Τα Κουτιά των Παιδιών, τα Ονειρα και ο Σχολικός Εκφοβισμός

Γράφει η
Δέσποινα Αρχοντάκη
Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια


Παρακολούθησα πριν από λίγο καιρό μια ομιλία για το σχολικό εκφοβισμό και ο ομιλητής μας είπε ότι όταν τσακωνόταν με άλλα παιδιά οι γονείς του έλεγαν: «Υπερασπίσου τον εαυτό σου, δείξε το ποιος είσαι».

Αυτό βέβαια ήταν πολύ δύσκολο να το κάνει όταν δεν γνώριζε ο ίδιος ποιος ήταν. Είναι άραγε λογικό να ορίσει ένα παιδί το ποιος είναι τόσο νωρίς; Μάλλον όχι. Και αν δεν το έκανε αυτός, θα το έκαναν κάποιοι άλλοι στο σχολείο. Τον είπαν λοιπόν χοντρό, περίεργο, φρικιό, άσχημο και άλλα πολλά.
Και την ίδια στιγμή που του έλεγαν οι άλλοι τι «ήταν», οι γονείς του τον ρωτούσαν κιόλας: «τι θα γίνεις όταν μεγαλώσεις»; Ήταν σαν να υπονοούσαν ότι δεν μπορούσε να είναι αυτό που ήταν δηλαδή απλά παιδί. Και τους απάντησε: «Θέλω να γίνω συγγραφέας» και οι γονείς του είπαν «διάλεξε κάτι ρεαλιστικό», και τότε εκείνος, αφού σκέφτηκε για λίγες μέρες, είπε «θέλω να γίνω επαγγελματίας παλαιστής», και οι γονείς του απάντησαν «μην είσαι χαζός».

Τον ρώτησαν λοιπόν τι ήθελε να γίνει και του είπαν τι να μη γίνει. Και δεν είναι ο μόνος. Εννοώ ότι συμβαίνει σε πολλά παιδιά και θα συνεχίσει να συμβαίνει. Και αναρωτιέμαι και εγώ μαζί του τί είναι αυτό που κάνει τα όνειρα των παιδιών να αγνοούνται και να παραβλέπονται τόσο εύκολα;
Και θα σκεφτείτε τώρα «Μα τι σχέση έχουν τα όνειρα με το σχολικό εκφοβισμό;». Κρατήστε αυτήν τη σκέψη, γιατί θα επανέλθω σε αυτό σε λίγο.
Ας πούμε λοιπόν για το σχολικό εκφοβισμό. Είναι μια αντιγραφή, μια μικρογραφία του γενικότερου εκφοβισμού που κυριαρχεί στον κόσμο μας;

Tα δυνατότερα έθνη κυριαρχούν στα ασθενέστερα, η εξουσία στοχοποιεί μια επαγγελματική ομάδα για να ελέγξει τις υπόλοιπες, ο εργοδότης με τον ίδιο τρόπο στοχοποιεί έναν υπάλληλο για να ελέγξει τους υπόλοιπους- το γνωστό διαίρει και βασίλευε-, o προϊστάμενος κάνει bullying στον υφιστάμενο ο οποίος επιστρέφει στο σπίτι και κάνει bullying στο παιδί του που πάει στο σχολείο και κάνει bullying στο συμμαθητή του. Όπως θα έλεγε και κάποιος ψυχαναλυτής έχουμε μια απλή μετάθεση επιθετικότητας, έναν από τους πολλούς μηχανισμούς άμυνας που χρησιμοποιούμε.
Τα παιχνίδια των παιδιών ακόμη και τα προσχολικά παιχνίδια τα προετοιμάζουν για ένα κόσμο νικητών και χαμένων, για ένα κόσμο υποταγής και κυριαρχίας.
Εργασιακή βία, Οικογενειακή βία, σχολική βία όλα μια αλυσίδα και όλοι μας είμαστε λίγο πολύ μπολιασμένοι με αυτή τη βία.

Για να δούμε όμως τώρα τη βάση αυτής της βίας που είναι η προκατάληψη, η κατηγοριοποίηση, η διάκριση και η οπτική της μικρότερης αξίας.
Ας ξεκινήσουμε από την κατηγοριοποίηση που είναι άλλωστε και η βάση της προκατάληψης και των στερεοτύπων. Η κατηγοριοποίηση λοιπόν εκτός από το πολύ χρήσιμο σκοπό της, δηλαδή να βάλει σε μια τάξη τον κόσμο μας, που αλλιώς θα ήταν χαοτικός, επιτελεί και μία λειτουργία ταυτότητας. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να κατηγοριοποιούν τους άλλους στη βάση των ομοιοτήτων και των διαφορών με τον εαυτό τους: προσλαμβάνουν τους άλλους ως μέλη της ίδιας κατηγορίας με τον εαυτό τους (ενδο -ομάδα) ή ως μέλη μιας διαφορετικής κατηγορίας από τον εαυτό τους (έξω- ομάδα).

Τα αποτελέσματα ερευνών δείχνουν ότι η κατηγοριοποίηση των ατόμων συνοδεύεται από γνωστικές στρεβλώσεις. Συγκεκριμένα οι διαφορές μεταξύ των ερεθισμάτων που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες μεγιστοποιούνται και παράλληλα οι διαφορές μεταξύ των ερεθισμάτων που εντάσσονται στην ίδια κατηγορία ελαχιστοποιούνται. Δηλαδή «η απλή και μόνο αντίληψη του «ανήκειν» σε διακριτές ομάδες, η κοινωνική κατηγοριοποίηση αυτή καθεαυτή, είναι επαρκής για να προκαλέσει ενδο-ομαδική εύνοια σε βάρος της έξω-ομάδας.
Και οι ίδιες έρευνες δείχνουν ότι έχουμε την τάση να αποδίδουμε περισσότερα αρνητικά χαρακτηριστικά στις μικρότερες αριθμητικά ομάδες και ότι επιπλέον έχουμε την τάση να συμμορφωνόμαστε με την ενδο-ομάδα ακόμη και όταν σύμφωνα με την αντίληψη μας κάνει κάτι λάθος.
Ακόμη μας λένε ότι όσο περισσότεροι παρακολουθούμε μια αρνητική, επιθετική, επικίνδυνη συμπεριφορά που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μας, τόσο λιγότερες πιθανότητες έχουμε να πάρουμε την προσωπική πρωτοβουλία για παρέμβαση.

Από τη στιγμή που τα άτομα επιλέξουν σε ποια κοινωνική κατηγορία ανήκουν, δηλαδή κατηγοριοποιηθούν και αυτό-προσδιοριστούν, επιζητούν να αποκτήσουν θετική αυτοεκτίμηση διαφοροποιώντας την ομάδα τους από μία εξωτερική ομάδα σύγκρισης σε κάποια διάσταση. Αυτή η αναζήτηση της θετικής διάκρισης σημαίνει ότι όταν η αίσθηση των ανθρώπων για το ποιοι είναι καθορίζεται περισσότερο με όρους του «εμείς» παρά του «εγώ», θέλουν να θεωρούν το «εμάς» διαφορετικό και καλύτερο από το «αυτούς» για να αισθανθούν καλά για το ποιοι είναι και το τι είναι.
Συνεπώς, έχουμε μια διάκριση που προϋποθέτει μια κοινωνική σύγκριση. Και αυτή η σύγκριση δεν είναι μία ουδέτερη διαδικασία. Εμπεριέχει μία αξιολογική διάσταση, δηλαδή την εκτίμηση ότι κάποιος άλλος, κάποιοι άλλοι έχουν μικρότερη αξία από μας. Και αυτή η μικρότερη αξία είναι η βάση της βίας.
Ας επιστρέψουμε λοιπόν στα παιδιά και στο τι μηνύματα τους μεταδίδουμε.

Tί μαθαίνουμε στα αγόρια;
Ότι οι άντρες πρέπει να είναι σκληροί, να είναι δυνατοί να είναι γενναίοι, να κυριαρχούν, να ηγούνται, να έχουν τον έλεγχο, χωρίς πόνο, και σίγουρα χωρίς φόβο.
Αυτή είναι η συλλογική κοινωνικοποίηση των αντρών, «το κουτί του άντρα». Δηλαδή αυτό το αντρικό κουτί έχει μέσα όλα τα συστατικά για το πώς καθορίζουμε το τι σημαίνει να είναι κάποιος άνδρας.
Σε μία ομιλία του ένας σημαντικός ακτιβιστής και υπέρμαχος των γυναικείων δικαιωμάτων, μίλησε για αυτό το κουτί και είπε χαρακτηριστικά ότι χωρίς αμφιβολία, υπάρχουν μερικά θαυμάσια, πραγματικά θαυμάσια πράγματα στο να είναι κανείς άντρας. Αλλά ταυτόχρονα, υπάρχουν κάποια πράγματα που δεν είναι καθόλου χρήσιμα. Και πραγματικά πρέπει να ξεκινήσουμε να τα αντιμετωπίζουμε, να τα εξετάζουμε και να μπούμε στην διαδικασία αποδόμησης και επαναπροσδιορισμού του ανδρισμού.

Και μίλησε για την απόγνωση του ως πατέρα για τον ρόλο και τις ευθύνες του να μεγαλώσει το γιο του σαν άντρα να συμμορφωθεί σε αυτές τις κατευθυντήριες γραμμές και αυτές τις δομές που καθορίζουν αυτό το αντρικό κουτί. Και ομολόγησε ότι όταν τα παιδιά του ήταν μικρά ακόμη και ο ίδιος αντιδρούσε αρνητικά στο κλάμα του γιου του αλλά όχι στο κλάμα της κόρης του.
«Oι άντρες δεν κλαίνε». Η αλήθεια είναι ότι δεν θέλουν να κλαίνε μπροστά σε γυναίκες ή μπροστά σε άλλους άντρες. Και αν καμιά φορά δεν μπορούν να κρατηθούν και κλάψουν θα αισθανθούν πολύ άσχημα που άφησαν τον εαυτό τους να εκφραστεί, να εκφράσουν το συναίσθημα τους, μπορεί να ζητήσουν και συγνώμη. Πόσες φορές έχουν ακούσει μπράβο οι άντρες σαν παιδάκια επειδή δεν κλάψανε;

Και αυτός ο φόβος της αδυναμίας, ο φόβος για την αδυναμία, ο φόβος που έχουν οι άντρες, τους παραλύει, τους κρατάει ομήρους μέσα στο αντρικό κουτί. Και μου είπε ένας μικρός μου φίλος πριν από λίγες μέρες: «δεν θέλω να πω ότι φοβάμαι γιατί αυτό θα σήμαινε ότι είμαι δειλός…και αυτό δεν είναι καλό». Του απάντησα ότι όλοι οι άντρες φοβούνται αλλά ότι αυτό είναι το μυστικό τους και δεν το μοιράζονται μεταξύ τους.
Και θυμάμαι έναν ομιλητή για το σχολικό εκφοβισμό να αναφέρει το ακόλουθο παράδειγμα. Μιλούσε λοιπόν σε ένα 12χρόνο παιδί, που έπαιζε ράγκμπι και τον ρώτησε «Πως θα ένιωθες εάν, μπροστά σε όλους τους συμπαίκτες σου, ο προπονητής σου έλεγε ότι έπαιζες σαν κορίτσι;». Και περίμενε να του απαντήσει κάτι σαν, θα στεναχωριόμουν, θα νευρίαζα, ή κάτι τέτοιο. Όχι, το αγόρι του είπε «Θα με κατέστρεφε».

Και αναρωτήθηκε λοιπόν ο ομιλητής μας «Θεέ μου, αν τον κατέστρεφε να τον πουν κορίτσι, τότε τι του μαθαίνουμε για τα κορίτσια;»
Και είπε ότι μπαίνοντας «στο αντρικό κουτί» φτιάχνουμε και ένα αντίστοιχο γυναικείο. Και η γυναίκα είναι και γίνεται με αυτό τον τρόπο όλα αυτά που δεν είναι οι άντρες, δηλαδή λιγότερο δυνατή άρα με λιγότερη αξία. Άρα εννοείται ότι δεν υπάρχουν μόνο αντρικά κουτιά αλλά και γυναικεία.
Μαθαίνουν λοιπόν τα αγόρια να βλέπουν τα κορίτσια ως αντικείμενο και άρα ως κάτι που τίθεται σε ιδιοκτησιακό καθεστώς αλλά και τα κορίτσια μαθαίνουν να βλέπουν τον εαυτό τους σαν αντικείμενο.
Και αυτή είναι μια εξίσωση που ισούται με την βία. Και είναι και η συχνότερη μορφή bullying από κορίτσια σε άλλα κορίτσια. Εμείς όλοι οι άντρες, οι γυναίκες, η «με καλή πρόθεση» πλειοψηφία μας, λειτουργούμε στην βάση όλης αυτής της συλλογικής κοινωνικοποίησης. Βλέπουμε ίσως τους εαυτούς μας ξεχωριστούς, αλλά είμαστε όλοι μέρος της.

Είναι σημαντικό λοιπόν να καταλάβουμε ότι η μικρότερη αξία, και η αντικειμενοποίηση, είναι η βάση της βίας και η βία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτά.
Άρα είμαστε μέρος της λύσης όσο και μέρος του προβλήματος.
Άρα συνέχισε, χρειάζεται να δουλέψουμε όλοι σε αυτό, να μάθουμε στα αγόρια και στα κορίτσια ότι είναι αποδεκτό για τα αγόρια να μην είναι κυρίαρχοι ότι είναι αποδεκτό να έχουν συναισθήματα και συγκίνηση ότι είναι αποδεκτό να προωθούν την ισότητα ότι είναι αποδεκτό να έχουν φίλες που είναι απλά φίλες, ότι είναι αποδεκτό να είναι ολοκληρωμένοι, ότι η απελευθέρωση τους σαν άντρες είναι δεμένη με την απελευθέρωση τους σαν γυναίκες.

Ας μιλήσουμε όμως και για τα κορίτσια.
Τα κορίτσια καταφεύγουν σε άλλες μορφές bullying, όπως το κουτσομπολιό ή τον αποκλεισμό. Και ναι, καμιά φορά μας σοκάρει το bullying από γυναίκα σε γυναίκα γιατί αντιτίθεται στο στερεότυπο της «συναισθηματικής φύση της γυναίκας».
Και πραγματικά οι γυναίκες ανοιγόμαστε περισσότερο συναισθηματικά μεταξύ μας για αυτό άλλωστε κτυπάμε και σε αυτό το ευαίσθητο σημείο όταν κάνουμε bullying σε άλλες γυναίκες δηλαδή στη συναισθηματική σύνδεση.
Τί λέμε λοιπόν στα κορίτσια; Τους ζητάμε να έχουν αυτοπεποίθηση. δηλαδή να ορίσουν και αυτές τον εαυτό τους από πολύ μικρή ηλικία. Τους ζητάμε λοιπόν να έχουν αυτοπεποίθηση που προϋποθέτει αυτονομία και αυτενέργεια, δηλαδή αυθεντικότητα των επιθυμιών και απαλλαγή τους από τα «πρέπει» του κοινωνικού περίγυρου, από την τιμωρία ή την επιβράβευση αλλά και έκφραση της ελεύθερης βούλησης τους σε επιλογές αξιακά σημαντικές για αυτές. Πολύ δύσκολα μου φαίνονται όλα αυτά ακόμη και για μεγαλύτερες γυναίκες πόσο μάλλον για ένα παιδί. Και δεν τους μαθαίνουμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που χρειάζονται ώστε να αρχίσουν να εξασκούνται στην αυτενέργεια και στην αυτονομία. Και ακόμη χειρότερο δεν τους μαθαίνουμε ότι θα πρέπει να τα εξασκούν για πάντα.

Ας μιλήσουμε λοιπόν για την πρόληψη.
H πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού δεν αφορά μόνο τον έλεγχο, την τιμωρία, το να προσθέσουμε περισσότερους κανόνες, διαδικασίες και συνέπειες, να τσεκάρουμε δηλαδή πολλά κουτάκια σε πολλές λίστες, τα οποία όλοι γνωρίζουμε ότι είναι σχεδιασμένα για να κάνουν τη ζωή των ενηλίκων ευκολότερη.
Η Πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού ξεκινά με την ψυχολογική ενδυνάμωση όλων των μαθητών.
Πώς μπορούμε να ενδυναμώσουμε τους μαθητές;
Μεταδίδοντας τους γνώση και αξίες, όπως το πώς να κτίζουν θετικές σχέσεις και το πώς να συνεργάζονται, μιλώντας τους για την αξία της προσωπικής ανάπτυξης, για το πώς να επιλέγουν κίνητρα εσωτερικά και όχι εξωτερικά, δηλαδή για το πώς να επιλέγουν δραστηριότητες και στόχους επειδή τους ενδιαφέρουν και τους δίνουν χαρά και όχι για την επιβράβευση που συνεπάγεται η επίτευξη τους.
Μαθαίνοντας τους πώς να θέτουν στόχους και να τους πραγματοποιούν, πώς να χρησιμοποιούν μια θετική γλώσσα που να προσανατολίζεται στο μέλλον, μια γλώσσα δυνατοτήτων αλλά και μία μη σεξιστική γλώσσα.
Διδάσκοντας τους τι σημαίνει συμπόνια, ενσυναίσθηση, κατανόηση και ανεκτικότητα, και τέλος αλλά πολύ σημαντικό μεταδίδοντας τους χαρά και ενθαρρύνοντας τους να κάνουν όνειρα.

Σε σχέση με τις αξίες, μία σημαντική αξία-αντίδοτο στο σχολικό εκφοβισμό είναι η κοινωνικότητα. Η έφεση στις κοινωνικές σχέσεις, και η τάση για θετικές σχέσεις υπόκειται κατά ένα μεγάλο ποσοστό σε γενετικές επιδράσεις. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι και οι άνθρωποι με τη μικρότερη προδιάθεση για θετικές σχέσεις δεν μπορούν να ασκήσουν αυτήν την ικανότητα αλλά και ότι οι άλλοι με τη μεγαλύτερη προδιάθεση δεν πρέπει να συνεχίζουν να την ασκούν διαρκώς.
Επιπλέον στη γενετική διαδρομή, «κοινωνικότητα-θετικές σχέσεις» παρεμβάλλεται με ένα μικρό ποσοστό και το χαρακτηριστικό της αυτονομίας. Αυτό δείχνει να επιβεβαιώνει έρευνες από το πεδίο της εκπαίδευσης που συσχετίζουν τις θετικές σχέσεις στο σχολείο με την ύπαρξη αρκετής αυτονομίας μέσα στις οικογένειες.
Οι περισσότεροι bullies-τραμπούκοι είναι απλά παιδιά που έχουν υποστεί και τα ίδια εκφοβισμό και συχνά από έναν ενήλικο. Αισθάνονται και βιώνουν την έλλειψη ελέγχου στην ίδια τους τη ζωή και άρα προσπαθούν να αισθανθούν ασφάλεια ελέγχοντας οτιδήποτε μπορούν, δηλαδή κάποιον άλλον.

Βοηθώντας αυτά τα παιδιά να καταλάβουν ότι το μόνο πρόσωπο που μπορούν να ελέγξουν είναι ο εαυτός τους, στη συνέχεια μπορούμε να τους βοηθήσουμε να ανακαλύψουνε τα θετικά τους χαρακτηριστικά.
Το αντίδοτο λοιπόν για το σχολικό εκφοβισμό είναι γονείς, εκπαιδευτικοί, ψυχολόγοι, όλοι μας , να προσπαθούμε κάθε μέρα να κτίζουμε και να ενισχύουμε τις ελπίδες και τα όνειρα των παιδιών.
Πολλές φορές συνηθίζουμε γιατί έτσι έχουμε μάθει να συγκεντρωνόμαστε στα αρνητικά χαρακτηριστικά και συμπεριφορές των παιδιών και να ψάχνουμε νέους τρόπους τιμωρίας και ελέγχου. Όμως όπως ανέφερα λίγο νωρίτερα, κανείς δεν μπορεί να ελέγξει κανέναν εκτός από τον εαυτό του. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τους εκπαιδευτικούς. Άρα πρέπει να αφιερώσουμε περισσότερο χρόνο για να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά και όχι για να την ελέγξουμε.

Ζητώντας από τα παιδιά να χωρέσουνε σε ένα πλαίσιο κανόνων και πρακτικών είναι σαν να ζητάμε από ένα ποτάμι να ελέγξει τη ροή του νερού. Είναι δυνατόν ; Είναι πιο χρήσιμο να αρχίσουμε να βλέπουμε τα παιδιά σαν άτομα με ελπίδες, όνειρα, δυσκολίες και απογοητεύσεις.
Οι επιλογές μας, η επικοινωνία μας και οι λέξεις που χρησιμοποιούμε αλλά και οι ιστορίες που λέμε μπορεί να κάνουν τη διαφορά για το κατά πόσο ένα παιδί θα έχει όνειρα και άρα μια ζωή αυτοπραγμάτωσης ή μια δύσκολη ζωή.
Τι είναι η ιστορία; Μας λέει ο Σεκάρ Καπούρ, παραγωγός και σκηνοθέτης : «Η ιστορία είναι δική μας, όλων μας. Είμαστε οι ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας και αυτές οι ιστορίες καθορίζουν τις προοπτικές της ύπαρξής μας. Η ιστορία είναι η σχέση που αναπτύσσει ο κάθε ένας μας μεταξύ του ποιος είναι ή ποιος θα μπορούσε να είναι δυνητικά και του άπειρου κόσμου, και αυτή είναι η μυθολογία μας».

Λέμε τις ιστορίες μας και ένα άτομο χωρίς ιστορία δεν υπάρχει. Έτσι η Μαρί Κιουρί είπε μια ιστορία και ακολούθησε τις ιστορίες της ακόμη και όταν δούλευε σαν γκουβερνάντα για να στηρίζει οικονομικά την αδελφή της που σπούδαζε Ιατρική στο Παρίσι, και συνέχισε να λέει την ίδια ιστορία για 8 χρόνια και σπούδασε αργότερα Φυσική και Μαθηματικά και ανακάλυψε θεωρίες στη Φυσική και τη Χημεία και μετά ανακάλυψε το ράδιο και το πολώνιο.
Έτσι και ο Μέγας Αλέξανδρος άκουσε μια ιστορία από τον δάσκαλο του, τον Αριστοτέλη, και είπε αυτήν την ιστορία στον εαυτό του, και με αυτήν την ιστορία πήγε και κατέκτησε τον κόσμο.

Και υπάρχουν πολλές ωραίες ιστορίες που μπορούν να μας εμπνεύσουν.
Γι αυτό μάθετε στα παιδιά ιστορίες αλλά σταδιακά ενθαρρύνετε τα να αρχίσουν να γράφουν και τις δικές τους ιστορίες. Μόνο έτσι θα μάθουν να ονειρεύονται. Τα όνειρα μας δεν είναι απλά σκέψεις που στριφογυρίζουν στο κεφάλι μας κάθε μέρα. Είναι αυτό που μας δίνει ελπίδα ότι το αύριο θα είναι καλύτερο. Εάν βοηθήσουμε τους bullies-τραμπούκους να πραγματοποιήσουν τα όνειρα τους, τους δίνουμε ελπίδα.
Δίνοντας ελπίδα αφαιρούμε το τραύμα που τους οδήγησε στην πρακτική του εκφοβισμού. Για αυτό και η πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού θα είναι χρήσιμο να ενσωματώνει τα όνειρα των παιδιών. Εάν το κάνουμε αυτό δεν θα χρειάζεται να ανησυχούμε πλέον για το bullying.

* H ∆έσποινα Αρχοντάκη, είναι Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια BSc Εφαρµοσµένη Ψυχολογία University of North London, ΜΑ Βραχεία Θεραπεία University of Birmingham, Υπ. ∆ιδάκτωρ Ψυχολογίας University of Edinburgh
briefinterventions.gr@gmail.com
http://www.facebook.com/briefinterventions