Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum)
ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΚΕ 4194 ΦΟΡΕΣ
Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδος
Πρόκειται για φυτά ποώδη, πολυετή ή απεξυλωμένα στη βάση, με βλαστόν όρθιον ή αναρριχώμενον, αδρότριχον ή λείον, με φύλλα κατά 4-8μερείς σπονδύλους, σπανίως αντίθετα μετά παραφύλλων, επιφυή ή έμμισχα, ωοειδή ή λογχοειδή, σπανίως καρδιοειδή, τραχέα.
Τα άνθη αυτών είναι κιτρινωπά, κατά μασχαλιαίους ή επακρίους βότρεις, τα οποία σχηματίζουν εμφύλους βότρεις. Ο κάλυκας του άνθους έχει έλασμα βραχύτατον, εύπτωτον ή είναι άνευ ελάσματος. Η στεφάνη του άνθους είναι τριχοειδής, επίπεδος, με πέντε (5), σπανίως με τέσσερεις (4), απλωτούς λοβούς, ακιδωτούς ή αθερώδεις. ΄Εχουν πέντε (5) στήμονες και ενίοτε τέσσερις (4). Ο καρπός είναι ραγόμορφος, σαρκώδης, συνήθως με ένα (1), σπανιότερα με δύο (2) συμφυή ή συνεστώτα καρπόφυλλα, μη χωριζόμενα κατά την ωρίμανση.
Στην Ελλάδα απαντούν αυτοφυή δύο είδη, τα εξής:
Α) Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum)
Πρόκειται για φυτόν πολυετές, με βλαστούς αναρριχωμένους (ύψους 1,00 μ. περίπου), με αγκιστροειδή κέντρα στις γωνίες, με ρίζα παχεία, έρπουσα. Τα φύλλα είναι μεγάλα, λογχοειδή, οδοντωτά, με οδόντες αγκιστροειδείς στα χείλη και στη μεσαία νεύρωση και καταφανές πλέγμα εκ δευτερογενών νευρώσεων.
Τα άνθη του φυτού αυτού είναι μικρά, ζωηρώς κίτρινα, διατεταγμένα κατά ψευδοσκιάδια μασχαλιαία και επάκρια. Η στεφάνη είναι τριχοειδής, με λοβούς λογχοειδείς, οξείς, ουχί αθερώδεις. Οι ανθήρες είναι γραμμοειδείς-προμήκεις. Τα στίγματα είναι αντωοειδώς ροπαλοειδή. Ο καρπός είναι ράγα, υποσφαιρική και έχει το μέγεθος μπιζελιού.
Η Ρουβία η βαφική ( Rubia tinctorum) είναι κοινώς γνωστή ως «ριζάρι, το» κι αυτοφύεται σε όλην την Ελλάδα. Παλαιότερα εκαλλιεργείτο, διότι το ρίζωμά του δίδει κόκκινο χρώμα. Το ρίζωμα του φυτού αυτού συλλέγεται, καθαρίζεται από το χώμα, πλένεται, ξηραίνεται σε καλώς αεριζώμενον μέρος και υπό σκιάν και στην συνέχεια κονιορτοποιείται. Βράζεται σε νερό και χρησιμοποιείται για την βαφή νημάτων και υφασμάτων.
Στο μείγμα χρησιμοποιείται επίσης ξύδι και αλάτι, διότι αυτά συμβάλλουν στην στερέωση της βαφής. Διά του τρόπου αυτού τα νήματα και τα υφάσματα, τα οποία βάφονται αποκτούν έναν έντονα ερυθρό, ανεξίτηλο χρώμα, χάρη στην κόκκινη χρωστική ουσία, η οποία περιέχει την καλουμένην «Αλιζαρίνην». Η ουσία αυτή σήμερα παρασκευάζεται συνθετικά και ένεκα τούτου η καλλιέργεια του φυτού περιορίζεται μόνον σε ορισμένες χώρες, όπως είναι : η Ολλανδία, η Αλσατία, η Μικρά Ασία ή Ανατολία ( Τουρκία), η Λιβύη, η Ελλάδα κλπ.
Παλαιότερα το ριζάρι εκαλλιεργείτο ευρύτατα σε όλη την Ελλάδα και εντατικότερα σε ορισμένες περιοχές αυτής. Ειδικότερα εκαλλιεργείτο συστηματικά, μαζί με το βαμβάκι, στα Αμπελάκια της Θεσσαλίας και στα τέλη του 18ου αι. η παραγωγή και εξαγωγή νημάτων και υφασμάτων κοκκίνου χρώματος, βαμμένων με ριζάρι, εγνώρισε μεγάλην ακμή. Τα προϊόντα αυτά ήσαν περιζήτητα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και εξήγοντο σε μεγάλες ποσότητες σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Οι δραστηριότητες αυτές των κατοίκων των Αμπελακίων της Θεσσαλίας είχαν ως αποτέλεσμα την συγκέντρωση μεγάλων κεφαλαίων και την ευημερίαν των ανθρώπων της περιοχής.
Μέχρι σήμερα διατηρούνται τα παλαιά αρχοντικά επιφανών οικογενειών των Αμπελακίων ( π.χ. το Αρχοντικόν του Γεωργίου Schwarz), τα οποία αποτελούν μάρτυρες του πλούτου και της ευημερίας οικογενειών της περιοχής, που ήσαν το αποτέλεσμα της καλλιεργείας του φυτού ριζάρι και την εκμεταλλεύσεως των εξ αυτού παραγομένων προϊόντων.
Σήμερα η Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum) καλλιεργείται μόνον σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος. Ειδικότερα στην Κρήτη ( πρώην Δήμος Ρούβα, οικισμοί : Γέργερη, Ζαρρός, Βορρίζα κλπ.) έχει εν μέρει αναβιώσει η καλλιέργεια του φυτού αυτού και η χρήση των ριζών του, για την βαφή νημάτων και υφασμάτων, σύμφωνα με τον παλαιόν παραδοσιακόν τρόπον. Τα αποτελέσματα από την ενασχόληση αυτή είναι άκρως ενθαρρυντικά.
Σε πολυάριθμες περιοχές της νήσου Κρήτης και της Ελλάδος γενικότερα, ειδικότερα δε στις αυλές μεσαιωνικών Μονών και ναυδρίων, απαντά το ερυθρόδανον ως αυτοφυές. Αυτό αγαπά εδάφη γόνιμα, υγρά και σκιερά, όπου και ευδοκιμεί.
Στην αρχαία Ελληνική Γραμματεία απαντούν συχνές αναφορές στην Ρουβία την βαφική. Ενδεικτικά παρατίθενται τα επόμενα παραδείγματα :1) Ο Θεόφραστος ο Ερέσιος ( 372-287 π. Χ.) αναφέρεται στο φυτόν « Ερευθεδανόν», όπως αποκαλεί την Ρουβίαν την βαφικήν και γράφει τα εξής:
«Εν δε τοις ανακάνθοις ούκ εστιν ούτως διαλαβείν τοις γένεσιν. Η γαρ των φύλλων ανωμαλία μεγέθει και μικρότητι και σχήμασιν άπειρος και ασαφής. Αλλά δει πειράσθαι κατ΄ άλλον τρόπον διαιρείν. Πλείω δέ εστι τα γένη τα τούτων και διαφοράς έχοντα μεγάλας, οίον κίσθος, μήλωθρον, ερευθεδανόν, σπειραία, κνέωρον, ορίγανος…».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 6, 1, 4).
Το «ερευθεδανόν» του Θεοφράστου είναι το σήμερον καλούμενον «ερυθρέδανον» ή «ριζάρι», ήτοι η Ρουβία η βαφική.
2) Ο αυτός συγγραφέας αλλαχού σημειώνει: «Πολλαί δε και των ριζών διαφοραί και τρόπον τινα αι τούτων φανερώτεραι… αυτών δε τούτων έκασται πλείστας έχουσι διαφοράς χρώμασιν, οσμαίς, χυμοίς, μεγέθεσιν. Αι μεν γαρ λευκαί, αι δε μέλαιναι, αι δε ερυθραί, καθάπερ ή τε της αγχούσης και του ερευθεδάνου».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 4, 9, 3).
3) Επίσης ο Θεόφραστος αναφέρει σχετικά τα επόμενα:
«Το δε ερευθεδανόν φύλλον όμοιον κιττώ (= κισσώ, πρόκειται για το φυτόν Helix hedera), πλην στρογγυλότερον φύεται δ΄ επί γης, ώσπερ άγρωστις, φιλεί δε παλίσκια χωρία. Ουρητική δε, δι’ ο και χρώνται προς τα της οσφύος αλγήματα και προς τας ισχιάδας».
(Θεόφραστος, περί φυτών ιστοπρίας 9, 13, 6).
4) Ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (7-78 μ. Χ.) ονομάζει την Ρουβία την βαφική «ερυθρόδανον» ή «ερευθέδανον» και αναφέρει σχετικώς τα εξής:
«Ερυθρόδανον ή ερυθρέδανον, ένιοι δε τεύθριον καλούθσι. Ρίζα εστιν ερυθρά, βαφική. Η μεν τις αγρία, η δε σπαρτή, ως εν Ραβέννη της Ιταλίας μεταξύ ελών ωφελίμως σπείρεται διά το γίνεσθαι εκ τούτου πλείστην πρόσοδον. Εισί δε αυτού οι καυλοί τετράγωνοι, μακροί, τραχείς, όμοιοι τοις της απαρίνης κατά πάντα, μείζονες δε και ρωμαλεώτεροι, έχοντες εκ διαστημάτων τα φύλλα καθ΄ έκαστον γόνυ ώσπερ αστέρας εν κύκλω περικείμενα, καρπόν στρογγύλον, τα πρώτα χλωρόν, είτα ερυθρόν, πεπαινόμενον δε μέλανα. Ρίζα λεπτή, μακρά, ερυθρά, διουρητική, όθεν ικτερικοίς μετά μελικράτου πινομένη βοηθεί ισχιαδικοίς τε και παραλελυμένοις.
΄Αγει δε και ούρα πολλά και παχέα, έσθ΄ ότε δε και αίμα. Λούειν μέντοι δει καθ’ ημέραν τους πίνοντας. Θηριοδήκτοις τε βοηθεί ο καυλός μετά των φύλλων ποθείς. Ο δε καρπός μετ’ οξυμέλιτος πινόμενος σπλήνα τήκει. Προστεθείσα δε η ρίζα άγει έμμηνα και έμβρυα, θεραπεύει δε και αλφούς λευκούς μετ’ όξους καταχριομένη».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 3, 143, 1-2).
Το αφέψημα της ρίζης της Ρουβίας της βαφικής, ήτοι του φυτού με το κοινόν όνομα «ριζάρι», συνιστάται από την Λαϊκή Ιατρική για διάφορες παθήσεις και είναι γευστικό και τονωτικό.
Τελευταία διαπιστώθηκε, ότι το εκχύλισμα του είδους αυτού έχει ισχυρή λιθοδιαλυτική ενέργεια. Κατά τις γενόμενες πειραματικές παρατηρήσεις διεπιστώθη, ότι τα συστατικά εκείνα, τα οποία περιέχονται στο εκχύλισμα αυτό, διασπούν ταχέως το εξ ανοργάνων ουσιών περίβλημα των χολολίθων και επιδρούν επί του οργανικού αυτών περιεχομένου, το οποίον διαλύουν τελείως. Διά τούτο και υπάρχουν βάσιμες ελπίδες, ότι τούτο στο προσεχές μέλλον είναι δυνατόν να αποβεί το ασφαλές φάρμακον κατά της χολολιθιάσεως, το οποίον σε πολλές περιπτώσεις θα απαλλάξει τους πάσχοντες από τις χειρουργικές επεμβάσεις.
(Δ. Σ. Καββάδας, Εικονογραφημένον Βοτανικόν-Φυτολογικόν Λεξικόν, τ. 2, Αθήνα αν. χρον. εκδ., σ. 3472-3473).
Β) Ρουβία η περιπλανωμένη (Rubia peregrina)
Πρόκειται γιά φυτόν ποώδες, πολυετές, το οποίον φθάνει ή και υπερβαίνει μερικές φορές το ένα μέτρον, με ρίζα μακρώς έρπουσα και βλαστούς ανιόντες ή διάχυτους, αναρριχωμένους, με πλατειά αγκιστρωτά κέντρα στις γωνίες. ΄Εχει φύλλα ωοειδή-λογχοειδή, με χείλη χόνδρινα και με άφθονα αγκιστρωτά κέντρα, όπως και η μεσαία νεύρωση.
Τα άνθη του φυτού αυτού είναι ωχροκίτρινα, διατεταγμένα κατά μικρά, μασχαλιαία και επάκρια σκιαδόμορφα κύματα. Η στεφάνη έχει λοβούς και στενούται απότομα στην κορυφή προς αθέρα. Οι ανθήρες είναι ωοειδείς ή υποσφαιρικοί. Τα στίγματα είναι κατά κεφαλίδα. Ο καρπός είναι ράγα υποσφαιρική, μέλαινα ( πάχους 4-6 χιλιοστών).
΄Αλλα είδη Ρουβίας είναι τα εξής :
1) Ρουβία η στίλβουσα ( Rubia lucida )
2) Ρουβία η ελλειπτική (Rubia elliptica)
3) Ρουβία η καρδιοειδής (Rubia cordata).
Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Εφορος αρχαιοτήτων ε.τ.
Ακολουθήστε τη Ροδιακή στο Google News
