ανέχεται άλλη βία στους κόλπους της κοινωνίας εκτός από τον εαυτό της.

Με τηλεγραφική συντομία, μονολεκτικά γράφουμε ότι στη γνήσια δημοκρατία το δίκαιο προστατεύει την αξιοπρέπεια, ρυθμίζει τα όρια των ατομικών ελευθεριών και των κρατικών απαιτήσεων, διακανονίζει τις αναφυόμενες διαφορές, άγγελος της γαλήνης, παιδαγωγός του καλού, διατηρεί την κοινωνική ισορροπία, εθίζει στην πειθαρχία, στο σεβασμό, ηθικοποιεί, προάγει την κοινωνική ευδαιμονία, φέρνει τη

σίγαση των παθών, διαφυλάττει τα κοινωνικά αγαθά, εγγυητής της πολιτιστικής στάθμης, χτυπά την αδικία, έχει υπέρτατη αξία τον άνθρωπο, περιφρουρεί τη σιγουριά, δημιουργεί βάση για ομόνοια, εξασφαλίζει την ειρήνη στον κόσμο, σταματά τα κίβδηλα χέρια από τις ανόσιες πράξεις, αντιμετωπίζει τις αυθαιρεσίες, καταπνίγει την αλαζονεία της δύναμης.

Γι’ αυτό και τα ευήκοα ώτα πολλαπλασιάζονται. Εκλεκτός όποιος υπηρετεί το πνεύμα της δικαιοσύνης, κατά το μέτρο των δυνατοτήτων του. Ανώτερος όποιος έχει υποτάξει τις αδυναμίες του δε φοβάται νόμους, αφού «ο το εαυτού καθήκον ποιών ουδενός δείται νόμου». Και η συνείδηση έχει πολύ περισσότερες απαιτήσεις από τους νόμους. Μια αγαθή συνείδηση ζει ενάρετα.

Μη θέλοντας πιότερο το μάκρος του άρθρου να κρατηθεί, τονίζουμε την αναντίλεκτη βεβαιότητα πως η τιτανική, ακατάβλητη δύναμη της εκπαίδευσης, με το λυτρωτικό της φως, εξασφαλίζει τους όρους για να ριζώσει, καρπίσει η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου που επιδρά και στο ήθος, το οποίο διευκολύνει το έργο της δικαιοσύνης. Η παιδεία διδάσκει ότι ο πολίτης οφείλει να υπακούει στο δημοκρατικό νόμο, αναπτύσσει έγκαιρα τις αγαθές σχέσεις, ικανότητες και συντελεί στην οικονομική ανάπτυξη, στην αέναη προς τα πρόσω πορεία της κοινωνικής ζωής.

Αφού η παιδεία είναι ο καλύτερος φρουρός των νόμων, αυτονόητη η ευθύνη παντός αρμοδίου, κάθε δυναμένου και εδώ ο πυρήνας της ευθύνης πέφτει στην πολιτεία για την ανεπιφύλακτη, ζωτική ανάγκη στήριξης, συμπαράστασης στο δάσκαλο, πηγή της γνώσης, αιώνιου, απεριόριστου θέματος στην ιστορία του ανθρώπου.

Ο νόμος και η παιδεία είναι τα θεμέλια της κοινωνίας, οι ασφαλέστεροι, οι αποτελεσματικότεροι θεματοφύλακες των πολιτισμικών κατακτήσεων, άκρως απαραίτητες έννοιες για να μην προκαλούνται οι κάθε μορφής κρίσεις.

Γράφει ο Μανόλης Ζουμπάς φιλόλογος